Morgunblaðið - 07.05.1999, Blaðsíða 38

38 FÖSTUDAGUR 7. MAÍ 1999
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/Jón Svavarsson
SCHOLA cantorum mun f'rumflytja Hafís op. 63 ásamt Sinfóníuhljómsveitinni á tónleikunum í kvöld. Annar frá hægri
er sfjórnandi kórsins, Hörður Áskelsson.
Með náttúruna að vopni
Hátíðahöldum í tilefni af hundrað ára fæð-
ingarafmæli Jóns Leifs verður fram haldið
í Hallgrímskirkju í kvöld, þar sem Sinfón-
-------------7----------------------------
íuhljómsveit Islands, einsöngvarar og kór,
flytja efnisskrá með verkum tónskáldsins.
Orri Páll Ormarsson kom að máli við Anne
Manson frá Bandaríkjunum sem stjórna
mun flutningnum en hún meðtók tónlist
Jóns fyrst með sérstæðum hætti.
ANNE Manson í sveiflu í Hallgrímskirkju.
Morgunblaðið/Golli
Morgunblaðið/Golli
LOFTUR Erlingsson og Gunnar Guðbjörnsson munu syngja með
hljómsveitinni í Guðrúnarkviðu, ásamt Ingveldi Ýr Jónsdóttur.
ANDSPÆNIS íslenskri
náttúru má maðurinn sín
lítils. Sama má segja um
tónverk Jóns Leifs.
Raunar er með góðri samvisku
hægt að halda því fram að þetta
tvennt sé samofið - í landinu end-
urspeglast verk Jóns Leifs, í verk-
um Jóns Leifs endurspeglast land-
ið - og miðin, öflin sem þessi þjóð
hefur tekist á við í gegnum aldim-
ar og náð, þrátt fyrir fómir og
skakkaföll, að virkja í sína þágu.
„Eg geng ekki svo langt að full-
yrða að fólk verði að vera kunnugt
íslenskri náttúm og veðráttu til að
njóta verka Jóns Leifs - en það
spillir svo sannarlega ekki fyrir,“
segir bandaríski hljómsveitarstjór-
inn Anne Manson sem hingað er
komin til að stjóma Sinfóníuhljóm-
sveit Islands á tónleikunum í Hall-
grímskirkju í kvöld. „Sjálf kynntist
ég tónlist hans fyrst fyrir nokkram
áram þegar Sinfóníuhljómsveitin
bað mig að koma hingað norður
eftir til að stjóma flutningi á verki
hans, Geysi, á Myrkum músíkdög-
um. Ef ég á að segja alveg eins og
er botnaði ég hvorki upp né niður í
verkinu. Það var ekki fyrr en ég
kom til Islands og farið vai’ með
mig í „vettvangsleiðangur" út í
náttúrana að rann upp fyrir mér
ljós. Þetta var um hávetur, fyrri-
partinn í febrúar, og skyndilega
opnuðust augu mín: Það er þetta
sem maðurinn er að fjaila um - ís-
lenskt landslag. Allt í einu smail
tónlistin í samhengi. Eg gleymi
þessu aldrei!“
Manson hefur ekki stjómað
flutningi á verkum Jóns Leifs aftur
fyrr en nú en kveðst hafa kynnt sér
mörg þeirra. „Þá hitti ég Robert
von Bahr hjá BlS-útgáfunni í
Stokkhólmi ekki alls fyrir löngu og
hann leyfði mér að hlýða á upptök-
ur af verkum tónskáldsins með
Sinfóníuhljómsveit íslands en BIS
hyggst gefa öll verk þess út á
geislaplötu."
Upptökur í næstu viku
Sá fundur var raunar engin til-
viljun því í næstu viku mun Man-
son stjórna hljómsveitinni í upp-
tökum fyrir BIS í Hallgrímskirkju.
Þegar era þijár geislaplötur með
verkum Jóns komnar út á vegum
BIS. Sú síðasta, Dettifoss, kom á
markað um síðustu helgi, í tilefni af
fæðingarafmælinu.
Og því fer fjarri að Manson ætli
að láta staðar numið. „Vonandi á
ég eftir að koma aftur til Islands
að flytja verk Jóns. Þá gæti ég vel
hugsað mér að flytja þau með
hljómsveitinni í Kansas City í
Bandaríkjunum en ég tók við
starfi aðalhljómsveitarstjóra þar
fyrir skemmstu. Jón Leifs á svo
sannarlega erindi við fleiri en ís-
lendinga.“
„Einstakur í sinni röð,“ era orðin
sem Manson velur þegar hún er
beðin að lýsa tónskáldinu Jóni
Leifs. „Stíll hans er í hróplegu
ósamræmi við það sem var að ger-
ast í vestrænni tónsköpun um hans
daga. Kyrrðin og hreyfingarleysið í
verkum hans er engu líkt, ekki
heldur framkrafturinn, hann er svo
sannarlega ósvikinn. Framleikinn
var hans fag.“
Annars er Manson þess sinnis að
tónleikar af þessu tagi, þar sem
engir aðrir höfundar era á efnis-
skrá, séu ekki nægilega vel til þess
fallnir að undirstrika sérstöðu Jóns
Leifs í tónlistarheiminum. „Best er
að flytja verk hans í bland við ann-
að efni, gildir þá einu hvaða efni,
því það verða alltaf andstæður. Jón
á enga sína líka. Þess ber þó að
geta að efnisskrá kvöldsins er mjög
fjölbreytt, sýnir hinar ýmsu hliðar
á tónskáldinu."
Að mati Manson er hraðinn,
tempóið, helsti vandinn þegar verk
Jóns era annars vegar. „Ég er búin
að brjóta heilann um hraðann,
hann liggur ekki í augum uppi.
Jafnvægið er vandíúndið. Þá er
margt af því sem Jón skrifaði afar
erfitt í flutningi. Hann hefur vafa-
laust verið algjör „púristi" að þessu
leyti, vitað upp á hár hvað hann
vildi. Hljómurinn hefur verið skýr í
kollinum á honum og hann orðið að
ná honum fram, hvað sem það
kostaði, jafnvel að virða lögmál
hins praktíska að vettugi."
I grein í efnisskrá tónleikanna
segir Arni Heimir Ingólfsson,
doktorsnemi í tónvísindum, að
skipta megi starfsævi Jóns Leifs í
þrjú tímabil. Hið fyrsta er þá talið
hefjast með verkum sem Jón samdi
á námsáram sínum í Leipzig,
1916-21, og lýkur á áranum upp úr
1930, þegar hann hafði fundið sinn
eigin stíl og samið fyrstu fullþrosk-
uðu verk sín.
Annað tímabilið, sem hefst með
smíði Eddu I, 1931-39, nær yfir öll
stríðsárin og lýkur í kringum 1950.
Til þessa tímabils teljast því mörg
af stærstu verkum Jóns. Má þar
nefna Sögusinfóníuna og Baldr,
auk fyrstu Eddu-óratóríunnar.
Síðustu átján árin, þegar Jón
samdi meðal annars tóndrápurnar
Heklu og Geysi, er svo hægt að
kalla þriðja tímabilið á tónsmíða-
ferli hans.
A tónleikunum í kvöld, segir
Arni Heimir, gefst hlustendum
ágætt tækifæri að sannreyna kenn-
inguna um tímabilaskiptingu í tón-
list Jóns Leifs, því verkin á efnis-
skránni spanna nærri því alla
starfsævi tónskáldsins, elsta verkið
samdi Jón þegar hann stóð á þrí-
tugu en það yngsta 36 áram síðar,
þegar hann átti þrjú ár ólifuð.
Fimm verk flutt
Tónleikarnir hefjast á forleikn-
um Geysi, sem fyrr er nefndur, en
hann samdi Jón árið 1961. Að sögn
Arna Heimis nær Jón fram ákveð-
inni spennu í þessu verki með því
að nota sífellt hraðari nótnagildi og
breyta oftar um hljóma „og eftir
glæsilegan hápunktinn fellur allt
smám saman aftur í dúnalogn".
Næst verða fluttir Tveir söngvai’
op. 14a fyrir mezzósópran og
hljómsveit. Vora þeir samdir við
Ijóð Jóhanns Jónssonar á áranum
1929-30 og era meðal þekktustu
tónsmíða Jóns. Söngvarnir era
annars vegar Vögguvísa, sem Jón
samdi sem vöggugjöf til dóttur
sinnar, Lífar, og hins vegar Mán-
inn líður. Söngvana syngur Ing-
veldur Yr Jónsdóttir.
Hljómsveitarverkið Fine I er
fyrsta verk eftir hlé. Er það samið
árið 1963 og kallaði Jón það, ásamt
Fine II, „kveðjur til jarðlífsins".
Ami Heimir segir verkið einkenn-
ast af löngum tónum sem smám
saman vaxa í styrkleika og enda
með ofsafengnum áherslum, líkt og
Jón sé að steyta hnefann gegn ör-
lögum sínum. Ekki er vitað til að
þessi útsetning Jóns á lögunum
hafi verið flutt áður.
Þá kemur Guðrúnarkviða, frá
1940, fyrir hljómsveit, mezzósópr-
an, tenór og baríton. í formála sín-
um að verkinu segir tónskáldið,
sem fylgdist óttaslegið með fram-
gangi nasismans á Norðurlöndum,
meðal annars: „I tvo áratugi hafði
eg gengið með þann ásetning í
huganum að semja tónsmíð við
Guðrúnarkviðu, en sú áætlun fékk
ekki útrás fyrr en sá atburður
gerðist, sem hlaut að verða oss ís-
lendingum þungbær og má segja
að tónsmíðin hafí verið rituð eins
og til að hylla hinn fallna ókunna
norska hermann.“ Með í verkinu
syngja Gunnar Guðbjörnsson,
Loftur Erlingsson og Ingveldur
Ýr.
Lokaverkið á tónleikunum er
Hafís fyrir kór og hljómsveit. Það
samdi Jón árið 1965 við samnefnt
ljóð eftir Einar Benediktsson.
„Eins og önnur verk Jóns sem lýsa
náttúrufyrirbrigðum í tónum, hefst
Hafís á hægum og ofurveikum inn-
gangi,“ segir Árni Heimir. „Smám
saman bætast fleiri hljóðfæri við
og snöggar áherslur brjótast gegn-
um tónvefinn. Eftir innkomu kórs-
ins vex styrkleikinn stig af stigi þar
til verkið nær hápunkti sínum í
þriðja erindi Ijóðsins... Ofsinn
stendur þó ekki lengi, og að lokum
fjarar tónlistin smám saman út þar
til aðeins er eftir lágróma pákunið-
ur.“ Verkið er framflutt á tónleik-
unum í kvöld af SI og Schola
cantoram.