Morgunblaðið - 16.12.1998, Blaðsíða 44

MORGUNBLAÐIÐ
44 MIÐVIKUDAGUR 16. DESEMBER 1998
5tjörnur-Hnettir
feyklrófa
U 'AZrSSjJ Skólavörðustíg 1a
*
Nýkomtd uktn enskt
CtutemtutV HÍmteii
(fí/C Ekki bara
LACOSTE bolir!
fierm
GARÐURINN §
-klæðirþigvel
Tölvustólar
heimilisins
Teg. 235
Vandaður skrifborðsstéll
með háu fjaðrandi baki
, og á parkethjólum
Teg. 270
Vandaður
skrifborðsstóll
á parkethjólum
Armarfáanlegir
3.200,- J
EG Skrifstofubúnaður ehf
Ármúla 20 sími 533 5900 fax 533 5901

Ekta grískir
íkonar
frákr. 1.990
/nííft
Jðrofnnö 1974 munít
Klapparstíg 40, sími 552 7977.
LISTIR
Samar og nor
rænir menn
SAMAR og þeirra menning er
ekki fyrirferðarmikil í íslenskum
bókmenntum. í Útisetunni eftir
Guðrúnu Bergmann er þó fjallað
um samskipti Sama og norrænna
manna á landnámsöld og ferða-
lag ungrar konu alla leið til fs-
lands. Hvernig stóð á því að þú
fékkst áhuga á þessu efni?
„Hugmyndin kviknaði þegar
ég var að lesa Islendingasögurn-
ar fyrir nokkrum árum. Þá var
ég að undirbúa Víkingakortin
mín og sá hversu mikið af mönn-
um hafði komið siglandi hingað
frá Hálogalandi eða hafði siglt
þangað þegar þeir fóru til Nor-
egs, enda eni þessar eyjar út af
Norður-Noregi aðeins norðar en
Island og menn kunnu að sigla
eftir breiddarbaugum í þá daga.
Við lesturinn rak ég líka oft aug-
un í það að ýmsir innheimtu
skatt af íbúum Finnmerkur
þannig að norrænir menn fóru
þangað norðureftir. Eg vissi að
meðal Samanna voru miklir seið-
menn og fór að velta fyrir mér
tengslum þarna á milli og hvort
þau myndu hugsanlega skýra
eitthvað þennan dulræna þátt
sem í Islendingum er, af því að
hann er mjög sterkur" segir Guð-
rún og heldur áfram. „Það er
nefnilega ekki mikið talað um að
norrænir menn hafi búið yfir
honum. Hins vegar er talað um
finnakonur í sögunum og að þær
hafi haft forspárgáfur og jafnvel
að menn hafi leitað til finna-
kvenna áður en þeir héldu í land-
nám. Út frá þessu fór ég að leika
mér með hugmyndina um að
kannski hefði þessi dulræni þátt-
ur í Islendingum eitthvað tengst
blöndun þarna á milli og fór að
vinna með þetta sögusvið og
spinna þræði í kringum það.
Tveimur árum eftir að ég byrjaði
á þessu verkefni las ég grein eft-
ir Hermann Pálsson í Lesbók
Morgunblaðsins þar sem hann
ræðir þessi samísku tengsl og
bendir meðal annars á að Egill
Skallagrímsson hafi átt samíska
langömmu."
Heimildavinnan hefur verið
töluverð, hvar leitaðir þú helst
fanga?
„Eg fór margar ferðir á bóka-
safn Norræna hússins til að
skoða bækur um Sama, Ias sögur
og upplýsingar um þjóðfiokkinn
sem hirðingja og eins þjóðsögur
þeirra. Auk þess fór ég til Norð-
ur-Noregs. Mér fannst nauðsyn-
legt að fara á söguslóðir, bæði til
að fá tilfinningu fyrir landinu og
eins til upplýsingaöflunar. Eg
flaug til Tromsö og á safninu við
háskólann þar er stór samísk
deild. Þeir kölluðu sig Sámi
Sokka til forna og ég nota á-ið í
Útisetunni og tala um Sámi fólk-
Guðrún Bergmann
ið. Á háskólasafninu fann ég
margvíslegar heimildir, til dæmis
um guðina sem Samar t.rúðu á á
þessum tima. Þar hitti ég Knut
Helskog fornleifafræðing sem er
yfir samísku deildinni. Hann
eyddi miklum tíma í að fræða
mig og eftir að ég kom heim og
fór að vinna úr efninu sem ég
hafði viðað að mér gat ég leitað
til hans eftir nánari upplýsing-
um,“ segir Guðrún.
Frá Tromsö hélt Guðrún til
Alta og þaðan til Kautokeino sem
er inni á hásléttunni. „Þetta var í
mars, mikill snjór og skafrenn-
ingur. I Kautokeino skoðaði ég
byggðasöfn og hitti að máli
Sama, sem fæddir voru og upp-
aldir í kottjöldum (lávvu), komst í
snertingu við hreindýrahjörð og
borðaði matinn sem venjulega er
eldaður í tjöldunum. Ég náði
miklum tengslum við landið og
fann einn „stað“ en við þá eru
steinar eða klettar þar sem Sam-
arnir ákölluðu guði sína til forna.
Á bakaleiðinni til Tromsö keyrði
ég hringleið sem lá að stórum
hluta í gegnum Finnland. Þar
skynjaði ég óravíðáttu háslétt-
unnar og upplifði einsemdina, því
allir ferðamannastaðir voru lok-
aðir og langt á milli bæja og
stundum enga að sjá. Hér heima
fór ég mörgum sinnum um allt
landsvæðið sem sögupersónan
ferðast um og reyndi að gera
mér í hugarlund hvernig það liti
út frá sjónarhorni gangandi
manneskju, hver sjóndeildar-
hringurinn væri í skógi vöxnu
landi og hugsaði um hvaða leiðir
hún hefði valið. I Borgarfirðinuin
leitaði ég til bænda um upplýs-
ingar um vöð á ánum þar, því
þótt slíkar upplýsingar séu ef til
vill í einhverjum gömlum bókum
vissi ég ekki hvar átti að leita
þeirra. Ég er mjög þakklát öllum
þeim sem hafa veitt mér upplýs-
ingar, sem ef til vill er ekki beint
hægt að lesa af siðum bókarinn-
ar, en hafa gefið frásögninni
bakgrunn“ segir Guðrún.
S
EG fylgist með hreyfingum
afa Ailos og þegar hann gef-
ur mér merki, beygi ég höf-
uðið. Við það fellur skinnið af öxlum
mér til jarðar. Afi Ailo stígur eitt
skref fram og ég finn hversu skörp
skynfæri mín eru eftir föstuna. Þau
nema karlmannlega lykt hans sem
er örlítið beisksúr svitalykt og finn
hvernig hún blandast lyktinni af
matnum sem hann hefur verið að
borða og fitulykt úr hári hans.
Lokaður heimur
Astin og dauðinn
BÆKLR
Ljoð
BÚRIÐ
BÆKUR
Skáldsaga
TÁR PARADÍSARFUGLSINS
Einar Orn Gunnarsson, Ormstunga,
1998. 104 bls. Verð: 2.790 kr.
Prentun: Steinholt.
ÁRIÐ 1986 sendi Einar Örn
Gunnarsson frá sér smásöguna Bréf
til mömmu. Nú hefur hann tekið upp
þráðinn þar sem frá var horfið því
smásagan, lítið eitt breytt, myndar
fyrsta kafla nýrrar skáldsögu hans.
Þar skrifar ungur maður látinni
móður sinni bréf sem í senn er
brengluð „ástarjátning" hans til
móðurinnar og óhugnanlegur vitnis-
burður um sjúkan huga manns sem
lifir í lokuðum heimi eigin ranghug-
mynda. Sá heimur er fullur ofbeldis,
sjálfshafningar og -vorkunnar bréf-
ritara sem kallar sig
„Vitrun hins Guðdóm-
lega Kærleika“, auk fyr-
irlitningar á þeim sem
ekki hafa sömu sýn og
hann. Hann hefur
megna óbeit á öllu því
sem tengist borgaraleg-
um gildum en er um leið
afurð smáborgara og
notfærir sér margt af
því sem lífi foreldranna
tilheyrir. Hann sækist
einnig eftir viðurkenn-
ingu samfélagsins á
snilli sinni en er (skilj-
anlega) alls staðar hafn-
að og endurupplifir
hann um ieið höfnun
foreldranna í æsku, sér-
staklega þó föðurins.
Þessi höfnun virðist að einhverju
leyti vera skýring sögunnar á geð-
veiki hans.
Sögumaður rifjar upp samband
sitt við móður og fóður (sem einnig
er látinn) og segir mömmu frá því
sem á dagana drífur eftir að hennar
nýtur ekki lengur við. Þrátt fyrir
andúð á föðurnum fer sonurinn í föt
hans í ógeðfeildum leiðöngrum sín-
um um bæinn, en einnig í óeiginleg-
um skilningi því báðir beita móður-
ina grófu ofbeldi. Ofbeldi sonarins
nær raunar út yfir gröf og dauða.
„Astarjátning" hans og þráhyggju-
full móðurbindingin er fyrst og
fremst valdbeiting og má vel líta á
bréfið sem nauðgun hans á látinni
móður sinni. Hann þráir að hverfa
inn í og yfirtaka hana, ekki aðeins í
lífinu handan dauðans, heldur bein-
línis í gröfinni. Ofbeldið stigmagnast
í textanum þar til valdbeitingin verð-
ur loks eina tjáningarform bréfrit-
ai-a. Þegar ofbeldið nær að lokum
hámarki í limlestingum og hrotta-
legri nauðgun missir það þó tökin á
lesandanum, meðal annars vegna
þess hve beinar og dólgslegar lýsing-
arnar eru. Um leið glatar frásögnin
nokki-u af trúverðugleika sínum. Að
vísu er trúverðugleiki kannski ekki
helsta keppikefli textans, sögumaður
er allt annað en áreiðanlegur og eiga
atburðir sér ef til vill einungis stað í
hugarheimi hans.
Maðurinn, sem formsins vegna er
einráður í frásögninni, talar í frös-
um. Hann sér heiminn í skýru Ijósi
og er í eins konar krossferð sem
meðal annars miðar að
því að „vernda“ sak-
leysi barna og hreinsa
heiminn af hræsni.
Hann hefur komið sér
upp ákveðnu trúarkerfi
þar sem hann er æðsti-
prestur og stundum
guð og hefur textinn oft
yfirbragð predikunar
sem leitast við að koma
Sannleika sonarins á
framfæri. Innihald
þessarar predikunar er
hins vegar af allt öðrum
og meira hrollvekjandi
toga en við eigum að
venjast í hefðbundnum
stólræðum, en sú hroll-
vekja kemst þó ekki
alltaf nægilega vel til
skila. Sögumaður gerir sér of skýra
grein fyrir eigin afbrigðileika til að
sálsýki hans nái tökum á lesanda,
auk þess sem textinn hneigist til of-
skýringa þannig að stundum verður
takmarkað rými fyrir ímyndunarafl
þess sem les. Best tekst höfundi að
mínu mati upp þegar lesanda er látið
eftir að fylla upp í eyður frásagnar-
innar og má í því sambandi bæði
nefna dauða hundsins Hvutta og föð-
urins. Sá óhugnaður sem þar leikur á
milli lína er mun áhrifameiri en sá
sem því miður er of oft einungis orð-
aður.
Kristín Viðarsdóttir
Eftir Steindór Ivarsson, eigin útgáfa,
Reykjavík, 1998, 63 bls.
BÚRIÐ er fyrsta Ijóðabók höf-
undar. Verkið byrjar á einskonar
ávarpi til „vinar“ en „Búrið/var eitt
sinn vinur minn“ segir á öðrum
stað. Ávarpið er eina ljóðið þar sem
skáldið leyfir sér mælsku og beinir
spjótum sínum að fordómum sam-
félagsins. Bókin skiptist í fjóra
hluta; sá fyrsti, „Búríð“, lýsir upp-
lifun og afneitun sam-
kynhneigðar, í öðram
kafla, „Frelsi“, er við-
fangsefnið ástin, í þeim
þriðja, sem hefur ekki
nafn heldur kross sem
titil, er tekist á við
dauða ástvinar. Fjórði
kaflinn nefnist „Sátt“
og samanstendur af
þremur ljóðum. Enda
er sáttin ef til vill ekki
mikil.
Merkja má aukinn
áhuga á hlutskipti
samkynhneigðra í
samtímanum, jafnvel
aukinn skilning á
menningu þeirra. Yrk-
isefni Steindórs hafa hinsvegar
verið algengari á öðram bók-
menntasviðum, í skáldsögum og
leikritum, en eitt albesta leikrit
síðari ára, Ástarsaga 3 eftir Kríst-
ínu Ómarsdóttur, fæst við svipaða
hluti. Þá má nefna Engla í Amer-
íku en eitt af nokkrum leiðarminn-
um Búrsins er það sama og i því
ágæta stykki: englar. Meiri ná-
lægð er í Ijóðum Steindórs, enda
býður formið uppá það. Ljóðin era
einföld og persónuleg og í þeim
sársauki og spenna. Titilljóð
verksins er prósi í þremur hlutum
sem fjallar um „ótta við að upplifa
ást sem samfélagið fordæmir"
einsog sagt er á bókarkápu. Ljóð-
mælandi kemst útúr búrinu í lok
fyrsta hlutans og eiginlega halda
ljóðin áfram með sögu. Fallegustu
ljóðin era, að mér fínnst, í öðrum
hlutanum, ljóð um ást og erótík,
svo sem „Birting“:
Ofurhægt
birtist þú mér
í rökkrinu
3
Léttan
stigum við dans
í ásýnd allra
Að lokum elskaði ég þig
og enn í dag
undrast ég gæfu mína
Búrið myndar sterka heiid. Mörg
ljóðin era með stuðlum, leifum af
ljóðahefðinni, þau
sterkustu era stuttar,
hversdagslegar mynd-
ir. Ljóðin eru jöfn og
sviplík en í þremur
þeirra er notuð sú að-
ferð að dulkóða bann-
orð með því að feitletra
vissa stafi; lesturinn
líkist ráðningu kross-
gátu og þessi ljóð
standa ekki nægilega
undir sér að öðru leyti.
Önnur ljóð ná því að
vera ekki aðeins sterk
heldur ágæt, einkum
„Neon“, „Leikvöllur
drauma“og „Von“:
ilmur
afnýju
vori
brosandi
orð
af fólu andliti
gull
reykelsi
myrra
happaþrennan sem brást
Búrið þolir vel marga lestra.
Yrkisefni Steindórs Ivarssonai' era
klassísk, ástin og dauðinn. En sjón-
arhomið er óhefðbundið, fögnuður
og gleði yflr hlutum sem fyrir
flesta eru sjálfsagðir. Búrið er ekki
hnökralaust verk en í því eru samt
óvenjuleg og sterk ljóð.
Hermann Stefánsson
Einar Örn
Gunnarsson
Steindór
Ivarsson