Morgunblaðið - 04.06.1991, Blaðsíða 46

46 MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 4. JÚNÍ 1991
Sjálfstæðir skólar og
ókeypis námsgögn
Námsefnisgerð í brennidepli
eftir Ragnar Gíslason
Umræða um skólamál fékk
greiðan aðgang að fjölmiðlum síð-
astliðið haust í kjölfar álits umboðs-
manns Alþingis um meinta ólög-
mæta gjaldtöku skóla af nemend-
um með innheimtu efnisgjalds.
Sumpart hefur umræðan verið á
tilfinningalegum nótum enda málið
viðkvæmt og snertir marga. Nú
hefur Svavar Gestsson mennta-
málaráðherra fengið ríkisstjórnina
til að samþykkja tillögur um að í
grunnskólalög verði sett ótvíræð
ákvæði um að nemendur eigi ekki
að bera beinan kostnað af náms-
gögnum í skyldunámi og skólum
verði óheimilt að innheimta efnis-
gjöld af nemendum.
Jafnframt boðar ráðherra tillög-
ur um nefnd, svokallaða „áfrýjun-
arnefnd“ sem veiti námsgögnum
viðurkenningu um að þau séu not-
hæf í skyldunámsskólum. Að mínu
_ mati gætu þessar breytingar boðað
betri tíð í skólum landsins en jafn-
framt er auðvelt að sýna fram á
hvernig þær gætu orðið enn ein
kyrkingarólin á framleiðslu náms-
gagna fyrir grunnskóla á Islandi.
Hvers vegna hafa skólar
innheimt efnisgjöld?
Ástæður þess að skólar hafa inn-
heimt efnisgjöld eru nokkrar. í
sumum tilvikum hefur eingöngu
verið um að ræða innkaup skólanna
á ritföngum og ýmsum gögnum
fyrir nemendur, í öðrum tilvikum
gjald vegna pappírsnotkunar og
ljósritunar og þá hafa sumir skólar
notað gjaldið til kaupa á ýmsum
námsgögnum, bókum og kennslu-
tækjum. t
Hvernig virkar úthlutunar-
kvóti Námsgagnastofnunar?
Námsgagnastofnun hefur á und-
anförnum árum miðað úthlutunar-
kvóta sinn við reiknað verð á bóka-
og námsgagnabirgðum stofnunar-
innar og úthlutað skólum kvóta
sem svarar u.þ.b. helmings þeirrar
upphæðar ár hvert. Það er síðan í
valdi skólanna hvað pantað er af
-p námsgögnum og skólum er heimilt
að endurnýta bækur eins oft og
þeim sýnist skynsamlegj;.
Námsgögnin eru því raunveru-
lega eign skólans en ekki nemend-
anna. Ef skóli tekur út námsgögn
umfram kvóta sinn gerir Náms-
gagnastofnun skólanum reikning
sem viðkomandi sveitarfélagi er
ætlað að greiða.
Ohætt er að fullyrða að mörgum
skólastjórum hefur oft reynst erfitt
að fá reikninga af þessu tagi viður-
kennda af sveitarstjórnum. Hafa
sum sveitarfélög efast um rétt-
mæti þessara reikninga og borið
fyrir sig að það væri utan verk-
sviðs þeirra að útvega grunnnáms-
efni.
Er þá komið að atriði sem virð-
ist hafa gleymst í annars fjöl-
breyttri umræðu um þessi mál.
Námsgagnastofnun framleiðir
fleira en grunnefni
Allt frá miðjum sjöunda áratugn-
um hefur Ríkisútgáfa námsbóka,
síðar Námsgagnastofnun, fært út
kvíarnar og boðið skólum upp á
ýmis konar hliðarefni auk grunn-
bóka. Helst er þar að nefna kennsl-
uleiðbeiningar, skyggnur og
vinnubækur. Einnig hafa komið út
námsspil, hljóðbækur, veggspjöld,
glærur og myndbönd. Til að byrja
með var þetta efni gjarnan boðið
til sölu en þróunin vat'ð sú að skól-
unum var gefínn kostur á að taka
hluta af þessu efni út á úthlutun-
arkvóta sinn. Gátu því hagsýnir
kennarar og skólastjórar sem fengu
nemendur til að fara vel með svon-
efnt „margnota efni“ sparað út-
tektir á grunnnámsefni og tekið
áðurnefnt hliðarefni út á kvóta
skólanna.
Námsgagnaskortur og
ljósritun
Eftir að blómleg námsefnisgerð
hófst með tilkomu skólarannsókna-
deildar menntamálaráðuneytisins
upp úr 1968 jókst útgáfa á náms-
gögnum og Ríkisútgáfa námsbóka
fór árlega fram á viðbótarfjárveit-
ingar vegna aukinna verkefna.
Fjárveitingavaldið var svifaseint og
skortur á námsgögnum varð áber-
andi í skólastarfi. Fjármagn til
prentunar á námsbókum, gömlum
sem nýjum, var ekki lengur í réttu
hlutfalli við námsefnisgerðina.
Kennarar leystu vandamál skól-
anna með því að semja og fjölrita
verkefni og því var ekki að undra
að þeir tækju sem himnasendingu
pappírsljósritunum nýju sem fram
komu í byijun níunda áratugarins.
Skólar landsins breyttust á skömm-
um tíma í eins konar „prentsmiðj-
ur“ sem í gríð og erg fjölfölduðu
námsefni og verkefni fyrir nemend-
ur. Jafnvel lestrarkverið góðkunna
„Gagn og gaman" barst nú sjö ára
nemendum í stöðluðu A4 formi, í
svart-hvítu að sjálfsögðu. Á þessum
tíma barðist Námsgagnastofnun
fyrir auknum fjárveitingum til að
ná kúfnum af óútgefnum handrita-
bunkanum sem lá hjá stofnuninni.
Um þetta leyti fóru að heyrast
raddir meðal skólamanna og sveit-
arstjórnarmanna um að ríkið ætti
samkvæmt lögum að greiða hluta
af þeim aukna pappírskostnaði og
kostnaði við rekstur ljósritanna sem
nú bættist við í skólastarfinu.
Töluðu ýmsir um að senda Náms-
gagnastofnun reikning vegna
kostnaðar við fjölföldun á námsefni
sem ekki fékkst hjá stofnuninni.
Lítið varð úr framkvæmdum en
hins vegar tóku margir skólar upp
á því að leita á náðir foreldra og
innheimta efnisgjald, m.a. til papp-
írskaupa. Ástæðan var einnig sú
að mörg sveitarfélög voru heldur
treg til að veita auknu fjármagni
til skólanna.
Námsgagnastofnun fær
námsefnisgerðina en heldur
iítinn heimanmund
Um og eftir 1983 dró heldur úr
námsgagnagerð skólarannsókna-
deildar, m.a. vegna skipulagsbreyt-
inga sem gerðar voru undir stjórn
þáverandi menntamálaráðherra,
Ragnhildar Helgadóttur. Þá kom
að því að öll námsgagnagerð var
flutt frá menntamálaráðuneytinu
til Námsgagnastofnunar. Jafn-
framt var 9. bekkur gerður skóla-
skyldur 1985 og bar Námsgagna-
stofnun að sjá þeim nemendum
fyrir ókeypis námsefni.
Það var ljóst að stofnunin hafði
ærin verkefni framundan og má
fullyrða að undanfarin fimm ár
hafi starfsemi hennar markast af
þeim breytingum sem viðtaka
námsefnisgerðarinnar var. Fyrstu
árin fóru í undirbúningsstarf, held-
ur dró úr nýsmíði námsefnis og
óútgefnum handritum fækkaði.
Það þýddi þó engan veginn að ekki
vantaði nýtt eða breytt námsefni í
skyldunámsskólana. Þá jókst vandi
Námsgagnastofnunar enn því fjár-
veitingar til stofnunarinnar jukust
ekki í samræmi við stórauknar
skyldur.
Aukinn áhugi almennra
útgefenda fyrir
námsgagnaútgáf u
Eftir sögukennsluskammdegið
1983-84, þar sem umræða um skól-
amál einkenndist fremur af slag-
orðum og upphrópunum en málefn-
alegum rökræðum, voru uppi hug-
myndir um útboð á námsefnisgerð.
Undirtektir tortrygginna skóla-
manna voru heldur dræmar en
ýmsir útgefendur sýndu málinu
áhuga og sumir hófu undirbúning
að útgáfu efnis fyrir skyldunáms-
skóla. Margir hættu við þegar þeir
sáu fram á að Námsgagnastofnun
væri ekki reiðubúin til að kaupa
eða skuldbinda sig til að kaupa
námsefni frá öðrum útgefendum,
meðal annars vegna ijárskorts og
nægra verkefna sem á stofnunina
höfðu verið lögð.
Þeir fáu sem gáfu út skólatengt
efni eða námsefni fyrir grunnskóla
komust að raun um að hyggilegra
væri að snúa sér að arðbærari verk-
efnum. Námsgagnastofnun keypti
ekki efnið nema í litlum mæli og
skólamir sjálfir höfðu lítið sem
ekkert fé til að kaupa námsefni í
því magni sem á þurfti að halda
svo að útgáfan borgaði sig. Al-
mennir útgefendur sáu að grunn-
skólar væru ekki álitlegur markað-
ur og þess vegna hafa tiltölulega
fáir titlar af grunnnámsefni komið
á markað frá almennum
útgefendum.
Því miður hættu margir útgef-
endur einnig að gefa út hliðarefni
fyrir skóla. Hefur undirritaður gert
úttekt sem sýnir að útgáfa al-
mennra útgefenda á efni sem eink-
um er ætlað til skólanotkunar hefur
verið hverfandi lítil þrátt fyrir ótrú-
lega mikið framboð af slíku efni
erlendis frá og augljosa hag-
kvæmni sem hægt er að ná með
samprentun slíkra gagna. Lögmál
viðskiptalífsins hreinlega gilda ekki
í fyrirtækjunum „Grunnskólar Is-
lands“ því fjármagn er þar bundið
og lausafé lítið sem ekkert og svigr-
úm skólanna til innkaupa því mjög
þröngt. Það var helst að stærri
skólar, sem innheimtu efnisgjald
af nemendum, gætu borist örlítið
á. Heldur hljóta þær upphæðir að
þykja lágar því 1989 voru skv.
könnun menntamálaráðuneytisins
innheimtar 18-20 milljónir króna í
pappírs- og efnisgjald á öllu landinu
sem svarar því sem næst 500 krón-
um á hvern nemanda í grunnskóla
að meðaltali.
Er námsgagnaútgáfa fyrir
grunnskóla í blindgötu?
Út af fyrir sig er greinarhöfund-
ur sammála því að íslenskir grunn-
skólanemendur eigi ekki að verða
fyrir fjárútlátum vegna lögboðinn-
ar skólagöngu sinnar. Það sjá flest-
ir að aukin og eftirlitslaus gjaldtaka
af nemendum getur leitt til ófarn-
aðar og ójöfnuðar. Hins vegar
finnst mér að námsgagnaútgáfa
fyrir grunnskóla sé í hættu og geti
farið hnignandi af eftirgreindum
ástæðum:
a) Námsgagnastofnun hefur
ekki bolmagn til að sinna öllum
þeim skyldum sem á stofnunina
hafa verið lagðar. Námsefnisgerð
er ekki eins öflug og hún þarf að
vera. Námsefni frá stofnuninni er
lengi í smíðum og eldra efni lengi
í notkun — stundum löngu eftir að
það er orðið úrelt. Margvíslegt efni
vantar og kemur ekki út. Með skýr-
ari ákvæðum í grunnskólalögum
um að allt námsefni skuli verða
ókeypis hlýtur Námsgagnastofnun
að þurfa að fjölga titlum á úthlut-
unarskrá sinni. Ef fjáiveitingavald-
ið fylgir ekki stofnuninni eftir með
myndarlegum framlögum mun
stofnunin óhjákvæmilega verða
flöskuháls í námsefnisgerð fyrir
grunnskóla á íslandi.
Ráðherraskipuð nefnd um
Námsgagnastofnun lagði til 1989
að fjárveitingar til stofnunarinnar
yrðu auknar í áföngum, um 12%
1990 og um 10% næstu fjögur ár
þar á eftir. Alþingi hefur enn sem
komið er ekki farið eftir þessum
tillögum.
b) Um áramótin 1989-90 tóku
sveitarfélögin við auknum kostnaði
af skólahaldi í tengslum við ný lög
um verkaskiptingu ríkis og sveitar-
félaga. Innkaup skólanna á bókum
og kennslutækjum utan úthlutun-
arkvóta Námsgagnastofnunar hafa
verið í höndum sveitarfélaganna.
Hætt er við að skólakostnaður vegi
enn þyngra í útgjöldum þeirra en
verið hefur. Ef sveitarstjórnarmenn
veita ekki auknu fé til gagnakaupa
fyrir skóla þá verða skólarnir enn
fátækari af gögnum en verið hef-
ur. Þetta er augljóst áhyggjuefni
því þótt margar sveitarstjórnir hafi
gert vel við skólana þá hafa því
miður allmargar þeirra ekki sinnt
þeim sem skyldi og margir skólar
landsins því fátækir af gögnum. í
sumum tilvikum hefur þrýstingur
frá skólastjórum um gagnakaup
verið í lágmarki. Þar ráða trúlega
miklu tíð kennaraskipti og skortur
á réttindakennurum, einkum á
landsbyggðinni.
c) Grunnskólar hafa ekki sjálf-
stæðan fjárhag. Þeir eru háðir fjár-
veitingum frá sveitarfélögum og
laun fastra kennara eru greidd af
ríkinu. Grunnskólar fá úthlutað
námsgagnakvóta frá Námsgagna-
stofnun og ef þeir vilja kaupa önn-
ur námsgögn eða bækur verða þeir
að sækja fé til viðkomandi sveitar-
stjórnar. Sumir skólar hafa fram
að þessu notað hluta svonefnds
efnisgjalds til kaupa á námsgögn-
um og kennslutækjum. Þessir skól-
ar þurfa nú samkvæmt tillögum
menntamálaráðherra að sækja pen-
inga til slíkra kaupa beint til sveit-
arsjóða. Hveijar viðtökur verða þar
er erfitt um að spá. Þá er líklegt
að skólarnir muni sækja það fast
að fá úthlutað frá Námsgagna-
stofnun þeim bókum sem nemendur
hafa sjálfir þurft að kaupa fram
að þessu, m.a. vegna valgreina.
d) Almennir bókaútgefendur á
íslandi líta ekki á námsbókaútgáfu
fyrir grunnskóla sem vænlegan
markað. Skólarnir hafa ekki pen-
inga til að spila úr. Námsgagna-
stofnun hefur ekki bolmagn til að
kaupa námsbækur frá öðrum út-
gefendum til þess að dreifa ókeyp-
is til skólanna. Bókaútgefendur
beina því kröftum sínum annað.
Sumir gefa út námsefni fyrir fram-
haldsskóla — aðrir gefa út jólabæk-
ur eða stofna bókaklúbba af ýmsu
tagi. Enginn útgefandi annar en
Námsgagnastofnun sinnir útgáfu
námsbóka fyrir u.þ.b. 40.000
grunnskólanemendur. Námsgagn-
astofnun getur ekki við núverandi
aðstæður haft frumkvæði um að
hvetja almenna bókaútgefendur til
að gefa út námsefni fyrir grunn-
skóla. Slíkt kallar á skuldbindingar
sem stofnunin getur ekki staðið við
m.a. vegna fjárskorts.
e) Þá skulu nefndir hinir al-
mennu grunnskólakennarar. Á
meðal þeirra leynast margir ritfær-
ir menn og úr þeirra röðum hafa
komið fram ágætir námsefnishöf-
undar. Hvatning til þeirra um
námsefnisgerð á eigin vegum er
ekki mikil. Að vísu geta þeir sótt
um styrki til Þróunarsjóðs grunn-
skóla, Jjróúnarsjóða Kennarasam-
bands Islands og Vísindasjóðs Hins
íslenska kennarafélags og til
skamms tíma hefur Námsgagna-
stofnun auglýst eftir umsóknum
um starfslaunaverkefni. Jafnvel
þótt kennarinn nái að fá greiðslur
úr áðurgreindum sjóðum þá er von
hans um útgáfu á vegum Náms-
gagnastofnunar eða annarra útgef-
enda heldur lítil. Námsgagnastofn-
un hefur ærin verkefni og almenn-
ir útgefendur telja þessa útgáfu
óarðbæra. Ef skólanum dytti I hug
að fjármagna slíka útgáfu þá þyrfti
að sækja í viðkomandi sveitarsjóð.
Sú leið að bjóða nemendum efni
af þessu tagi til kaups á kostnaðar-
verði hefur nú lokast með ákvörðun
um bann á gjaldtöku af grunnskól-
anemendum vegna efnis- og
gagnakaupa.
Kerfið er of stirt
Eftir atburði haustsins, álit um-
boðsmanns Alþingis og tillagna
menntamálaráðherra sem sam-
þykktar voru af ríkisstjórninni, eiga
nemendur í grunnskólanámi tví-
mælalaust að fá öll námsgögn
ókeypis. Þetta er í sjálfu sér fagn-
Ragnar Gíslason
aðarefni og felur í sér hugmyndir
um jafnan rétt og aðstöðu barna
til náms. Hins vegar hlýtur kastljó-
sið að beinast að því kerfi sem
notað er til að framleiða og
drejfa námsgögnum.
Ýmsir hafa orðið til þess að
benda á að Námsgagnastofnun
hafi allmikla sérstöðu í þessu kerfi.
Birgir ísleifur Gunnarsson alþingis-
maður segir í grein í Mbl. 4. des-
ember sl. að vegið sé að sjálfstæði
skóla og að í raun þýði hin breyttu
ákvæði að skólar eigi að fá öll
námsgögn frá Námsgagnastofnun
eða fyrir milligöngu hennar. Þetta
telur Birgir „ofsalega miðstýringu“
á námsefni.
Heimir Pálsson, framkvæmda-
stjóri Félags íslenskra bókaútgef-
enda, varar einnig við miðstýringu
í grein sinni í Mbl. 6. október sl.
og bendir á að Námsgagnastofnun
hafi bæði verið gert að framleiða
og meta það námsefni sem stofnun-
in gefur út eða dreifir. Einnig bend-
ir hann á að hvers konar stofnana-
einokun geti leitt til stöðnunar í
námsefnisgerð. Miðstýrt einokun-
arfyrirkomulag sé síður fallið til
að nýjungar verði reyndar og hefð-
bundnar leiðir verði þess vegna
fremur fyrir valinu.
Undirritaður getur tekið undir
margt í málflutningi Birgis og
Heimis. Það er engum í hag að
námsefnisgerð fyrir grunnskóla
leggist af alls staðar nema í Náms-
gagnastofnun, hversu vel sem hún
kann að verða búin af fjármagni
og mannafla. Það verður að virkja
fleiri aðila til verka. Kerfið verður
að vera ýtið. I því þarf að vera
fólgið ótvírætt afl til framfara og
sneggri viðbragða en nú er. Hópur
kennara á t.d. að geta sest niður
og samið eða útbúið námsefni sem
fengist fljótlega gefið út og nýttist
í grunnskólum landsins á meðan
það er ferskt. Finna þarf sveigjan-
legra kerfi sem leiðir til þess að
íslendingar búi betur að nemendum
í grunnskólum en gert hefur verið.
Fjárveitingar til
Námsgagnastofnunar í engu
samræmi við kröfur
Að mínu mati er eitt helsta vand-
amál Námsgagnastofnunar hversu
víðtæk starfsemi stofnunarinnar er
orðin og fjárveitingar ekki í sam-
ræmi við það. Skyldur stofnunar-
innar eru miklar og reynt hefur
verið að sinna þeim eftir föngum
á undanförnum árum. Margt hefur
þar tekist vel, stofnun kennslumið-
stöðvar, myndbandavæðing skól-
anna og fræðsluskrifstofanna og
margar góðar útgáfur hafa komið
frá stofnuninni. Námsefnisgerðin
hefur á ýmsum sviðum verið unnin
af faglegum metnaði og ber þar
hátt útgáfa á sérkennsluefni og
aukin rækt hefur verið lögð við
útgáfu á efni til lestrar- og
íslenskukennslu.
Tryggvi Jakobsson, deildarstjóri
í Námsgagnastofnun, bendir á í
grein sinni í Mbl. 4. janúar sl.,
hversu sífellt stærri hluti fjármagns
Námsgagnastofnunar til útgáfu er
bundinn í endurprentunum. Hann
vekur einnig athygli á fjölmörgum
nýjum kröfum sem gerðar eru til
stofnunarinnar án þess að fjár-
magn fylgi til nauðsynlegra verka.