Morgunblaðið - 20.06.1995, Blaðsíða 36

36 ÞRIÐJUDAGUR 20. JÚNÍ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSEIMDAR GREINAR
Um val og köllun
Hvers vegna virðir Alþingi ekki lög sem það
hefur sett sjálfu sér að breyta eftir?
UNDANFARNA nærri þrjá mán-
uði hefur allmikil umræða átt sér
stað í fjölmiðlum um þá ákvörðun
sóknamefnda Hveragerðispresta-
kalls að kalla prest til þjónustu.
Tvennt er það sem ekki hefur
komið fram í umfjölluninni og ég sé
ástæðu til að vekja at-
hygli á.
Eg leyfi mér að vitna
til tveggja blaðagreina
J í öndverðri umræðunni
þar sem hin ólíku sjón-
armið koma fram.
Sr. Jón Einarsson
prófastur í Saurbæ á
Hvalfjarðarströnd rit-
aði grein í Morgunblað-
ið hinn 13. apríl sl. og
rekur aðdraganda að
setningu núgildandi
laga um veitingu
prestakalla. Þ.m.t.
greinir hann frá sam-
þykktum kirkjuþings
allt frá árinu 1960.
Ekki veit ég betur en
að allt sé rétt sem kemur fram í
þeirri grein, en um niðurlagsgrein-
• ina, endurskoðun laganna, íjalia ég
siðar.
Niðurstaða sr. Jóns er sú að köll-
unin sé fullkomlega lögmæt. (Burt-
séð frá því sem síðar kom fram um
formgalla.)
Sr. Geir Waage í Reykholti, for-
maður Prestafélags íslands, ritaði
einnig grein sem birtist í DV hinn
10. apríl sl. og kemst að gagnstæðri
niðurstöðu.
Ekki verður þó annað sagt en að
sr. Geir hafi nokkuð til síns máls þar
sem hann vitnar í aðalreglu sam-
kvæmt athugasemdum með frum-
varpinu sem og aðrir sem fylgt hafa
honum að málum með skrifum, yfir-
lýsingum og kærum.
En böggull fylgir skammrifi og
mun ég víkja að því síðar.
Eg kemst að annarri niðurstöðu
en sr. Geri þó ég sammála honum
um meginregluna.
Vegna þeirra sem vilja kynna sér
nánar forsendur fyrir núgildandi lög-
um, þær hugmyndír sem að baki lágu
og móta sér skoðanir um það hvem-
ig málum skuli skipað í framtíðinni
kýs ég að setja á blað nokkrar stað-
reyndir.
Nefnd sú sem samdi nýtt laga-
frumvarp um veitingu prestakalla á
árinu 1978 tók einkum tillit til eftir-
farandi atriða: 1. ályktanir kirkju-
þings, þar sem stöðugt jókst fylgi
kirkjuþingsmanna við breytt form
við ráðningu presta eftir því sem
árin liðu. 2. Þrýstingur
meirihluta prestastétt-
arinnar. 3. Viðhorf söfn-
uðanna í landinu.
Af mjög hörðum um-
ræðum á Alþingi 1977
um till. t. þál. um að
kirkjumálaráðherra
skipi nefnd til að endur-
skoða lögin mátti draga
þá ályktun að ekki væri
að svo stöddu þingmeiri-
hluti fyrir nýrri laga-
setningu.
Þingmenn margir
hveijir töldu umbjóð-
endur sína, þ.e. safn-
aðarfólkið í landinu,
ekki reiðubúið að afsala
sér lýðréttindum sínum.
(Um hugtakið lýðréttindi í þessu
sambandi mætti skrifa aðra grein,
en um það verður ekki frekar fjallað
hér).
Ég kemst að annarri
niðurstöðu en Geir,
segir Gunnlaugur
Finnsson, þó ég sé
sammála honum um
meginregluna.
Til að afla sér nánari vitneskju
um viðhorf safnaðanna gerði nefndin
vfðtæka könnun meðal allra sóknar-
nefnda og safnaðarfulltrúa í landinu,
þar sem valið stóð milli fjögurra
kosta.
Ennfremur hvort innleiða ætti
köllun eða ekki.
Af 1070 seðlum sem sendir voru
hlutaðeigendum bárust 621 seðill,
þar af 597 gildir.
Spumingar og niðurstöður eru
skráðar hér að neðan. Spurt var um
næstbesta kostinn. Summa besta og
næstbesta kosts er skráð í aftari
dálkinn.
1. Þeir sem vildu óbreytt þágildandi lög
voru 267 318
2. Þeir sem vildu ráðherraveitinp að feng-
inni umsögn voru 115 238.
3. Þeir sem vildu frumvarp kirkjuþings frá
1976 voru 76 189
4. Þeir sem vildu kost nr. 3 að viðbættum
kosningamöguleikavorul04 280
Auðvitað má túlka þessar tölur á
mismunandi vegu, en niðurstaðan
verður ætíð sú að mjótt var á munum
þeirra sem vildu óbreytt ástand og
hinna sem vildu mismunandi róttæk-
ar breytingar.
Ennfremur þetta. Á árunum frá
1965 til 30. okt. 1978 (þegar frv.
var samið) var sótt 105 sinnum um
prestakall í landinu. í 79 prestaköll-
um sótti aðeins einn um brauðið,
tveir í 15 prestaköllum en fleiri en
þrír aðeins í 11.
Með öðrum orðum: í 75% tilvika
var aðeins einn prestur í kjöri. Þetta
var eitt atriði með öðrum sem kall-
aði á breytingar við veitingu prests-
embætta.
Köllunarákvæðið
Svo sem fram kemur í áður-
nefndri grein sr. Jóns Einarssonar
kom köllunarákvæðið inn í frumvarp
kirkjuþings þegar árið 1960 og hélst
þar æ síðan. Kirkjuþing gerði ætíð
ráð fyrir jafnri stöðu þeirra sem kall-
aðir voru og hinna sem hlutu veit-
ingu og síðan skipun, eftir að þeir
voru valdir eða hlutu kosningu.
Nefndin þrengdi þetta ákvæði með
þvi að leggja til að heimilað yrði að-
eins að kalla prest tíambundið, mest
4 ár. Þar með fengju þeir prestar
aðra réttarstöðu og voru útilokaðir
frá skipun meðan þeir gegndu köllun-
arþjónustu. Að öðru leyti er köllunará-
kvæðið að engu leyti skilyrt.
Ofanskráð er staðfest í nefndar-
áiitinu sem fylgdi frumvarpinu um
veitingu prestakalla og varð að lög-
um nr. 44 30. mars 1987. (Þingskjal
208 bls. 1357.)
Þær setningar er varða köllunina
eru svohljóðandi: „/ öðru lagi ergert
ráð fyrir að heimild til köllunar verði
upp tekin. Er það í samræmi við
samhljóða vilja kirkjuþings og sam-
kvæmt skoðanakönnuninni.
Hér er þó gert ráð fyrir því, að
köllun verði tímabundin í mesta lagi
til fjögurra ára í senn. Verður að
telja það eðlilegt með tilliti til þess,
að við köllun fá aðrir, sem eiga rétt
á að sækja um prestsembættið, ekki
tækifæri til að sækja um brauðið. “
Hér er þá kominn skammrifsbögg-
ullinn sem fyrr er getið.
Ég get ekki séð annað en að þeir,
sem telja að biskupinn yfir íslandi
hafí brotið lög með embættisfærslu
sinni hvað varðar þetta mál, hafi
vandlega þagað yfir þeirri lögskýr-
ingu sem ég tel að ofanskráð tilvitn-
un sé.
Hér er um tvennt að ræða, annað
er nokkuð sem ég vil ekki nefna en
sumir telja þó hóti skár en hálfsann-
leika. Hitt eru óvönduð vinnubrögð,
það að lesa aðeins það sem menn
vilja lesa í athugasemdum og nefnd-
aráliti. Ég ætla að leyfa mér að trúa
því að í hinu síðamefnda liggi hund-
urinn grafínn. En óheppilegt er það
í svo heitu og viðkvæmu máli.
Réttindi og skyldur
Lögin um réttindi og skyldur rík-
isstarfsmanna frár 1954 hafa komið
nokkuð við sögu í umræðunni. Hefur
þar berlega komið fram að a.m.k.
ýmsir prestar telja sig vera ríkis-
starfsmenn og það sé því réttur
þeirra að sækja um allar lausar stöð-
ur sem þeir hafa embættisheiti til.
Þá hljóta lögin um réttindi og skyld-
ur ríkisstarfsmanna og hin um veit-
ingu prestakalla að stangast á í þessu
tilviki. Mér skilst að krafan sé að
hin eldri ákvæði verði látin ráða frek-
ar en þau yngri, en það tel ég raun-
ar stangast á við hefðbundna reglu.
Annars finnst mér ekkert undar-
legt þótt venjulegur leikmaður ragl-
ist í ríminu, hvert er hið kórrétta
ritúal eða litúrgía eða hver er hin
rétta staða sóknarprestsins í íslensku
þjóðfélagi? Ég þykist hafa lært það
í umræðum og viðræðum á kirkju-
þingi að það sé m.a. munur á ríkis-
kirkju og þjóðkirkju. Þar sem ríkis-
kirkjan er ræður ríkisvaldið öllu. Það
ákveður kenninguna, form og helgis-
iði og starfandi prestar lúta ríkisvald-
inu í hvívetna.
Á íslandi er hins vegar þjóðkirkja
sem hefur fullt sjálfstæði í öllum
innri málum sínum. Hin virðulega
prestastefna er mótandi fyrir kenn-
inguna, helgisiðina og annað er mót-
ar framkvæmd prestsstarfsins. Sam-
kvæmt þessu er sóknarpresturinn
starfsmaður þjóðkirkjunnar, en fær
laun sín um ríkissjóð samkvæmt
samingi frá öndverðri öldinni og er
enn í gildi, þegar Prestlaunasjóður
var stofnaður, en um það skal ekki
ijallað frekar hér.
Endurskoðun laganna
Ég kem að lokum að því atriði sem
veldur mér mestri furðu, atriði sem
ég hef undrast mest að enginn hefur
vakið máls á í umræðunni svo ég
viti, atriði sem gat komið í veg fyrir
allar ýfíngar og sársauka í þessu
máli, atriði sem ég kann enga skýr-
ingu á. Atriðinu sem stendur sem
undirfyrirsögn þessarar greinar.
Aiþingi það er setti lögin um veit-
ingu prestakalla í mars 1987 gerði
engar veigamiklar breytingar á fram-
varpinu. Hins vegar bætti þingið við
ákvæði til bráðabirgðalaga, þar sem
kveðið var á um það að lögin skyldu
endurskoðuð innan fímm ára. Ég
hygg að með tilliti til þess hve veiga-
mikil nýmæli vora í lögunum, ekki
síst köllunarákvæðið, hafí þingmenn
viijað tryggja það að lögin yrðu endur-
skoðuð í ljósi fímm ára reynslu.
I samræmi við þetta ákvæði skip-
aði fyrrverandi kirkjumálaráðherra
Óli Þ. Guðbjartsson nefnd í september
1990 til að geratillögu um hugsanleg-
ar breytingar á lögunum undir for-
ystu frú Önnu Guðrúnar Bjömsdóttur
deildarstjóra í dóms- og kirkjumála-
ráðuneytinu. í nefndinni sátu m.a.
fulltrúar frá Leikmannastefnu,
Presta- félagi íslands og Kirkjuráði.
Nefndin skilaði áliti í októbermán-
uði 1991 og kirkjuþing afgreiddi
framvarpið til breytinga á lögunum
um veitingu prestakalla frá ’87 á því
sama hausti.
Fullt samkomulag var í nefndinni
um nokkrar breytingar og vora þær
veigamestar að þrengd vora ákvæðin
um köllun. Nú skyldi skylt að auglýsa
öll iaus prestaköll og köllun aðeins
heimiluð í nánar tilteknum tilvikum.
Allt var því til reiðu að Alþingi
gæti staðið við bráðabirgðaákvæðið.
En síðan ekki söguna meir. Nú era
liðin full þijú ár síðan Alþingi átti að
ljúka afgreiðslu málsins samkvæmt
bráðabirgðaákvæðinu. Við ítrekuðum
fyrirspumum mínum formlegum og
óformlegum á kirkjuþingi hef ég eng-
in marktæk svör fengið.
Engin ábending hefur borist kirkju-
þingi um að eitthvað það væri í frum-
varpinu sem æðri stjómvöldum hugn-
aðist ekki. Atriðið sem ég nefndi hér
fyrr um ýfingar og sársauka var
þetta:
Ef ráðherra og Alþingi hefði staðið
sína vakt, hefði deilan um köllun
prests í Hveragerðisprestakalli aldrei
orðið til.
En lög eru lög eins og þau standa
hveiju sinni. Ég er hættur að spyija
en ég undrast enn.
Höfundur er kirkjuráðsmaður.
Aðild að Evrópusambandinu
er á dagskrá
hugsanlegt að hægt sé
að komast í hóp næstu
ríkja, Möltu og Kýpur,
sem samið verður við
eftir ríkjaráðstefnu ESB
árið 1996. í þann hóp
kemst ísland að sjálf-
sögðu ekki án þess að
sækja um. Ef ekki verð-
ur sótt um innan tíðar
verður næst tækifæri til
að slást í hóp Austur-
og Mið-Evrópuríkja en
þá er hætt við að kjör,
sem okkur bjóðast, verði
orðin til muna lakari en
áður vegna fjölgunar
smárílqa innan ESB.
Full þátttaka
íslands
Jón Steindór
Valdimarsson
aðild á þeirri forsendu
að engin von sé til að
íslendingar geti lifað við
sjávarútvegsstefnu ESB
eða náð fram viðunandi
breytingum á henni.
Með þeirri afstöðu er
málinu drepið á dreif og
vikist undan því að ræða
málið af þeirri alvöra
sem þvi sæmir. Ekki
hefur verið kannað til
þrautar hvaða afleiðing-
ar sjávarútvegsreglur
ESB hafa fyrir ísland.
Enn síður er fullrejmt
hvort unnt er að ná fram
breytingum á núgild-
andi reglum. Sú niður-
staða fæst reyndar ekki
nema við samningaborðið.
KJÖRTÍMABIL nýrrar ríkisstjórn-
ar stendur fram á vordaga ársins
1999. í stjómarsáttmála ríkisstjóm-
arinnar er ekki að fínna nein áform
um að sækja um aðild að Evrópusam-
bandinu. Raunar má skilja á forystu-
mönnum hennar að aðild komi ekki
til greina vegna sjávarútvegshags-
muna íslands og vegna þess að óljóst
sé hver þróun ESB verði á næst-
unni. Aðild er þess vegna ekki á dag-
ukrá og talinn hreinn óþarfí að ræða
málið frekar.
Ekki gott að bíða
Þessi afstaða er óneitanlega sér-
kennileg ekki síst I ljósi þess að nær
allar aðrar Evrópuþjóðir, sem standa
utan ESB, hafa talið aðild eitt sinna
brýnustu hagsmunamála. Afstaðan
er ekki síður sérkennileg vegna þess
að skoðanakannanir á íslandi hafa
lengi sýnt að meirihluti kjósenda er
þeirrar skoðunar að rétt sé að láta
reyna á aðild að ESB. Almenningur
virðist nefnilega skilja að hagsmunir
^Tslands era í aðalatriðum hinir sömu
og annarra ríkja í Evrópu. Það versta
við þessa afstöðu ríkisstjómarinnar
er þó það að hagsmunir íslands skað-
ast við það að hafast ekkert að. Best
hefði verið að nota tækifærið þegar
ESB bauð öllum EFTA-ríkjunum til
aðildarviðræðna árið 1992. Stjórn-
málamenn íslenskir kusu að láta það
*tækifæri framhjá sér fara. Nú er
Staðreyndin er sú að nær allar
Evrópuþjóðir era aðilar eða stefna
að aðild að Evrópusambandinu. Ekki
verður séð að Islendingar séu svo
einstakir meðal Evrópuþjóða að hægt
sé að gefa sér fyrirfram að þeir geti
ekki starfað með öðram Evrópuþjóð-
um innan vébanda ESB. Það hlýtur
að vera íslendingum metnaðarmál að
taka þátt í mótun eigin framtíðar og
eiga aðild að öllum ákvörðunum sem
hana varða. Fyrir íslenskt atvinnulíf
er þetta brýn nauðsyn, þar með tald-
ar útgerð og fískvinnsla. Það er ótækt
að kasta frá sér hugmyndinni um
Rétti tíminn er núna
íslensk stjórnvöld ættu þegar í
stað að hefja undirbúning að því að
■sækja um aðild að ESB. Skoða þarf
vel alla málaflokka, ekki síst sjávar-
útveg og landbúnað, greina hvar
búast má við vandamálum og hvar
þarf sérstaklega að gæta hagsmuna
Islands. Að því búnu þarf að setja
skýr samningsmarkmið, hefja mark-
vissa kynningu þeirra hjá stofnunum
ESB og einstökum aðildarríkjum
ESB til þess að afla þeim skilnings
og stuðnings. Samhliða á að leggja
inn umsókn um aðild. Því fyrr sem
þetta ferli er sett af stað og undir-
búningurinn vandaðri því betra. Ef
vel tekst til er ekki óraunhæft að
ætla að Island gæti orðið aðili að
ESB um aldamótin.
Ekki sæluríki
Enda þótt aðild íslands að ESB
sé trúlega bæði nauðsynleg og skyn-
samleg væri það einfeldningsháttur
að halda þvl fram að I aðildinni felist
einföld og ódýr lausn á öllum vanda
íslendinga og þar gerist ekkert sem
íslensk stjómvöld ættu
þegar að hefja undir-
búning að því, segir Jón
Steindór Valdimars-
son, að sækja um aðild
að ESB.
er okkur óhagstætt. Það má hins
vegar ekki láta einstaka neikvæða
þætti verða til þess að koma I veg
fyrir að kostir og gallar aðildar ESB
verði vegnir með heildarhagsmuni í
huga. Þar má ekki gleyma því að við
höfum með EES-samningnum skuld-
bundið okkur til þess að taka upp
margvíslegar reglur á sviði atvinnu-
lífs án þess að hafa nokkra raunveru-
lega möguleika á að hafa áhrif á
efni þeirra. Með aðild fást slík áhrif
og hægt verður að halda fram sjónar-
miðum íslands þótt enginn gangi með
þær grillur að Island muni ráða ferð-
inni innan ESB. Það er þó óneitan-
lega meiri reisn yfír slíku samstarfi
en að taka möglunarlaust við EES-
reglunum úr hendi Evrópusambands-
ins.
Skýr afstaða
Samtök iðnaðarins hafa skýra
stefnu í þessum málum. Öfugt við
suma stjórnmálaflokka hafa Samtök
iðnaðarins tilhneigingu til þess að
virða skoðanir þeirra sem að þeim
standa. Þess vegna gerðu þau víð-
tæka viðhorfskönnun meðal aðildar-
fyrirtækja sinna til Evrópumála og
mótuðu stefnu sína á þeim grunni.
Könnunin leiddi ótvírætt I ljós að
umtalsverður meirihluti er fyrir því
innan Samtaka iðnaðarins að stjóm-
völd hefji þegar I stað undirbúning
að aðild Islands að ESB. Þessi skoðun
og stefna Samtaka iðnaðarins var svo
rækilega staðfest með ályktun Iðn-
þings þann 28. apríl. Ályktun þings-
ins, sem er æðsta valdastofnun Sam-
taka iðnaðarins, var samþykkt mótat-
kvæðalaust. Þar segir m.a. „Samtök
iðnaðarins telja brýnt að íslendingar
verði fullgildir þátttakendur I sam-
félagi Evrópuþjóða. Mikill meirihluti
félaga í Samtökum iðnaðarins telur
að aðild Islands að Evrópusamband-
inu muni reynast heilladijúg fyrir
atvinnulífíð og almenning að uppfyllt-
um tilteknum forsendum. ... Það er
brýnt að íslendingar eigi aðild að
ákvörðunartöku og stefnumótun um
eigin framtíð. Samtök iðnaðarins
skora því á stjórnvöld að hefjast
handa við að skilgreina samnings-
markmið og kynna þau innan Evrópu-
sambandsins."
Höfundur er lögfræðingur hjá
Smntökum iðnaðarins.