Morgunblaðið - 19.06.1992, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 19. JÚNÍ 1992
Hvað merkir orðið málsgrein?
• •
eftirÞorvald Orn
Arnason
Það urðu mér vonbrigði að upp-
götva að þrátt fyrir málfræði og
málfræðikennslu i áratugi skortir
samræmi í orðnotkun þegar rætt
er um texta á íslensku. Þar ríkir
ringulreið eins og sést af dæmum
hér á eftir.
Hvaða orð notar þú yfir þann
texta sem er milli tveggja greina-
skila, t.d. í þessu greinarkorni hér?
Notarðu setningu, málsgrein, efnis-
grein, málslið, klausu eða jafnvel
eitthvað annað? Svari nú hver fyrir
sig.
Hvað kallar þú þennan bút af
texta sem byijar á „Hvað“ og end-
ar á þessu spumingarmerki? Máls-
grein eða setningu? Jafnvel eitthvað
annað?
Ær og kýr
Hvaða smámunasemi er þetta,
kann einhver að segja. Getur ekki
hver haft þetta eftir sínu höfði?
Hvað 'gerir til þótt sumir kalli það
málsgreinar sem aðrir kalla efnis-
greinar og enn aðrir setningar?
Sveitafólki hefur lengi þótt nauð-
synlegt að hafa á hreinu hvaða dýr
sé ær og hvað sé kýr og þykir það
mikil skömm að rugla saman þess-
um dýrategundum. Það hefur líka
reynst mjög hagnýtt að hafa þetta
á hreinu. Til dæmis var mikilvægt
fyrir smalann að vita fyrir víst hvað
húsfreyjan átti við ef hún bað hann
um að sækja kýmar fyrir mjaltim-
ar. Þá hefði verið bagalegt ef smal-
inn færi út í haga að eltast við kind-
ur en kýmar vantaði í mjaltimar!
Nú er svo komið að nærri helm-
ingur þjóðarinnar fæst aðallega við
að semja, rita, prenta og lesa texta
og miklum mun færri fást við að
hirða um skepnur. Því má til sanns
vegar færa að setningar og máls-
greinar séu ær og kýr okkar nútím-
afólks. En þekkjum við ærnar frá
kúnum í þessum skilningi? Emm
við sammála um hvort málsgrein
sé textinn milli tveggja punkta eða
milli tveggja greinarskila? Á þessu
er engu minni munur en á á og kú!
Það skiptir oft miklu máli við hvað
er átt, t.d. þegar tveir eða fleiri
vinna saman að textagerð eða eru
að gagnrýna texta eða leiðrétta.
Ef ég bið þig t.d. að undirstrika
síðasta orðið í fyrstu málsgreininni
í þessu greinarkomi (að fýrirsögn-
inni undanskilinni), hvaða orð strik-
arðu þá undir? Hvort strikarðu und-
ir „íslensku" eða „eftir“?
I ritvinnslu er mikið gert af því
að flytja til hluta af texta, stroka
út og bæta inní. Það er vissulega
kostur að geta talað skýrt um slíka
hluti, ekki síst í kennslu.
Orðaruglingur þessi veldur einn-
ig vandræðum í lagasetningu og
umræðu um lög þar sem tilvísanir
mega ekki orka tvímælis.
Hvað er málsgrein?
En setning?
Flest okkar hafa varið miklum
tíma í að reyna að læra íslensku
og setið í ótal málfræðitímum, mis-
munandi skemmtilegum. í þeim
málfræðibókum sem ég hef skoðað
er litlu púðri eytt í þetta mál en
flokkun og beygingar orða þeim
mun smásmugulegri. Sú bók sem
mest hefur verið notuð sl. áratug
er íslensk málfræði eftir Bjöm
Guðfinnsson (1. útg. 1937). Þar er
ekki tekið á því vandamáli sem hér
er til umijöllunar.
í auglýsingu um greinarmerkja-
setningu (Stjórnartíðindi B nr.
133/1974) segir í upphafi greinar:
„Punkt skal setja á eftir máls-
grein.“ Þetta mætti e.t.v. orða svo
að málsgrein sé textinn milli
tveggja punkta. Stjórnarráðið aug-
lýsir þessar reglur og er öllum því
skylt að taka mið af þeim. Að líkind-
um hafa málfræðingar samið þær
öðnim fremur.
í flestum málfræði- eða íslensku-
bókum er orðið setning skilgreind
á þá leið að hún innihaldi að jafn-
aði aðeins eina umsögn. Samkvæmt
því geta verið margar setningar frá
upphafsstafi að punkti. Mun minna
er fjallað um orðið málsgrein, en í
flestum kennslubókum halda menn
sig við áðumefnda skilgreiningu í
auglýsingu stjómarráðsins.
Ef málsgrein afmarkast af
punktum, hvaða orð er þá til yfir
texta milli greinaskila, þ.e. röð
„málsgreina“ sem fjalla um sama
efni? Það er ekki á hreinu, en í
mörgum íslenskubókum er mælt
með orðinu efnisgrein (t.d. Baldur
Ragnarsson 1974, Eiríkur Páll Ei-
ríksson og Guðni Kolbeinsson
1990). Hér finnst mér orðið klausa
koma vel til greina, samanber dag-
legt mál margra og skýringu í Orða-
bók Menningarsjóðs.
Margir eru á öðru máli
Þetta væri ailt gott og blessað
ef fólkið sem hefur lært á þessar
íslenskubækur væri á sama máli.
eftir Sigurbjörn
Þorkelsson
Fertugasta og sjöunda landsmót
Gídeonfélaga á íslandi fór fram í
Reykjavík dagana 29.-31. maí sl.
Landsmótið sóttu fulltrúar frá öll-
um 14 félagsdeildum Gídeonmanna
og kvenna hér á landi. Yfirskrift
mótsins var „Farið og gjörið“ og
eru þau orð tekin úr Matteusarguð-
spjalli 28:19. Sérstakur gestur fé-
lagsins á mótinu og fulltrúi alþjóða-
stjórnar Gídeonsamtakanna var
James Berry, svæðisfulltrúi. Sr.
Sigurður Pálsson, framkvæmda-
stjóri Hins íslenska Biblíufélags, sá
um afar vel heppnaða Biblíulestra.
James Berry, svæðisfulltrúi, flutti
Gídeonfélögum fréttir af starfí fé-
lagsins um víða veröld, en í dag
starfar Gídeonfélagið í 154 löndum
við mjög misjafnar aðstæður. ísland
er þriðja landið þar sem Gídeonfé-
lagi var komið á fót.
Aðalfundur
Á landsmótinu fór m.a. fram
aðalfundur Landssambands Gíd-
eonfélaga á íslandi. Á þeim fundi
voru eftirtaldir kosnir í stjóm fé-
lagsins: Forseti: Sigurður Þ. Gúst-
Mín reynsla er að svo sé alls ekki!
Flestir sem ég tala við álíta að
málsgrein afmarkist af greinaskil-
um, ekki punktum. Þeir hinir sömu
nota flestir orðið setning yfir þann
texta sem punktar afmarka. Flestir
koma af fjöllum ef ég nefni orðið
efnisgrein.
Jafnvel lögfræðingar em á öðru
máli en því sem fram kemur í aug-
lýsingu stjórnarráðsins og í
kennslubókunum. Mér skilst að í
lögum og lagatilvitnunum sé litið
svo á að málsgrein afmarkist af
greinaskilum, ef hún er þá ekki
númeruð. Það sem afmarkast af
punkti og stórum staf skilst mér
að heiti á lagamáli málsliður eða
jafnvel setning. Þannig virðast lög-
fræðingar og íslenskufræðingar
vera ósammála um skilgreiningar
orðanna setning og málsgrein.
Enska orðið „paragraph“ er lyk-
ilorð í ritvinnsluforritum. Þar merk-
ir það texta sem afmarkast af grein-
askilum. í Tölvuorðasafni sem
Skýrslutæknistofnun Íslands tók
saman og íslensk málnefnd gefur
út er þetta hugtak þýtt sem máls-
grein og útskýrt þannig: „Ein eða
fleiri setningar sem eiga saman og
lesnar eru í einnu lotu. Málsgreinar
eru aðgreindar með greinaskilum.“
Þessari þýðingu er fylgt í þeim rit-
vinnslubókum sem ég hef séð. Það
er efni í aðra grein að komast að
því hvað tölvumenn eiga við með
orðinu setning.
Tölvukennari sem kennir starf-
andi fólki ritvinnslu, m.a. í opinber-
um stofnunum, nota orðið máls-
grein í þessari merkingu. Hann seg-
„Sennilega eru um 130
lönd af þeim 154, sem
Gídeonfélagið starfar í,
þar sem hinir innfæddu
félagsmenn ná ekki að
standa undir kostnaði
af þeim Biblíum og
Nýja testamentum, sem
dreift er.“
afsson, varaforseti: Kári Geirlaugs-
son, gjaldkeri: Kristján Þorgeirsson,
kapilán: Geir Jón Þórisson. Með-
stjómendur, sem em einn fulltrúi
frá hverri félagsdeild, vom kosnir:
Bjami Gunnarsson, Ólafur Sverris-
son, Magnús Þorleifsson, Ingimar
Þ. Vigfússon, Hallbjöm Þórarins-
son, Sveinn Valdimarsson, Jón Jó-
hannsson, Davíð Höskuldsson, Jón
Viðar Guðlaugsson og Jóhann
Friðfinnsson.
Á fundinum var m.a. ákveðið að
héðan í frá skyldi sent 50% af því
fé sem í Biblíusjóð Gídeonfélaga á
íslandi safnast í alþjóða Biblíusjóð
félagsins, en hann sér um kostnað
Þorvaldur Örn Árnason
„Ég furða mig á því
kæruleysi okkar lærðu
manna að láta þvílíkan
rugling viðgangast, að
hugtök um svo mikil-
væg atriði hafi ekki
verið samræmd og
þjóðinni kennt sam-
kvæmt því.“
ist hafa kennt u.þ.b. 200 kennurum
ritvinnslu og hafi fáir gert athuga-
semd við þá orðnotkun. Það þarf
við prentun og kaup á þeim Biblíum
og Nýja testamentum sem keypt
em til dreifingar í hinum fjölmörgu
löndum þar sem hinir innfæddu
Gídeonfélagar ná ekki að standa
undir kostnaði við kaupin, nema þá
að litlum hluta, oft mjög litlum.
Sennilega eru um 130 lönd af þeim
154, sem Gídeonfélagið starfar í,
þar sem hinir innfæddu félagsmenn
ná ekki að standa undir kostnaði
af þeim Biblíum og Nýja testament-
um, sem dreift er. Og hæglega
gætu þeir dreift mun fleiri eintök-
um, ef nægjanlegt fjármagn væri
til staðar. Þetta ættu hinir fjöl-
mörgu velunnarar Gídeonfélagsins
að hafa í huga á komandi tímum.
Annað
Hópurinn gerði sér ánægjulega
ferð út í Viðey, þar sem sr. Þórir
Stephensen, staðarhaldari, tók á
móti okkur og sagði okkur frá
merkum fomum Viðeyjar, Biblíum
og fleiri fróðlegum hlutum. Einnig
var haldinn sameiginlegur hátíðar-
kvöldverður á Hótel Sögu, þar sem
meðal annarra mætra gesta okkar
voru biskupshjónin, frú Ebba Sig-
urðardóttir og hr. Olafur Skúlason.
Landsmótinu var síðan slitið á
sunnudeginum 31. maí, með því að
Frá landsmóti Gídeonfélaga:
Senda 50% fjár í alþjóða
Biblíusjóð Gídeonfélagsins
oft að nota þetta hugtak þegar rit-
vinnsla er kennd og útilokað annað
en að kennari og nemendur séu
sammála um merkinguna.
Svo virðist sem tölvumenn, kenn-
arar og lögfræðingar séu sammála
um merkingu sem er andstæð því
sem segir í reglugerð um greinar-
merki og í helstu íslenskubókum.
Hvað er til ráða?
Ég furða mig á því kæruleysi
okkar lærðu manna að láta þvílíkan
rugling viðgangast, að hugtök um
svo mikilvæg atriði hafi ekki verið
samræmd og þjóðinni kennt sam-
kvæmt því. Þessi ruglingur er ekki
aðeins í mæltu máli heldur einnig
í lagasafninu og í grundvallaratrið-
um eins og í orðabókum. í Orðabók
menningarsjóðs er ekki minnst á
orðið efnisgrein og þar er málsliður
sagður vera „hluti lagagreinar, hluti
setningar" og ekki kemur fram
skýr merkingarmunur á orðunum
setning og málsgrein. Líku máli
gegnir um Ensk-íslensku orðabók-
ina frá Erni og Örlygi.
Að mínu viti þyrfti að rannsaka
hvernig marktækt úrtak af þjóðinni
skilur og notar þessi orð. Það þyrfti
hvorki að vera flókin né dýr rann-
sókn, gæti jafnvel verið námsverk-
efni í háskóla. Ef það kemur í ljós
að þorri þjóðarinnar, að lögfræðing-
um og kennurum meðtöldum, séu
ósammála málfræðingum gætu þeir
síðastnefndu þurft að játa ósigur
sinn og breyta skilgreiningum sín-
um sem fyrst.
Þessum ruglingi verður að linna.
Hér er verk að vinna fyrir þá sem
vilja gera greinarmun á ám og kúm
nútímans!
Höfundur er nimstjóri í
umhverfismennt í
menntamálaráðuneytinu.
Sigurbjörn Þorkelsson
hópurinn skipti sér og tók þátt í
fjórum guðsþjónustum og samkom-
um, þar sem Gídeonfélögum gafst
kostur á því að segja frá starfi fé-
lagsins auk þess að lesa ritningar-
lestra og fleira. Kirkjumar sem
heimsóttar voru að þessu sinni vom:
Hallgrímskirkja, Neskirkja, Selja-
kirkja og hvítasunnukirkjan Fíla-
delfía.
„Guði séu þakkir, sem fer með
oss í óslitinni sigurför Krists og
lætur oss útbreiða ilm þekkingar-
innar á honum á hveijum stað.“ II
Kor. 2:14.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Gídeonfclagsins á íslandi
ÞETTA RÖR ER NÍÐSTERKT, TÆRIST EKKI OG RYDGAR EKKI
REYKIALUNDUR
- MEÐ VATNIÐ A HREINU!