Morgunblaðið - 13.04.1999, Blaðsíða 54

54 ÞRIÐJUDAGUR 13. APRÍL 1999
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
SIGURJÓN BIRGIR
ENGILBERTS
+ Sigurjón Birgir
Engilberts
fæddist í Reykjavík
21. apríl 1946. Hann
lést 27. mars síðast-
liðinn. Birgir var
einkabarn hjónanna
Gríms Engilberts
prentara og rit-
stjóra bamablaðs-
ins Æskunnar frá
1912-1988 og Lauf-
" eyjar Engilberts.
Birgir var rithöf-
undur, leikritahöf-
undur og leik-
myndateiknari.
Hann hóf ungur nám í leik-
myndagerð í Þjóðleikhúsinu
1962-65 undir leiðsögn Lámsar
Ingólfssonar og vann þar síðan
á ámnum 1966-1983. Hann
gerði 23 leikmyndir fyrir Þjóð-
leikhúsið. Má þar nefna við leik-
ritin Eftirlitsmaðurinn, Fiðlar-
inn á þakinu, Fröken Margrét,
Á sama tíma að ári,
Gosi, Cavaleria
Rusticana,
Bangsimon, Ferðin
til Oz og Sagan af
Dimmalimm kóngs-
dóttur. Birgir sendi
frá sér fimm leikrit
sem heita Loft-
bólurnar, Sæðissa-
tíran, Lífsneisti,
Ósigur og Hvers-
dagsdraumur. Öll
þessi verk hafa ver-
ið sýnd opinberlega,
bæði í sjónvarpi og
á fjölum leikhús-
anna. Einnig sendi hann frá sér
prósabókina Andvökuskýrsl-
urnar, sem geymir þijár sögur í
formi skýrslna sögumanna.
Birgir hafði nýlokið við handrit
að nýrri skáldsögu er hann
nefndi Endir.
Utför Birgis fór fram í kyrr-
þey.
Deyr fé,
_ deyja frændur,
deyr sjálfur hið sama.
En orðstír
deyr aldregi
hveim er sér góðan getur.
(Hávamál.)
Kæri frændi og vinur, nú skiljast
leiðir. Síðast þegar ég talaði við þig
hafðir þú nýlokið við að afhenda út-
gefanda handritið þitt að nýrri
skáldsögu. Það var fyrir um þrem-
ur árum, að þú hringdir og sagðir
mér að nú værir þú byrjaður á nýju
j^verki. Það voru gleðifréttir, eftir
langt hlé. En eitthvað var þungt í
þér hljóðið, þér fannst verkið sækj-
ast seint á gömlu ritvélina. Eg
reyndi að stappa í þig stálinu (sem
þurfti nú stundum til) og sagði þér
að þú yrðir að fá þér tölvu til að
ljúka verkinu. Ekki treystir þú þér
til þess. Ég hlustaði ekkert á þig,
verkið skyldi líta dagsins ljós. Dreif
tölvuna mína út í bíl og brunaði
með hana niður á Njálsgötu setti
hana í samband og kenndi þér til
verka. Þar með hófust okkar nánu
samskipti sem héldust til þessa
dags.
Síminn hringir. „Greta, ég er al-
veg stopp á tölvunni, hún hlýðir
^mér ekki svo vantar mig borða,“
eða „Greta nú þarf ég að prenta
út, getur þú hjálpað mér.“ Öll
þessi litlu samtöl ylja mér í dag
því án þeirra væri sjóður minning-
anna fátækari. En mesta ánægjan
var er þú hringdir og sagðir: „Nú
er verkinu lokið,“ og góðvinur
þinn og hjálparhella Jón Júlíus-
son, leikstjóri og leikari með
meiru, væri að prófarkalesa hand-
Skila-
frestur
minning-
argreina
EIGI minningargrein að birt-
ast á útfarardegi (eða í sunnu-
dagsblaði ef útfór er á mánu-
degi), er skilafrestur sem hér
segir: í sunnudags- og þriðju-
dagsblað þarf grein að berast
fyrir hádegi á föstudag. I mið-
vikudags-, fimmtudags-, föstu-
dags- og laugardagsblað þarf
greinin að berast fyrir hádegi
tveimur virkum dögum fyrir
birtingardag. Berist grein eftir
að skilafrestur er útrunninn
eða eftir að útfór hefur farið
fram, er ekki unnt að lofa
ákveðnum birtingardegi. Þar
sem pláss er takmarkað getur
þurft að fresta birtingu greina,
enda þótt þær berist innan hins
tiltekna skilafrests.
ritið og síðan ætti ég að fá það til
aflestrar.
Því miður hefur verkið ekki
„ennþá“ komið fyrir augu almenn-
ings en eftir þig liggur fjöldinn all-
ur af verkum. Það má segja að þú
hafir alist upp í leikhúsi og tekið
þar út þinn þroska sem höfundur
því ekki varstu nema 16 ára er þú
hófst nám.
Þú komst fyrst fram sem höfund-
ur þegar Þjóðleikhúsið tók Loft-
bólurnar til sýninga árið 1966 á litla
sviðinu í Lindarbæ, og varst þú þar
með yngsti höfundur sem átt hefur
verk á sviði Þjóðleikhússins, en þá
varst þú rétt orðinn tvitugur. Loft-
bólur er að líkindum eitt þekktasta
verk þitt, því auk uppfærslu Þjóð-
leikhússins var verkið með fyrstu
leikritunum sem íslenska sjónvaipið
sýndi, og var sú upptaka einnig sýnd
á Norðurlöndunum. Verkið lýsir
hlutskipti þriggja málara, sem eru
misjafnlega langt komnir í virðingar-
stiga þjóðfélagsins, og eru að mála í
akkorði sama vegginn dag eftir dag.
Árið eftir frumsýndi Gríma eftir
þig leikritið Lífsneista, og einnig
flutti Menntaskólinn í Reykjavík
Sæðissatinma. Sama ár var leikrit-
ið gefið út ásamt Sæðissatírunni í
bókinni Tvö leikrit. Árið 1972 voru
leikritin Hversdagsdraumur og
Ósigur, tveir einþáttungar, sýndir í
Þjóðleikhúsinu og gerðir þú einnig
leikmyndina við þau verk. Þessi tvö
verk eru mér mjög minnisstæð þar
sem á þessum tíma var ég komin til
vits og ára. En vonandi verður gerð
úttekt á verkum og starfsferli þín-
um á öðrum vettvangi.
Þú áttir alla tíð við heilsuleysi að
stríða sem hafði áhrif á samskipti
þín við listagyðjuna svo ekki voru
afköst þín sem skyldi en þér óx ás-
megin eftir því sem aldurinn færð-
ist yfir. Þar hjálpaði til létt lund og
næmt skopskyn og húmor fyrir
sjálfum þér og öðrum. Því voru það
dapurleg tíðindi er mér var tilkynnt
dauðsfall þitt fyrir aldur fram. Ég
vil ljúka þessum skrifum með þín-
um eigin orðum: „Ég vinn leikrit
mín óskaplega hægt; geng fyrst
lengi með hugmyndina í kollinum
og svo þróast hún hægt í skriftun-
um. Það er ótrúlega mikill munur á
fyrsta uppkastinu og endanlegu út-
komunni. Þannig séð má segja, að
mörg orð komi á pappírinn til lítils.
En öll orð eiga sína sögu.“
Við fjölskyldan óskum þér að lok-
um fararheilla á nýjum vegum og
þökkum af alhug minnisstæða
frændsemi og vináttu. Megi hinn
hæsti höfuðsmiður vemda og
hugga alla ástvini þína.
Vertu sæll, elsku frændi.
Greta Engilberts.
Mig langar í fáeinum orðum að
minnast frænda míns, Didda, eins
og hann var kallaður meðal okkar
nánustu. Við vorum systkinabörn.
Faðir minn Jón Engilberts var föð-
urbróðir hans og var mikill sam-
gangur milli æskuheimila okkar.
Þegar sest er niður og minnst lið-
inna tíma, hrannast minningarnar
upp frá Njálsgötu 42. Páskadagur
fyrir um það bil 50 árum, þegar þú
fæddist og ég 12 ára að eignast
minn fyrsta frænda og sjá stoltið
skína úr andliti foreldranna. Sjá
glampa í augum þeirra er þú út-
skrifaðist sem leikmyndateiknari,
undir handleiðslu Gunnars Bjarna-
sonar hjá Þjóðleikhúsinu. Gleði
okkar allra þegar fyrsta leikrit þitt
var sett upp.
Fljótlega eftir útskrift fórstu að
vinna hjá leikhúsinu. Ég átti oft
þangað erindi og fannst mér eins og
heilt ævintýri að sjá þig og Gunnar
vinna að leikmyndagerð, það var
heill heimur út af fyrir sig. Til
marks um hæfileika þína vil ég
minnast eins atviks sem gerðist á
árum áður. Ég hafði kveikt á kerti
við leirstyttu í húsi foreldra minna.
Áður en ég vissi af var nefið horfið
af styttunni, ég horfði þarna á nef-
lausan mann. Nú voru góð ráð dýr,
foreldrar mínir ekki heima og ég
bar ábyrgð á öllu. Þá mundi ég eftir
hæfileikaríka frænda mínum,
hringdi í hann og hann var kominn
áður en ég vissi af og bjargaði mál-
unum eins og hendi væri veifað og
enginn vissi neitt.
Fyrir 25 árum reyndi ég að fá
Didda með mér í utanferð en ekk-
ert varð úr þeirri ferð. Hann var að
mörgu leyti einfari og ómannblend-
inn og hafði alla tíð verið í föður-
húsum og átti erfitt með að slíta
þau bönd. Eftir lát foreldra hans
fór að bera meira á sjálfstæði hans.
Með hjálp góðra vina og þá einkum
Jóns Júlíussonar fór hann að fara í
ferðir tij útlanda og hafði af því
gaman. Ég fékk send kort úr þeim
ferðum sem geisluðu af glettni og
gáska. Samband okkar styrktist
með árunum. Hann var tíður getsur
hjá mér á Flókagötunni, við borð-
uðum saman hádegismat, spjölluð-
um um lífið og tilveruna og síðan
tókst þú með þér gamlan Mogga á
leið út. Þú varst ætíð þakklátur fyr-
ir lítið. Þú hafðir næmt auga fyrir
fegurð. Fallegustu blómvendi sem
ég hef séð hef ég fengið frá þér.
Þeir voru listilega samansettir og
ég velti þvi oft fyrir mér hvar í
ósköpunum þú hefðir fengið svona
falleg blóm.
Að lokum vil ég þakka þér sam-
fylgdina, kæri vinur og frændi, og
óska þér alls góðs á þeim vegi, sem
þú nú hefur lagt út á.
Þín frænka
Birgitta Engilberts.
Svo lánsamir, að lánið er við hóf
við erum ekkert hattskraut hamingjunnai'.
(Hamlet)
í fljótu bragði mætti skilja þessi
orð sem einbera íróníu, mæit þvert
um hug þess sem þau mælir. Það
væri þá hinn venjulegi, mannlegi
mælikvarði. Á hinn bóginn eru þau
líka dagsönn, fyrir þann sem vill
forðast blekkinguna sem hamingju-
vonin vefur og lokar sýn á sannleik-
ann og kjarna hvers máls í hverful-
um aðstæðum lífsins. Þessa dásam-
lega, svikula, unaðslega, hræðilega
lífs! Hveijir kærðu sig um að leita
slíkra örlaga, að vera ofurseldir
þverstæðunni í lífi sínu? Að verða
að berjast gegn hamingjunni til að
finna sinn eigin stað, að verða að
taka sér bólfestu mitt í óhamingj-
unni til að finna sinn frið. Að vera
sjálfum sér ekkert, þó sjálfum sér
næstur. Og samt leggur listin þessa
ómannúðlegu kröfu á menn. Hin
sanna, djúpa list sem engu vægir,
og allra síst þeim sem dansa á eggj-
um hennar! Guð þjáist fyrir sköpun
sína, listamaðurinn fyrir list sína og
fólk allt fyrir hamingjudrauma
sína. Maðurinn er gerður úr
draumum, enda, hvert leiða ekki
draumarnir hann? Eða, vei þeim
sem þorir ekki að lifa í draumi sín-
um. Þessi dulda þversögn var lífs-
fórunautur málarans og rithöfund-
arins Birgis Engilberts, nauðugur
viljugur valinn. Hamfarir draums
sem lendir á flatlendi og hrjóstri,
farlama sigurvon.
Birgir ólst upp á Njálsgötunni, í
móðurætt af borgfirsku kyni sem
var geðríkt og skáldhneigt, ól villta
sjálfstæðis- og menntadrauma í
bland við örbirgð þótt sumar ágæt-
iskonur hafi reynt að hemja mesta
offorsið, voru jarðbundnari, traust-
ar og trúhneigðar. Þar má nefna
móðurömmu hans, Mai'gréti Magn-
úsdóttur. í þeim konum leitaði hitt
eðlið útrásar í vali á mönnum sem
voru óforbetranlegir sveimhugar,
trúrri tungli en jarðarkringlu. Eða
var það ekki eini kostur þeirra og
öriög að heillast þannig af tungl-
sýkinni sem bjó í þeim sjálfum en
mátti ekki lifa í kvengervi meðal
manna? Móðir Birgis, Laufey
Magnúsdóttir Engilberts, fékkst
sjálf við að mála framan af, en kröf-
ur heimilis og uppeldis einkasonar-
ins tóku pensilinn úr hendi hennar
með hægð.
I föðurættina var Birgir kominn
af reykvískum verkamannaaðli sem
gat af sér m.a. málarann Jón Engil-
þerts og bróður hans, ritstjórann
Grím Engilberts, föður Birgis. Afí
hans og nafni var Sigurjón Gríms-
son múrari, einn af stofnendum
Múrarafélags Reykjavíkur 1917.
Með þessum mönnum kom alþýðu-
hyggjan og hugsjón kommúnism-
ans, sterk og ómenguð, og blandað-
ist sérkennilega sjálfstæðiskröfu
móðurafans, Magnúsar Magnús-
sonar frá Beitistöðum, þótt stoltið
væri töluvert beggja megin. Föður-
amma Birgis var Birgitta Jónsdótt-
ir frá Þverrá í Ölfusi, „mikil kona
og væn og stórlynd langt umfram
það sem tíðkaðist um alþýðukonur í
þá daga“, eins og Jón Engilberts
lýsir móður sinni í Húsi málarans.
Á Njálsgötunni var menningin í
fyrirrúmi, alþýðumenningin, bók-
menntir, málaralist; við það ólst
Birgir upp í skjóli sterkra og
ákveðinna einstaklinga, í húsi afa
síns og ömmu þar sem voru saman
komnar þrjár kynslóðir á meðan
gamla fólkið lifði. Laufey stjórnaði
húshaldi og samræðum skörulega,
sat á tali við gesti niðri í stofu,
reykti Salem-sígarettur og blés
stundum stóra reykhringi út í loft-
ið. Faðirinn Grímur kom heim frá
vinnu og settist í húsbóndasætið í
eldhúskróknum, alvörugefinn og
ábúðarmikill, stundum háðskur í
tali um pólitíkina, en var glettinn til
spari. Feðgarnir stóðu saman í
samsæri gegn Laufeyju, þeir sögðu
eitthvað sem hún tók óstinnt upp
og hélt mikla tölu þar um. Þeir
leyfðu henni að geisa, en svo glottu
þeir hvor til annars og depluðu
auga til lítillar frænku sem var ekki
farið að lítast á blikuna og hélt að
ægilegur ófriður hefði brotist út, en
skildi svo leikinn og létti við.
Uppi á lofti hélt sig jafnan ung-
mennið á heimilinu við sína iðju og
sást ekki löngum stundum, en svo
mátti kannski fara upp á loft og
skoða haglega gert míníatúr af leik-
sviði, enda sonurinn farinn að vinna
niðri í Þjóðleikhúsi við leiksviðs-
málun og gerði móður sína afar
stolta. Hann málaði líka málverk og
allt var þetta ákaflega merkilegt í
augum barns sem kom oft að heim-
sækja föðursystur sína, enda stutt
að fara á Njálsgötuna af Skóla-
vörðustígnum. En Birgir lét sér
ekki nægja að mála, hann varð líka
að skrifa, og um tvítugt voru settir
á svið tveir einþáttungar eftir hann
í Þjóðleikhúsinu, Loftbólurnar og
Sæðissatíran, nútímalegir í anda
absúrd-leikhússins og vöktu at-
hygli. Hann var þá yngsta leikskáld
hérlent sem fékk sýnt eftir sig verk
á sviði Þjóðleikhússins.
Birgir var bráðger sem listamað-
ur og þótti afar efnilegur á unga
aldri; hefur eflaust lofað meiru en
eftir hann liggur við lok ævinnar.
Vera má að málarinn hafi tekið frá
rithöfundinum eða öfugt. Mér virt-
ist hann meta meir skáldlistina en
málverkið, en átti erfiðara með
skriftirnar, honum sóttust ritstörfin
nokkuð seint. Þar kom líka-til gífur-
leg vandvirkni og kröfur til sjálfs
sín. Hann hélt eina málverkasýn-
ingu auk þess að gefa út bókina
Andvökuskýrslumar og senda frá
sér leikritið Upphitun sem sett var
á svið í Þjóðleikhúsinu á níunda
áratugnum. Þegar Birgir lést hafði
hann lokið handriti að skáldsögu.
Hann var í raun nokkuð stöðugt við
skriftir þótt lengi væri að ljúka við
verk sín. Heilsuhraustur var hann
aldrei, auk þess hamlaði honum
óframfærni eða feimni og hann
varð einrænni eftir því sem árin
liðu. Nú er þessi huldumaður horf-
inn og með honum er lokið sögu-
kafianum af fjölskyldunni á Njáls-
götunni. Efnislegt líf er farið, á því
verður ekki framhald, en eftir
stendur heill heimur í anda: minn-
ingar, sögur og andrúmsloft. Og
síðast en ekki síst, listaverk Birgis
Engilberts.
Berglind Gunnarsdóttir.
Birgir Engilberts æskuvinur
minn er látinn, langt um aldur
fram. Hann hefur kvatt þessa jarð-
vist, jarðvist sem í rauninni verður
aldrei annað en millilending. Hann
hefur lagt upp í ferðalagið langa
sem við öll að lokum gerumst þátt-
takendur í. Við deildum tilfinning-
um um nokkurra ára skeið, felldum
hugi saman, ég þá sem leiklistar-
nemi, en hann sem leikmyndateikn-
ari Þjóðleikhússins. Þessi samvera
gerði okkur bæði að betri mann-
eskjum, sem ég nú á þessum tíma-
mótum er þakklát fyrir að hafa
fengið að upplifa.
Birgir var magnaður listamaður,
bæði sem rithöfundur og sem
myndlistarmaður. Honum var í
blóð borið að sjá allt öðruvísi mynd-
vinkla á tilverunni en samferðafólk
okkar getur látið sér til hugar
koma. Hann hafði þessa súrrealísku
lífssýn sem öllum skapandi lista-
mönnum er svo mikilvæg og sem
hann beitti af hárfínni nákvæmni,
bæði sem penni og sem myndlistar-
maður. En hann var dulur. Svo dul-
ur, að það gat tekið langan tíma að
opna sálardyraar, þar sem sálar-
auðurinn hans dýrmæti, hann sjálf-
ur, stóð, - viðkvæmur, hreinskipt-
inn, og óendanlega skapandi, en oft
á tíðum á báðum áttum yfir því
hvort hann ætti að vera að hafa fyr-
ir því að stíga fram úr sínum helgi-
dómi yfir til okkar hinna þar sem
við stóðum í köldum og nöprum
hversdagsleikanum og biðum. En
hann gerði það oft, sem betur fer,
og veitti þá vel. Hann var ómót-
stæðilegur húmoristi sem gat feng-
ið mann til að sjá tilveruna í gjör-
samlega nýju Ijósi, Ijósi, sem maður
hélt að væri bara ekki til. Þessi
djúpa og súrrealíska lífssýn kemur
hvað skýrast fram í þeim ódauðlegu
listaverkum er eftir hann liggja og
eiga eftir að skipa honum á bekk í
framtíðinni sem einum af okkar al-
bestu listamönnum.
Ég minnist foreldra hans með
hlýju og þökk, heiðurshjóna sem
bæði eru látin, og sem aðeins buðu
upp á það besta í mannlegum sam-
skiptum.
Megi algóður guð varðveita
þessa yndislegu fjölskyldu, sem nú
fær að sameinast á ný í kærleikan-
um.
Rósa Ingólfsdóttir.
Nýlátinn er mikill vinur minn og
félagi, Sigurjón Birgir Engilberts,
tæpra 53 ára að aldri. Leiðir okkar
lágu fyrst saman fyrir 36 árum er
við um svipað leyti hófum nám í
Þjóðleikhúsinu, hann í leikmynda-
gerð, en ég í leiklistarskóla hússins.
Eitthvað sérstakt var það sem dró
okkur svo saman að fyrr en varði
var ég orðinn fastagestur á heimili
foreldra hans, en þau voru Laufey
Magnúsdótth' húsfreyja og Grímur
Engilberts, ritstjóri barnablaðsins
Æskunnar. Grímur lést á vordög-
um 1988, tæpra 76 ára að aldri, en
sömu daga var Laufey flutt farlama
vegna öldrunarsjúkdóms að Hátúni
í Reykjavík, og síðar á dvalarheim-
ili aldraðra, DAS, þaðan sem hún
átti ekki afturkvæmt, og lést eftir
samfellt átta ára veikindastríð vorið
1996, 87 ára gömul. Féll Birgi þetta
allt mjög þungt; sjálfur hafði hann
átt við vanheilsu að stríða allt frá
barnsaldri. Slík var umhyggja
Birgis fyrir móður sinni að daglega
í fimm ár heimsótti hann hana á