Morgunblaðið - 23.04.1994, Blaðsíða 2

2 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. APRIL 1994
yfirheyrt á kt'ánni, en það var skáld-
ið Johannes Ewald - það orti ljóðið
við danska þjóðsönginn - sem tryggði
Rungsted fastan sess í dönskum bók-
menntum. Fjölskylda hans í Kaup-
mannahöfn vildi losna við viðkvæmt
og drykkfellt skáldið úr sollinum, kom
því fyrir hjá vertinum í Rungsted og
þar dvaldist það frá vori 1773 til
hausts 1775. Ewald hætti ekki að
drekka, enda krá líklega ekki góður
staður til þess, en þarna orti hann
mörg af sínum kunnustu kvæðum.
Annar orðsins maður var bendlaður
við staðinn upp úr miðri nítjándu öld-
inni þegar Georg Brandes hélt við
vansæla eiginkonu húsráðandans, en
þá var hætt að reka veitingasölu á
búinu. Árið 1879 keyptu tvö böm
kammerherrans Dinesens húsin og
landareignina. Wilhelm hét annað
þeirra, 34 ára piparsveinn, og
skömmu síðar giftist hann hinni 25
ára Ingeborg Westenholz og næstu
ellefu árin eignuðustu þau fimm börn
í Rungstedlundi. Eitt þeirra var Kar-
en Dinesen.
Þrátt fyrir að Wilhelm Dinesen
væri framsýnn maður og greindur
og hafi skrifað vinsælar bækur um
veiðar, þá náði hann sér í ólæknandi
sjúkdóm og hengdi sig þegar Karen
var tíu ára gömul. Þremur árum síð-
ar brunnu tvær af fjórum álmum
Rungstedlundar og voru aldrei end-
urreistar. En þrátt fyrir þessar hrak-
farir, þá bjó ekkjufrú Dinsesen þar
áfram með börnum sínum og þar
skrifaði Karen sínar fyrstu sögur og
þar bjó hún til 1913, eða allt þar til
hún fór til Afn'kur til að giftast unn-
usta sínum og frænda, sænska bar-
óninum Bror von Blixen-Finecke sem
hafði keypt kaffibúgarð í Kenýa.
Karen var þá 28 ára.
Karen Blixen eyddi 17 árum í Afr-
íku. Hún skildi við baróninn og átti
í nánu sambandi við Englendinginn
Hutton, en hann fórst í flugslysi og
á endanum missti hún jörðina. Á
þessum tíma kom hún oft til Dan-
merkur og dvaldist ætíð hjá móður
sinni í Rungstedlundi. Og þangað
flutti hún að nýju í ágúst 1931, gjald-
þrota og full vonbrigða eftir Afríku-
dvölina. En Karen settist við skrif-
borð föður síns og tók að skrifa.
„Sjö hrollvekjur" færðu henni á svip-
stundu alþjóðlega hyili og flestar
aðrar bækur hennar urðu einnig til
í friðsælu og fijóu andrúmsloftinu í
Rungsted. Eftir að ekkjufrú Dinesen
lést árið 1939, eftirlétu systkini Kar-
enar henni búið - þau voru öll vel
efnuð - og hún varð húsfreyjan á
staðnum.
Heimili Karenar Blixen varð fljót-
lega þekkt fyrir fegurð og sérkenni-
leika, en sjálf sagði hún að það ætti
að vera „glæsilegra en prestssetur
en ekki eins glæsilegd; og sveitaset-
ur“. Hún varð aldrei mjög efnuð og
gerði lítið af því að kaupa sér hús-
gögn og skraut, en það sem hún átti
var óneitanlega sérstakt og er enn á
sínum stað. Á veggjum eru myndir
sem hún málaði sjálf í Afríku, alls
ekki illa gerðar, og aðrar eldri og
virðulegri af forfeðrum. Mikið af
húsgögnunum hafði verið á heimili
hennar í Afríku, eins og forláta
grammafónn, hægindastóll Denys
Finch Hattons og bókaskápur langafa
hennar. í herbergjunum eru veglegar
kamínur, kistur og standklukkur,
sófar, borð og stólar, og allt á þetta
sér sögu og kemur víða fyrir í skrifum
Karenar. I sófanum við arininn tók
hún á móti gestum og fiutti víðfræg
útvarpserindi sín á sjötta áratugnum,
gluggatjöldin eru síð og liggja fram
á gólfin og í vinnustofu hennar, sem
hún kenndi við skáldið Ewald, er
skrifborð föður hennar, vopn frá Afr-
íku og myndir af elskhuganum sem
grafinn var í Kenýa.
Síðustu árin sem Karen Blixen lifði
vann hún með ritara sér við hlið og
í raun furðulegt hveiju hún kom í
verk, því 1955 gekkst hún undir
magauppskurð og gat e.inungis neytt
fljótandi fæðu eftir það. Líkaminn
féll saman - hún var 35 kíló síðustu .
árin og glímdi við næringarskort -
en engu að síður náði hún að upp-
fylla .þann draum sinn að ferðast til
flestra stórborga Evrópu og Banda-
ríkjanna, halda regluleg útvarpser-
indi, skrifa greinar og bækur og taka
á móti gestum. En síðdegis hvern
einasta dag sem hún eyddi í
Rungstedlundi, settist hún niður og
horfði á ljósmyndir af Denys Finch
Hutton, stóð síðan upp, opnaði sval-
ardyrnar og horfði þögul suður um
stund; í átt til Afríku.
LISTAMANNALAUN — FORSENDUR - ÁFORM - ÓÁHŒGJA - ÁVINHINGUR
LISTIN SALTAR GRAUTINN
STARFSLAUN listamanns gera honum kleift að helga sig alfarið
eigin list, öðruvísi væri það ekki hægt, enginn lifir óstuddur af
listinni á Islandi. Ekki í bili að minnsta kosti. Það er samdóma
álit þeirra sem rætt er við hér á eftir vegna nýjustu úthlutunar
listamannalauna úr opinberum sjóðum. Það er líka ástæða þess
hve margir sækja, undir 500 manns í ár. Uthlutunarfé hrekkur
síðan skammt til þess að allir verði ánægðir, nærri fjórir af hverj-
um fimm fá ekki neitt, og sumum finnst þeir órétti beittir. Hinir,
sem fengu, þurfa ekki um sinn að eyða tíma í brauðstrit annað
en listina og mega það raunar ekki, ekki þeir sem fá laun greidd í
ár eða þijú ár. Hálfs árs laun eru hins vegar algengust og ferða-
styrkir veittir að auki og styrkir til ákveðinna eldri listamanna.
Nú spyr sá forvitni, hveijar eru forsendur úthlutunar og hvað
ætla svo handhafar launanna að takast á hendur?
Nokkrir launþegar til þriggja
ára voru spurðir um
áformin og fólk úr úthlut-
unarnefndum innt eftir
hvað við væri miðað. Það reyndist
áþekkt hjá sjóðunum fjórum sem
greitt er úr; Launasjóði myndlist-
armanna, Launasjóði rithöfunda
og Tónskáldasjóði auk Listasjóðs,
sem er almennur sjóður samkvæmt
laganna hljóðan, en þó ætlaður
leikhúslistamönnum að minnsta
kosti að hálfu og svo flytjendum
tónlistar því þejr falla hvergi ann-
ars staðar inn. Úr Listasjóði úthlut-
ar þriggja manna stjórn lista-
mannalauna sem jafnframt hefur
yfirumsjón með öðrum sjóðum og
fer yfir skýrslur sem launtakendur
skila að tímabili loknu. Stjórnir
sérsjóðanna þriggja hafa þó endan-
legt vald til úthlutunar að sögn
Þórunnar Hafstein í menntamála-
ráðuneytinu.
Þær eru skipaðar þrem aðilum
til eins árs í senn eftir tillögu við-
komandi fagfélags. Stjórn lista-
mannalauna er hins vegar skipuð
til þriggja ára, einum að tillögu
Bandalags íslenskra listamanna,
einum að tilögu Háskólans og einn
skipar menntamálaráðherra án til-
nefningar. Baldvin Tryggvason
sparisjóðsstjóri er nú formaður
stjórnarinnar.
Hann segir um forsendur úthlut-
unar úr Listasjóði að litið sé á
hvernig viðkomandi hafi staðið sig
og hvort líkur séu á að hann geti
helgað sig listinni. Annað geti
hann ekki sagt, af augljósum
ástæðum, varðandi trúnað við
hvern og einn og vegna undan-
þáguákvæðis stjórnsýslulaga um
að ekki þurfi að rökstyðja styrki
til lista og vísinda.
Þetta kann að vefjast fyrir ein-
hveijum þeirra sem ekki fengu
úthlutað í marslok. Þeir vildu
gjarna vita ástæður þess að þeim
var neitað og öðrum, ef til viil
óreyndari, úthlutað. Þórhildur Þor-
leifsdóttir leikstjóri er í þessum
hópi, hún sótti um laun úr Lista-
ejóði en fékk ekki. Eiginmaður
hennar, Arnar Jónsson leikari, er
hins vegar annar tveggja af
þriggja ára þegum sjóðsins. Þór-
hildur segir þau að mestu hafa
sótt um vegna sama verkefnis og
spurning sé hvort hann eiga þá
að vinna helminginn. „Þar að auki
verð ég að viðurkenna," segir hún,
„að eftir allan þennan tíma í leik-
stjórn, 20 ár og 18 þeirra í lausa-
mennsku, finnst mér hart að alger-
ir byijendur á þessu sviði séu tekn-
ir fram yfir mig. Reynslan hlýtur
að vera trygging fyrir fagþekkingu
og ég veit ekki hvað úthlutunar-
nefnd þekkir til starfa byrjenda.
Maður ætti að fara að ná_ þeim
þroska að teljast verðugur. Ég hef
raunar heyrt úr fleiri starfsstéttum
listamanna svipaða óánægju.“
Steinunn Jóhannesdóttir rithöf-
undur er einnig ósátt við úrslitin
og hefur kært til Jafnréttisráðs
úthlutun úr Launasjóði rithöfunda.
Hún segir hlutföll kynja þar afar
óhagstæð konum, 34 karlar en 7
konur fái hálfs árs laun, 5 karlar
og 4 konur árslaun og karl þriggja
ára laun. „Mér finnst ég sniðgeng-
in,“ segir hún, „sennilega sem
kona. Um starfslaun sóttu fimm
leikskáld sem voru með verk í stóru
húsunum í vetur. Fjögur fengu,
allt karlar, en minni umsókn var
hafnað. Þó er þriðjungur félaga í
Rithöfundasambandinu konur.
Þarf ekki að taka tillit til jafnrétti-
slaga við úthlutun? Þau hafa þann
tilgang að bæta stöðu kvenna. í
listum hefur hún alltof lengi verið
slæm.“
Guðrún Nordal situr í stjórn rit-
höfundasjóðsins og segist ekki
geta tjáð sig um einstök tilvik. 172
umsóknir hafi borist og 51 getað
fengið já. „Við förum yfir hveija
umsókn fyrir sig,“ segir hún, „og
komum okkar saman um niður-
stöðu. Hana þurfum við ekki og
eigum ekki að rökstyðja opinber-
lega.“
Forsendur umsækjenda eru á
sama hátt trúnaðarmál og sumir
þeirra sem hlutu laun hika þegar
spurt er um áformin næstu ár.
Einar Már Guðmundsson rithöf-
undur, sem hlýtur starfslaun til
þriggja ára, segist hafa ýmislegt
í takinu en hann sé feiminn við
að tíunda óorðna hluti.
„Ég er aðallega að fást við
sagnaritun núna,“ bætir hann við
þegar á er gengið, „og sé ekki
annað en svo verði áfram næstu
misseri. Ég hef alltaf verið dálítið
fyrir grúsk og nú er ég að kynna
mér ýmsa sögulega atburði með
úrvinnslu þeirra í huga. Á sínum
tíma lærði ég sagnfræði og vinnu-
brögð hennar geta farið ágætlega
með vinnu rithöfundarins. Starfs-
launin veita mér visst fjárhagslegt
öryggi, en breyta engu um ætlun-
arverk mitt í ritlistinni. Hún er enn
mikill bardagi — maður getur ekki
hallað sér aftur á bak og horft út
í loftið. Vinnuregla mín er: Eins
fljótt og ég get, eins lengi og ég
þarf.“
Tónskáldasjóður er miklu
smærri en sjóður rithöfunda, hér
skrifa fleiri en kompónera. í ár
sóttu 25 tónskáld um starfslaun
og 5 fengu. „Sjóðurinn hefur að
okkar mati of lítið fé,“ segir Rut
Ingólfsdóttir fiðluleikari, sem sjálf
fékk starfslaun til eins árs úr Lista-
sjóði og situr í stjórn Tónskálda-
sjóðs. „Við hefðum viljað geta út-
hlutað fleirum til lengri tíma, tón-
skáld verða helst að helga sig
starfinu alveg og stærri verk þurfa
lengri tíma en hálft ár eða jafnvel
ár.“ Rut segir að umsóknum fylgi
oft upplýsingar um fyrirliggjandi
verkefni, en starfsferill tónskálds-
ins sé fyrst og fremst hafður til
viðmiðunar. „Við viljum gjarna að
fólk sé búið að sanna sig,“ segir
hún.
Hjá Launasjóði myndlistar-
manna er heildarferill listamanns-
ins iíka aðalatriði að sögn Kristín-
ar G. Guðnadóttur listfræðings
sem sæti á í stjórninni. „Við lítum
sérstaklega til virkni listamanns
næstu ár á undan og til fyrirætl-
ana hans á tímabilinu," segir hún.
„Einnig þess hvort fólk hafi fengið
starfslaun tvö undanfarin ár.
Gögnin sem fylgja umsókn gefa
yfirleitt góða mynd af vinnu lista-
mannsins og þótt heildarmyndin
sé þar meginatriði höfum við núna
veitt nokkrum ungum og efnileg-
um listamönnum laun. Þeir þurfa
hvatningu og viðmiðunin var
námstíminn og fyrstu sýningar."
Átta myndlistarmenn fengu nú
eins árs starfslaun og 11 hálfs
árs. Fjórir fá laun greidd í þrjú
ár: Birgir Andrésson, ívar Val-
garðsson, Sigurlaug Jóhannsdóttir
og Svava Björnsdóttir. íslensk
þjóðareinkenni, mínimallist, text-
íllist og lágmyndir úr pappa hafa
í sem fæstum orðum verið við-
fangsefni þeirra.
ívar hefur sýnt reglulega hér
heima og erlendis um árabil og
segist bara halda sínu striki héreft-
ír sem hingað til. „Ég hef alltaf
þurft að stunda aðra vinnu með
myndlistinni," segir hann, „bygg-
ingarvinnu, vaktir á geðspítala,
afleysingar í lögreglunni, viðgerðir
höggmynda. Nú fæ ég hins vegar
svigrúm til samfelidrar myndlistar-
vinnu. Það er vitanlega kærkomið
því ég hef nóg að gera og tek til
dæmis þátt í fjórum samsýningum
í næsta mánuði. Síðast hélt ég hér
einkasýningu í Norræna húsinu
fyrir tveim árum, það er eiginlega
lágmarkstíminn sem líða þarf milli
sýninga á þessum litla markaði.“
Svava Björnsdóttir sýndi síðast
einsömul á Kjarvalsstöðum í fyrra.
Hún kennir myndlist og ætlar af
ýmsum ástæðum að byija að taka
launin í upphafi næsta árs. Ætlar
hún að halda áfram að steypa úr
pappa? „Það er aldrei að vita hvað
gerist,“ er svarið, „aðalatriðið er
að geta unnið óskipt og laus við
daglegt mas og amstur.“
Einmitt þetta er listamönnum
gert betur kleift en fyrr með gild-
andi lögum um starfslaun. Þau
hafa í þijú ár legið úthlutun til
grundvallar. 107 milijónir skiptast
á fjóra sjóði sem veitt geta laun í
allt að fimm ár þótt enn hafi það
ekki gerst. Launin nema 92 þús-
undum á mánuði og miðast við
lektorslaun í Háskólanum. Áður
var fimm sinnum minna heildarfé
til úthlutunar og starfslaunatíminn
styttri. Fátt er því svo með öllu illt.
Og ekkert fullkomið. Hafliði
Hallgrímsson tónskáld, þriggja ára
þegi Tónskáldasjóðs, segist þreytt-
ur fyrirfram á vinnu næstu ára.
Hún er þauiskipulögð og veitir
ekki af. „Ég er í verkefni núna en
byija í september á sinfóníu sem
ég ætla að tileinka Sinfóníuhljóm-
sveit íslands. Hugmyndin var fyrir
mörgum árum að gera þetta í til-
efni af fimmtíu ára afmæli lýðveld-
isins. Nú hefur hún hlotið hljóm-
grunn og ég vonast til að hægt
verði að frumflytja í lok næsta árs
svo ekki verði allt of langt liðið frá
afmælinu. Meðal annarra verkefna
eru skrif fyrir Tríó Reykjavíkur,
Caput-hópinn og sumartónleika í
Skálholti. Auk þessa vonast ég til
að ljúka öðru stóru hljómsveitar-
verki á síðasta starfslaunaárinu.
Svona er ég nú búinn að skipu-
leggja upp á mánuð og get ekki
neitað því að_ tilhugsunin þreytir
mig dálítið. Ég á erfitt með að
semja tónlist."
Sigrún Eðvaldsdóttir fiðluleikari
fékk þriggja ára úthlutun frá
Listasjóði. Hún er á öðrum nótum
en tónskáldið og segist ætla að
láta reyna á starf á alþjóðlega vísu.
„Ég er nýkomin í samband við
umboðsmann í Englandi," segir
hún, „og einmitt að bíða núna eft-
ir bréfi með ýmsum tillögum um
tónieika. Á þessu tímabili ætla ég
að sjá hvort þetta gengur upp.
Hingað til hef ég verið heppin,
fólk hefur heyrt mig spila í keppni
eða á tónleikum og beðið mig að
koma, en þessu er ekki endalaust
treystandi. Mig langar líka að nota
tímann til að læra verk, sem ég á
þá til að nota seinna. Tónlistin fer
ekki úr pokahorninu."
Þórunn Þórsdóttir
Dómínó leiklesið ó Smíðaverkstæðinu
LEIKRITIÐ Dómínó eftir Jökul Jakobs-
son verður leiklesið á Smíðaverkstæðinu
á morgun, sunnudag. Þetta er þriðja og
jafnframt síðasta leikritið í leiklestraröð
Þjóðleikhússins, sem efnt var til í minn-
ingu þessa merka leikskálds, en Jökull
hefði orðið sextugur á þessu leikári. Fyrri
leiklestrar voru Sjóðleiðin til Bagdad og
Herbergi 213.
í kynningu segir: „Dómínó var frumsýnt 4.
júní 1972 af Leikfélagi Reykjavíkur í Iðnó og
hlaut frábærar viðtökur. Leikstjóri var Helgi
Skúlason.
í Dómínó hefur Jökull náð meistaratökum
á þeirri tækni sem hann hafði verið að þróa
smám saman, þar sem persónur tala saman
án þess að tala saman. Þar sem hver talar um
annan þveran, ef svo má segja, og „sam-
skipti“ eru nafnið tómt. Fyrir vikið er hér ef
til vill besti, heilsteyptasti og mest heillandi
textinn í samanlögðum leikritum Jökuls. í
Dómínó kynntumst við jafnframt í fyrsta sinn
persónu sem varð fyrirferðarmikil f flestum
síðari leikritum Jökuls. Það er maðurinn sem
fór út í heim og snýr nú til baka, kominn á
miðjan aldur og hefur ekkert fundið annað en
ennþá fyrirferðarmeira innihalds- og merking-
arleysi.
Flytjendur eru Hjalti Rögnvaldsson, Guðrún
S. Gísladótttir, Elva Ósk Óskarsdóttir, Guðrún
þ. Stephensen, Ingvar E. Sigurðsson og Tinna
Gunnlaugsdóttir. Ixdkstjóri er Helga Bach-
mann.
Leiklesturinn hefst á Smíðaverkstæðinu kl.
15 og er sérstök athygli vakin á því að verkið
verður aðeins flutt í þetta eina sinn.“
Hópurinn sem stendur að leik-
lestrinum ásamt leikstjóranum
Helgu Bachmann.