Morgunblaðið - 20.12.1990, Blaðsíða 18

18_____________MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 20. DESEMBER 1990_
Ahrif upplýsingarstefnunnar
__________Bækur_______________
Helgi Skúli Kjartansson
Upplýsingin á íslandi. Tíu rit-
gerðir. Ritstjóri: Ingi Sigurðsson.
320 bls. Hið íslenzka bókmennta-
félag. Reykjavík 1990.
„Upplýsir>gin“ eða upplýsingar-
stefnan mun vera íslenskum lesend-
um kunn í tvennu samhengi aðal-
lega. Annars vegar úr mannkyns-
sögu, þar sem hún er bæði tengd
við róttækar nýjungar í hugsunar-
hætti, og menningu (bornar fram
af andans mönnum eins og Volt-
aire, Kant eða Hume) og við stjórn-
arstefnu hins svonefnda „upplýsta
einveldis“ (hjá þjóðhöfðingjum eins
og Friðriki mikla í Prússlandi og
ýmsum samtímamönnum hans.)
Hins vegar úr íslenskri bókmennta-
sögu, þar sem algengt er að nota
heitið upplýsingaröld um tímabilið
1770-1830, tíma Eggerts Ólafsson-
ar,_ Jóns Þorlákssonar o.fl.
I þessari bók er fjallað um áhrif
upplýsingarstefnunnar á íslenskt
þjóðlíf og menningu, aðallega á
tímabilinu fráþví um 1750 til 1830.
Meginefni bókarinnar eru níu rit-
gerðireftirjafnmarga höfunda, sem
hver um sig rannsakar áhrif upplýs-
ingarhugmynda á tilteknu sviði.
Margir höfundanna eru reyndir og
viðurkenndir fræðimenn, flestir þó
um fertugt eða yngri; meirihlutinn
sagnfræðingar en nokkrir rannsaka
sögu á grundvelli annarra fræði-
greina.
Um stjórnsýslu fjallar Harald
Gustafsson sænskur fræðimaður
sem er þaulkunnugur íslenskum
heimildum upplýsingartímans og
hefur samið mjög merkilega dokt-
orsritgerð um íslenska embættis-
menn á 18. öld og áhrif þeirra á
stjórn landsins. Davíð Þór Björg-
vinsson, dósent við lagadeild, ritar
um refsilöggjöf og réttarfar í saka-
málum, og er grein hans stytt gerð
af kandídatsrigerð hans í lögfræði.
Hér er m.a. til athugunar sú við-
leitni upplýsingarmanna að gera
refsingar mildari og mannúðlegri.
„Atvinnumál" heitir ritgerð Lýðs
Björnssonar sagnfræðings og fjall-
ar um marga merkilega hluti: við-
tökur Islendinga við hagfræðihug-
myndum upplýsingarinnar (t.d. bú-
auðgistefnunni); viðleitni yfirvalda
til að betrumbæta verkmenningu
landsmanna, einkum í sveitabú-
skap; og um nýjar atvinnugreinar
sérstaklega um „Innréttingar"
Skúla fógeta.
Þá ritar Hjalti Hugason, kirkju-
sagnfræðingur og háskólakennari,
um guðfræði ogtrúarlíf. Upplýsing-
arstefnan gat stangast óþægilega
á við hefðbundin trúarviðhorf, og
rekur Iljalti þau mái eins og þau
birtust á Islandi, ekki aðeins í vel
þekktum deilum um sálmabækur
og húslestrarbækur, heldur í guð-
fræðilegum áherslum og blæbrigð-
um hjá ýmsum kennimönnum tíma-
bilsins. Loftur Guttormsson dósent
á hér grein um fræðslumál sem
hann varði nýlega til doktorsprófs
ásamt fleiri ritgerðum sínum, en
hann hefur verið afkastamikill
könnuður uppeldis og uppfræðslu á
íslandi á 17.-19. öld; hér birtir hann
athuganir sem ná í senn yfir form-
lega barnafræðslu og skólahald og
þá „fullorðinsfræðslu" sem upplýs-
ingarmenn vildu koma á framfæri
fyrir milligöngu kirkjunnar og ekki
Ingi Sigurðsson
síst með bókaútgáfu. Sú hlið máls-
ins er tekin til nánari umijöllunar
í grein Helga Magnússonar sagn-
fræðings um fræðafélög og bóka-
útgáfu, þar sem Lærdómslistafélag-
ið og Landsuppfræðingarfélagið eru
í aðalhlutverkum.
Þá eru að lokum greinar um rit-
störf íslenskra upplýsingarmanna á
ólíkum sviðum (auk þess sem fram
kemur í fyrrnefndum ritgerðum,
t.d. hjá Hjalta um trúarleg rit):
Helga K. Gunnarsdóttir bók-
menntafræðingur og bókavörður
ritar um bókmenntir, þýddar og
frumsamdar, og er ljóðlistin þar í
öndvegi. Ingi Sigurðsson dósent,
ritstjóri þessarar bókar, á grein um
sagnfræði eins og hún var stunduð
á Islandi á upplýsingaröld, t.d. af
Joni Espólín'. Óg loks ritar Haraldur
Sigurðsson, fyrrverandi bókavörður
og höfundur Kortasögu íslands, um
náttúruvísindi og landafræði.
Auk þessara níu ritgerða skrifar
ritstjórinn, -Ingi Sigurðsson, ræki-
legan inngangskafla, „Upplýsingin
og áhrif hennar á íslandi“, þar sem
hann setur sviðið fyrir hinar ein-
stöku rannsóknir og dregur að
nokkru saman niðurstöður þeirra.
Samskonar kafla, en miklu styttri,
ritar hann á ensku að bókarlokum.
Síðan fylgja skrár: mjög rækilegar
heimildaskrár, annars vegar um
frumheimildir, hins vegar fræðirit
(og taka báðar jafnt til prentaðra
rita og handrita); þá myndaskrá,
en bókin er ríkulega myndskreytt
og er ekki síst gaman að sjá íburð-
armiklar titilsíður margra af ritum
íslensku upplýsingarinnar; og loks
skrá um mannanöfn. Með henni
fyllir bókin 320 leturdijúgar
tvídálka síður, þannig að þetta er
allmikið rit að vöxtum. Og þar eft-
ir efnismikið, því að höfundarnir
taka efni sín fræðilegum tökum og
byggja á miklum rannsóknum sem
vissulega sæta tíðindum í íslenskri
sagnfræði.
I ritgerðasafni eftir marga höf-
unda fer ekki hjá því að hver „syngi
með sínu nefi“, enda eru greinarnar
nokkuð sundurleitar að stíl og blæ,
en frágangur er samræmdur (t.d.
heimildavísanir, sem eru neðanmáls
auk heimildaskráa í bókarlok). Við-
fangsefni hefur tekist að samstilla
að því marki að ekki eru tilfinnan-
lega endurtekningar, þótt víða
snertist umfjöllunarefni höfunda.
Efnistök eru líka að nokkru marki
samræmd, t.d. leggja allir höfundar
rækt við að kanna, hver á sínu
sviði, erlendar rætur upplýsingar-
áhrifanna; og allir halda þeir sig
við það sem aðalatriði að rannsaka
upplýsinguna sem hugmyndastefnu
eins og hún birtist í orði og verki
hjá Islendingum. Þannig eru þetta
samstæðar rannsóknir, sem mynda
ásamt yfirlitsritgerð Inga, býsna
markvissa heild. Ég held að tekið
sé á öllum mikilvægustu hliðum
efnisins, en þó í nokkuð ójöfnum
hlutföllum, og er þar tilfinnanlegast
hve lítið rúm verður fyrir hið fjöl-
þætta viðfangsefni Lýðs Björnsson-
ar sem hefði, eftir á að hyggja,
verið efni í tvo kafla með álíka
rækilegum efnistökum og aðrir í
bókinni.
Það er meginstyrkur þessarar
bókar hvernig þar helst í hendur
mikill fróðleikur, studdur ólíkri sér-
fræðiþekkingu höfundanna, og
rækileg túlkun hans og tenging.
Svo að eitt dæmi sé nefnt, þá gera
höfundarnir víða mjög gagnlegan
greinarmun á ólíkum straumum
innan upplýsingarinnar, og má þá
nærri geta að Islendingar kynnast
því helst — af Dönum — sem Þjóð-
veijar hafa fram að færa og er
stundum æði frábrugðið boðskap
þekktustu upplýsingarpostula með-
al Frakka og Breta. Þannig koma
hér við sögu hugtök sem öf lítið
hefur farið fyrir í íslandssögunni
eins og kameralismi (hjá Harald og
fleiri höfundum), en það er hugsjón
um altæka ríkisforsjá, gagnólík
þeirri vestrænu grein upplýsingar-
innar sem varð upphaf frjálshyggj-
unnar. Eða neólógía (hjá Hjalta)
sem stóð íslenskum upplýsingar-
guðfræðingum nær en deismi eða
skynsemishyggja. Þetta er aðeins
nefnt sem eitt dæmi af flölmörgum
um athyglisverða fleti á þessu vel
heppnaða samfloti ólíkra fræði-
manna.
VVÍB
VERÐBRÉFASJÓÐfR VERÐBRÉFAMARKAÐS ÍSLANDSBANKA HF.
kt. 540489-1149
Ármúla 13a, 108 Reykjavík
Evrópusj ódur
Sjóður 10
Gjalddagi l.mars 2007.
Sala Sjóösbréfa 10 hófst 17. desember 1990
Umsjón: Verðbréfamarkaður íslandsbanka hf.
VlB
VERÐBRÉFAMARKAÐUR ÍSLANDSBANKA HF.
Ármúla 13a, 108 Reykjavík. Sími 68 15 30. Telefax 68 15 26. Símsvari 68 16 25.
MUNDU MIG
ÉG MAN ÞIG
Bókmenntir
Sigurður Haukur Guðjónsson
Höfundur: Andrés Indriðason.
Kápa: Halla Helgadóttir og Miles
Parnell.
Prentun: Prentsmiðjan Oddi hf.
Utgefandi: Mál og menning.
Ég hefi alltaf, síðan ég las fyrst
bók eftir Andrés, talið hann meðal
beztu höfunda, ekki aðeins þeirra,
er fyrir unga rita, heldur líka allra
hinna. Já, hér er skáld sem á erindi
við hugsandi fólk, hvar sem það er
statt á lífsins braut. Efnisval hans,
efnistök, Iistræn frásögn, kærleikur
til lífsins, veldur. Og ekki varð ég
fyrir vonbrigðum með þessa bók, 6
sjálfstæðir þættir, hver öðrum at-
hyglisverðari.
Ilmur er fyrst. Þróttmikill strákur
og blind teipa hittast. Hann leikur
listir sínar með bolta, hún stendur
bjargarlaus í ókunnu umhverfi.
Hvort þarfnast frekar hjálpar? í
brjósti hvors er meira ljós?
Saga úr skólalífinu fjallar um
ófbeldið, sem svo mjög er fjallað
um í dag. Nýliði í skóla, telpa, verð-
ur fyrir barðinu á „köppum“ bekkj-
arins. Að hlið þeirra er kennarinn
leiddur, spaugilegur væskill, sem
neitar að horfast í augu við stað-
reyndir, lifir í draumheimi. A bekkj-
arsamkomu verða væsklarnir þrír
að horfast í augu við napran sann-
leik, eru hirtir á eftirminnilegan
hátt.
Varamaðurinn. Stjarna liðs veit
sjaldnast, hvernig þeim líður sem
alla tíð verður að bíða á varamanna-
bekk, fær ekki að sýna, hvað í hon-
um býr. Tilitsleysi og hroki eru hér
leidd fram, smæð þeirra sýnd og
gleðin, þá á þessum löstum er sigr-
ast.
Karla í karpinu. Af hugsunar-
leysi og í fíflaskap draga drengir
hættu á veg, valda slysi. Hver er
Andrés Indriðason
bróðir minn? Hver systir? í augu
við þær spurnir fá pjakkarnir að
horfast.
Úlli. Ungur snáði er fyrst af „ást“
teymdur til fíflskapar, síðar vímu
og af hlýzt slys. Mundu mig! Ég
man þig! Barnslegri hrifni unglinga
lýst á hugljúfan hátt.
Allar eru sögurnar áleitnar
spurnir um viðhorf okkar til lífsins,
til náungans. Þrungnar spennu,
sagðar á þann hátt, að þú leggur
bókina ekki frá þér fyrr en hún er
öll lesin.
Stíll höfundar er slíkur, að hann
leikur sér að máli, velur efni skart-
búning. Berið til dæmis saman Ilm,
sem mér finnst bera af, og síðan
Karla í karpinu og Úlla hins vegar,
orð og stíll er allur annar. Höfund-
ur á hörpu, margstrengja, og leikur
á hana af snilld.
Ég endurtek: Þetta er bók, ekki
aðeins fyrir börn, heldur hvern þann
er fögru máli og boðskap ann. Hafi
höfundur og útgáfa kæra þökk fyr-
ir frábæra bók.
f
t:
i

i-
I
I
I
I
I
I