Morgunblaðið - 09.08.1998, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
SUNNUDAGUR 9. ÁGÚST 1998 31 *
I
■
I
NÝTT LANDNÁM
SÚ SKOÐUN hefur verið ríkj-
andi á íslandi, að land og þjóð séu
I: eitt og hið sama, að allir íslendingar
séu búsettir á íslandi og að ísjenska
sé móðurmál allra, sem á íslandi
búa. Pví fer þó fjarri að svo sé. Það
ástand er enn í manna minnum að
íslandsbúar mæltu ekki á eina
tungu, heldur að minnsta kosti á
tvær. Fyrir hundrað árum voru á
íslandi tvö tungumál notuð í dag-
legum samskiptum, íslenska til
sveita og danska meðal margra
kaupstaðarbúa og embættismanna.
Aðeins örfáir menntamenn voru þó
2 tvítyngdir í réttum skilningi þess
orðs, þ.e. þeir kunnu að beita báð-
um tungumálunum til fulls við flest-
ar aðstæður, án þess að blanda
þeim. Annað líkt ástand skapaðist
eftir 1940 í samskiptum enskumæl-
andi hermanna og þeirra Islend-
inga, sen höfðu skipti við þá. Nú er
enskan orðin ríkjandi mál í fjölmiðl-
um og er talsvert notuð í samskipt-
um við ferðafólk og á ferðum Is-
lendinga erlendis. Margir Islend-
( ingar nota einnig ensku daglega í
I starfi og námi. I þessum hlutverk-
um hefur enskan haslað sér völl
sem mál fjölþjóðlegra samskipta á
íslandi. Telja má, að nokkur hluti
íslendinga sé í raun tvítyngdur á
ensku og íslensku. Danskan hefur
hins vegar misst sess sinn. Petta
markast einnig af breytingum í
námsskrá, þar sem enska verður nú
| fyrsta erlenda tungumál í grunn-
| skóla í stað dönsku.
Síðustu árin hefur fólk, sem á sér
I önnur móðurmál, flust til íslands
m.a. frá Víetnam, Póllandi, Rúss-
landi og nú síðast frá fyrrverandi
Júgóslavíu. Þessir landnámsmenn
munu af nauðsyn verða mælandi á
íslensku, að minnsta kosti hvað
varðar störf og hversdagsaðstæður.
Ef stefnt er að því að þeir fái fullan
aðgang að námi og störfum og taki
þátt í mótun og þróun þjóðfélagsins
\ til jafns við innfædda íslendinga
I þarf sérstaka kennslu, sem rekin er
I af sérmenntuðum kennurum og er
sérstaklega miðuð við þarfir inn-
fluttra. íslenska fyrir innflutta ætti
að vera sérstök námsgrein í grunn-
skóla og koma þarf á sérstökum
námskeiðum í framhaldsskólum í ís-
lensku fyrir innflutta og byrjendur.
Slík kennsla verður óhjákvæmileg
ef innfluttir eiga ekki að verða ann-
ars flokks þjóðfélagsþegnar. Mark-
inu má telja náð, þegar fyrsti inn-
flutti íslandsbúinn nær kjöri til Al-
I þingis.
Islenskukennsla fyrir innflutta
nemendur krefs allt annarra náms-
gagna og aðferða en notaðar eru við
kennslu íslensk-fæddra bama. Pað
er til dæmis ekki iengur hægt að
gera ráð fyrir að allir noti sjálfkrafa
öll sagnorð í réttri persónu, að allir
setji fallorð sjálfki-afa í rétt fall eftir
viðeigandi áhrifssögn eða forsetn-
ingu, að allir viti tii dæmis hvort
þeir eru á Seyðisfirði eða í Hafnar-
fírði, í Reykavík eða á Húsavík.
Svipuð vandamál koma upp í móð-
urmálskennslu fyrir íslenskumæl-
andi börn í erlendu málhverfi. Is-
Ienska fyrir innflutta nemendur á
, Islandi, eða íslenskumælandi nem-
endur erlendis, er að vísu kennsla í
sama tungumáli, en þetta eru allt
aðrar og gerólíkar námsgreinar en
íslenska fyrir íslenska nemendur.
Þar að auki þurfa innflutt börn og
unglingar að fá markvissa kennslu í
eigin móðurmálum. Þau grundvall-
arhugtök, sem hvert barn fær með
móðurmálinu, eru ómissandi við
annað nám, einnig nám í íslensku.
Það er nauðsynlegt að þjálfa beit-
ingu móðurmálsins við fleiri að-
stæður en innan veggja heimilisins.
Innfluttur nemandi þarf að kynnast
meginhugtökum í ýmsum náms-
greinum og fá tækifæri til að tjá sig
um þjóðfélagsmálefni og menning-
armálefni á móðurmálinu.
íslenskumælandi börn í mörgum
bæjarfélögum á Norð-
urlöndum hafa fengið
móðurmálskennslu á
vegum hins opinbera.
Þeirri kennslu var kom-
ið á, því hún var talin
mikilvægur þáttur í
skólagöngu þeirra,
ómissandi hjálpartæki
við nám þeirra í máli
landsins, og síðast en
ekkki síst, mannrétt-
indamál. Víða erlendis
reyna íslenskumælandi
foreldrar að koma á
móðurmálskennslu í
einhverju formi, ef
hana er ekki að fá hjá
hinu opinbera. Þau
réttindi og sú þjónusta, sem ís-
lenskumælandi fólk fær erlendis,
ættu innfluttir á íslandi einnig að
fá.
Því fer fjarri, að íslenska sé ein-
göngu móðurmál þeirra, sem á Is-
Fyrir þróun íslensks
samfélags skiptir það
miklu máli, segir
Grettir Engilbertsson,
að gagnkvæm aðlögun
verði milli íslenskrar
menningar og þeirra
menningaráhrifa, sem
berast til Islands.
landi búa. Vestur-íslendingar eiga
sér 100 ára sögu. Nokkrir þeirra
hafa haldið íslenskunni við og sumir
tala enn íslensku. í Norður-Amer-
íku búa einnig þúsundir fólks, sem
er fætt á íslandi og hefurbúsett sig
þar til starfs og náms. Á Norður-
löndum búa u.þ.b. 15.000 íslensku-
mælandi einstaklingar. Börn þeirra
eiga rétt á móðurmálskennslu á
kostnað hins opinbera eins og aðrir
innfluttir nemendur. í Belgíu,
Hollandi, Bretlandi og Lúxemborg
búa þúsundir íslenskumælandi ein-
staklinga og fer fjölgandi. I Ástralíu
búa u.þ.b. 3.000 íslenskumælandi
einstaklingar.
Á íslandi sjálfu búa yfir 270.000
einstaklingar. Flestir þeirra hafa
íslensku að móðurmáli. Þar býr
einnig innflutt fólk, sem hefur ann-
að móðurmál, og tileinkar sér ís-
lensku sem annað mál. I öðrum
löndum búa tugir þúsunda einstak-
linga, sem hafa íslensku að móður-
máli. Þar við bætist talsverður
fjöldi fólks, sem lærir íslensku af
hreinum áhuga eða öðrum ástæð-
um. Telja má, að á
milli 300.000 og þriðj-
ungs úr milljón ein-
staklinga skilji ís-
lensku og geti tjáð sig
á íslensku.
íslenskan er opin-
bert tungumál á ís-
landi og móðurmál
minnihlutahópa beggja
vegna Atlantshafs. Is-
lenskan sker sig úr að
því leyti, að tungumál,
sem eru töluð af svo fá-
um, eru yfirleitt _ í
hættu að hverfa. ís-
lenskumælandi fólki
fer hins vegar fjölg-
andi. íslensk tunga er
lykill að menningarsögulegum verð-
mætum. Sá lykill myndi glatast ef
enginn talaði íslensku lengur. Það
liggur því mikið við að vel sé vandað
til íslenskukennslu fyrir innflutta
íslandsbúa og að íslenskumælandi
fjölskyldur erlendis kenni börnum
sínum íslensku. Það er ekki síður
mikilvægt að íslenskt mál þróist og
aðlagist í samræmi við nýjar þjóðfé-
lagsaðstæður.
Það er hægt að bera íslenskt
samfélag saman við samfélög ann-
arra þjóða, sem að miklu leyti eru
búsettar utan móðurlandsins. Gyð-
ingar hafa getað endurreist þjóð-
tungu sína og þjóðríki, með því að
safna saman brotum þjóðar og
menningar úr útlegð. Ríkið ísrael
nýtur þess enn, að meirihluti gyð-
inga býr í öðrum ríkjum og veitir
efnahagslegan og pólitískan stuðn-
ing. Grikkir eru fjölmennir í flestum
löndum Evrópu, Norður-Ameríku
og í Ástralíu. Fjölmennasta borg
Grikkja heitir reyndar New York.
Gríska ríkið rekur á eigin kostnað
laugardagaskóla fyrir grískumæl-
andi böm og unglinga í flestum
byggðum Grikkja erlendis. Ástæð-
an er virðing Grikkja íyrir eigin
menningararfleifð. Svipaða sögu er
að segja um Armeníumenn.
Viðkomandi þjóðir hafa haft mik-
ið gagn af þeim þjóðarbrotum, sem
búa erlendis. Þetta kemur ekki síst
fram í viðskiptum. Vaxtarbroddur-
inn í menningu gyðinga og margra
annarra þjóða hefur legið hjá þeim
þjóðarbrotum, sem bjuggu erlendis.
Þaðan hafa komið nýjungar og
menningarstraumar, sem hafa veitt
þessum þjóðum forskot í þjóðfélags-
þróuninni. Ef þjóðin er í einhverri
hættu vegna styrjalda eða ofsókna
verða öflug tengsl við íbúa annarra
landa ómetanleg.
Islenska þjóðfélagið er að mínu
mati að breytast úr einmenningar-
þjóðfélagi í fjölmenningarþjóðfélag.
Þessi þróun mun halda áfram,
hvernig sem við henni er brugðist.
Dráttarbeisli
Eigum fyrirliggjandi á lager dráttarbeisli frá Bosal
á flestar gerðir bifreiða. Vönduð vara á góðu verði.
Sími 535 9000
Grettir
Engilbertsson
Að nokkru leyti hefur búseta þjóð-
arinnar þróast í hring. Frá hinu
fjölmenningarlega þjóðfélagi vík-
ingaaldar við strendur Norður-Atl-
antshafs - gegnum íslenska bænda-
þjóðfélagið - höfum við náð til hins
fjölmenningarlega upplýsingaldar-
þjóðfélags við strendur Norður-Atl-
antshafs. Við lifum í tvennum skiln-
ingi á nýrri landnámsöld. Einstak-
lingar, sem eiga sér aðra menningu
og önnur móðurmál, eru að nema
land á íslandi. íslenskumælandi
einstaklingar eru að nema land í
öðrum ríkjum, þar sem önnur
tungumál og önnur menning er ríkj-
andi. Hvort þetta verður til þess að
efla eða veikja íslenska tungu og
menningu veltur á því hvernig við
er brugðist og á er haldið.
Menningarleg einangrun getur
ekki orðið þjóðinni til góðs. Vöxtur
og viðgangur íslenskrar tungu og
menningar hefur gegnum söguna
aukist, þegar þjóðin hefur bætt við
sig nýjum áhrifum og aðlagað þau
að þeirri tungu og mennningu, sem
fyrir er. Kristnitakan er dæmi um
það. Sjálfstæðisbaráttan hefði vart
hafist á nítjándu öld ef íslenskir
námsmenn erlendis hefðu ekki
flutt inn rómantíska þjóðernis-
stefnu og lýðræðishugmyndir til
íslands. Þau neikvæðu áhrif, sem
hafa komið fram á vissum tímabil-
um, hafa verið tengd yfirráðum
annarra þjóða.
Fyrir þróun íslensks samfélags
skiptir það miklu máli, að gagn-
kvæm aðlögun verði milli íslenskrar
menningar og þeirra menningará-
hrifa, sem berast til íslands. Til
þess þarf einstaklinga, sem eru fær-
ir um að túlka og aðlaga menning-
aráhrif frá einni menningarheild til
annarrar, einstaklinga, sem hafa
öðlast menntun í menningu og
tungu annarra þjóða jafnhliða
menntun í íslenskri menningu og
tungu, einstaklinga, sem eru tví-
tyngdir og geta tjáð sig jöfnum
höndum á íslensku og öðru tungu-
máli við allar almennar aðstæður.
Fjölnismenn og Jón Sigurðsson
höfðu til að bera tvítyngi á þessu
stigi.
Tvítyngi er skilgreint sem hæfi-
leiki einstaklings til þess að tjá sig í
félagslegu samhengi á tveimur eða
fleiri tungumálum við allar almenn-
ar hversdagsaðstæður. Vel tví-
tyngdur einstaklingur getur tjáð sig
í ræðu og riti á báðum tungumálun-
um í starfi og námi og þýtt eða túlk-
að talað og ritað mál, sem tengist
máli hans og starfi. Með tvítyngi
íylgir einnig þekking á siðum, þjóð-
háttum og umgengisvenjum hinna
tveggja óliku menningarheilda, að
vita um hvað, hvenær og á hvern
hátt rétt er að tjá sig um mismun-
andi málefni í mismunandi þjóðfé-
lögum. Ef viðkomadi einstalingur
hefur gott vald á báðum málunum
er minni hætta á málblöndun. Til
þess að einstaklingur verði tví-
tyngdm- þarf hann helst að alast
upp í málumhverfi, þar sem tæki-
færi gefast til að tala bæði málin
hversdags.
Vaxandi fjöldi íslenskumælandi
fjölskyldna dvelst árum saman er-
lendis við atvinnu, nám og sérfræði-
störf og flytur oft land úr landi.
Börn þessara fjölskyldna alast oft
upp við mismunandi aðstæður,
slitrótta eða ósamræmda skóla-
göngu og stopula móðurmáls-
kennslu, svo ekki sé meira sagt.
Þess verður vart í auknum mæli, að
íslenskumælandi foreldrar erlendis
eigi erfitt með að flytjast aftur til
Islands með börn sín, vegna þess
að íslenskan verði þeim of erfið.
Dæmi eru um, að íslenskumælandi
fjölskyldur, sem hafa dvalist nokk-
ur ár erlendis, hafi neyðst til að
flytja aftur frá Islandi, vegna þess
að íslenski skólinn reyndist of erfið-
ur fyrir bömin.
Hvað varðar íslenskumælandi
böm erlendis er hæpið að hægt sé
að fá móðurmálskennslu á vegum
hins opinbera í öllum þeim löndum
þar sem íslenskumælandi fjölskyld-
ur búa. Slík kennsla er til staðar á
Norðurlöndum, en er þar í hættu
vegna andstöðu afturhaldsafla og
sparnaðar hins opinbera.
Hagkvæmasta leiðin er að nota
upplýsingatæknina til þess að brúa
fjarlægðir og byggja upp fjar-
kennslu fyrir íslenskumælandi börn
erlendis. Tæknin er fáanleg, en það
er fjárhagslega ofviða einstakling-
um og íslendingafélögum að byggja
hana upp. Til þarf að koma stuðn-
ingur fjársterkra aðila. Slík fjar-
kennsla þarf einnig að tengjast
þeirri forkunnáttu sem börnin hafa
og því menningarbaksviði, sem þau
hafa umhverfís sig daglega. Til
þess þarf kennara, sem eru kunn-
ugir því málhverfi, skólakerfi og
menningarbaksviði, sem nemand-
inn lifir í.
Stefna, sem miðar að því að
styrkja íslenska tungu og menningu
í fjölmenningarþjóðfélagi, ætti að
mínu mati að stefna að eftirfarandi
markmiðum:
Að efla móðurmálskennslu ís-
lenskumælandi barna og unglinga
erlendis.
Að efla íslenskukennslu fyrir inn-
flutta á íslandi.
Að efla tvítyngi meðal íslensku-
mælandi einstaklinga erlendis og
innfluttra á íslandi.
Það skiptir sköpum fyrir íslenska
tungu og íslenskt þjóðfélag, hvernig
haldið verður á þessum málum í
framtíðinni. Það er ljóst, að þessum
markmiðum verður ekki náð án
stuðnings frá íslenska í-fldnu. Sam-
tök innfiuttra íslandsbúa eiga eftir
að koma til skjalanna. Þessum mark-
miðum verður heldur ekki náð án
þess að samtök íslenskumælandi
fólks erlendis eigi mikinn og virkan
hlut að máli. Til þess þarf félagslega
og menningarlega vakningu meðal
íslenskumælandi fólks erlendis. Það
voru íslendingar erlendis, sem vöktu
þjóðemishyggju íslendinga á öldinni
sem leið. Getum við valdið samsvar-
andi átaki nú?
Höfundur er móðurmálskennari íis-
lensku í Uppsölum. Formaður
Skruddu, félags íslenskra móður-
málskennara erlendis. Stofnandi
Fjarskóla Langfóruls.
Meðvirkni
(Codependence)
Ráðgjafastofa Ragnheiðar Óladóttur, Síðumúla 3-5, mun
hefja aftur meðvirknnámskeið þriðjudaginn 18. ágúst.
Skráning er þegar hafin. Fjallað verður m.a. um tilfinningar,
mörk, varnir, stjórnun og stjórnleysi. Meðvirkir eru þeir,
sem eiga í erfiðleikum með náin samskipti, lenda í tilfinn-
inasamböndum við alkóhólista eða fólk með aðra alvarlega
erfiðleika, þjást af óraunsærri sektarkennd, eiga í erfiðle-
ikum með að setja öðrum skýr mörk, svo eitthvað sé neftnt.
Næstu námskeið verða:
8. september, 6. október, 3. nóvember. Hvert námskeið er
fjögur skipti 3, klst. hvert kvöld. Framhaldsnámskeið fyrir
þá sem hafa þegar komið á námskeið verður haldið í
september.
Símar: 568 7228 og 897 7225
e-mail:ragnh@mmedia.is