Morgunblaðið - 08.09.2000, Blaðsíða 38

38 FÖSTUDAGUR 8. SEPTEMBER 2000
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ
Pólitísk
forlagatrú
Hin pólitísku forlögsem nú blasa við
eru ekki hinn hreini og tæri sósíalismi
KarlsMarx, heldur alltumlykjandi
faðmur Evrópusambandsins.
ASÍÐUSTU öld setti
Karl Marx fram
fræga kenningu sína
um að sagan væri á
hans bandi og að kapítalisminn
hlyti að hrynja en sósíalisminn
rísa úr rústunum. Þessi kenning
hefur haft í för með sér þung-
bærar afleiðingar fyrir stóran
hluta mannkyns, en á kaffihús-
um Vesturlanda hefur hún mest-
megnis verið dálítið sérstök en
tiltölulega skaðlítil dægradvöl.
Nú er mannkynssögunni svo
sem ekki lokið, en þó telst það
varla mikið frumhlaup að halda
því fram að sagan hafi brugðist
Marx. Tilraunir fylgismanna
hans hafa skilið eftir sig sviðna
jörð, bæði í eiginlegri og óeigin-
legri merkingu, á meðan kapítal-
isminn blómstrar og þar með
þær þjóðir
VIÐHORF
Eftir Harald
Johannessen
sem byggja á
honum. Þetta
er rifjað upp
vegna þess að
svo virðist sem pólitísk for-
lagatrú hafi gengið aftur hér á
landi á síðustu misserum og að
ýmsum þyki skyndilega að öll
ráð hafi verið af þeim tekin. Þeir
séu lentir í stórfljóti sögunnar
og tilgangslaust sé að reyna að
synda móti straumnum, nú sé
eins gott að láta sig fljóta með
og einbeita sér að því einu að
stýra fram hjá verstu stein-
nibbunum. Hin pólitísku forlög
sem nú blasa við eru ekki hinn
hreini og tæri sósíalismi Karls
Marx, heldur alltumlykjandi
faðmur Evrópusambandsins.
íslenskir stuðningsmenn ESB
halda því fram að vart sé eftir
neinu að bíða með að sækja um
aðild að sambandinu og ganga
inn, því það muni hvort eð er
gerast fyrr eða síðar. Mótspyrna
sé þýðingarlaus. En er þetta
virkilega svo? Eru íslendingar
lentir í stórfljóti sögunnar þar
sem enginn fær við neitt ráðið?
Bíður efnahagsleg stöðnun og
vonleysi þeirra sem standa utan
sambandsins? Nei, sem betur
fer er ástandið nú ekki svona
skelfilegt og engin pólitísk for-
lög eru að þrýsta íslandi inn í
Evrópusambandið. Svo dæmi sé
tekið var ekki hægt að skilja
ummæli kanslara Þýskalands
þegar hann var hér á landi í vik-
unni á þann veg að íslendingar
þyrftu að ganga í sambandið eða
að þeim lægi á vildu þeir gera
það. Enginn þrýstingur er held-
ur frá ESB um að við göngum
inn og satt að segja virðist ESB
vera upptekið af öðru þessi
misserin.
Og ekki er það efnahagurinn
sem neyðir okkur inn, því hér á
landi er betri efnahagur en í
Evrópusambandsríkjunum og
ekkert sem bendir til að það sé
að breytast. Þá segja sumir að
vegna evrunnar neyðumst við til
að gerast aðilar að sambandinu.
Athuganir á þvi hvort hagstætt
væri að taka upp evruna hér á
landi sýna að svo sé ekki. í raun
væri eðlilegra ef menn hafa
áhyggjur af efnahag íslands í
framtíðinni að sækja um aðild að
Bandaríkjunum, enda efnahagur
þar í blóma og atvinnulífið mun
kröftugra en í aðildarlöndum
ESB. Hagvöxtur í Bandaríkj-
unum hefur verið meiri allan
áratuginn en á evrusvæðinu og
er töluvert hærri nú. Þá er at-
vinnuleysi á evrusvæðinu viðvar-
andi vandamál og hefur legið á
bilinu 9-12% allan þennan ára-
tug. Þetta er ekki tilviljun held-
ur vandi sem fylgir miklu reglu-
verki og atvinnulífi sem settar
eru of miklar hömlur. í Banda-
ríkjunum hefur atvinnuleysi
lækkað verulega þennan áratug
og er nú um 4%. An þess að
mælt sé með því að við gerumst
51. ríki Bandaríkjanna má benda
þeim sem hyggjast nú leggja í
vinnu við að semja óskalista fyr-
ir aðildarviðræður við ESB á að
þeir ættu ekki síður að huga að
því að fá hagstæðan aðildar-
samning við Bandaríkin. Það
væri á margan hátt rökréttara.
Svo er annað fyrirbæri í
Norður- og Mið-Ameríku sem
full ástæða er til að kanna aðild
að séu menn á annað borð á
þeim buxunum að tengjast ein-
hverjum bandalögum. Þetta er
fríverslunarsamningurinn
NAFTA og aðild að honum væri
mun einfaldari fyrir ísland, enda
er þar ekki um það að ræða að
gerast aðili að ríkjabandalagi
með tilheyrandi fullveldisskerð-
ingu.
I ESB-umræðunni heyrist oft
að taka verði umræður um ESB
á dagskrá. Þetta er auðvitað
öfugsnúið í sjálfu sér, en mætti
ekki frekar óska eftir því að tek-
in yrði á dagskrá umræðan um
frekari tengingu vestur um haf.
Hefur nokkur sýnt fram á að við
færum verr út úr því en að loka
okkur af á evrusvæðinu?
Umræðan um að taka verði
ESB-aðild á dagskrá er ekki að-
eins öfugsnúin í sjálfri sér held-
ur líka sérkennileg vegna þess
að undanfarinn áratug að
minnsta kosti hefur fátt verið
meira rætt hér á landi en hugs-
anleg aðild að ESB. Ekki er vel
ljóst hvemig mál komast á
nefnda dagskrá með öðrum
hætti en í hvers konar umræð-
um. Þessar umræður hafa farið
fram innan allra stjórnmála-
flokkanna, á milli flokkanna og
meðal almennings. Niðurstaða
eins flokks var að sækja um að-
ild, en arftaki hans hefur ekki
gert upp hug sinn. Aðrir hafa
ýmist ekki talið ástæðu til þess
að svo stöddu að minnsta kosti
eða tekið harða afstöðu gegn að-
ild og jafnvel gert hana að sínu
helsta baráttumáli í kosningum,
samanber slagorð Framsóknar-
flokksins fyrir nokkrum árum,
XB ekki EB! Þessu slagorði hef-
ur að vísu verið snúið að
minnsta kosti hálfan hring síðan,
en það er nú líklega frekar til
marks um að málið sé á dagskrá
stjórnmálanna en að það megi
ekki ræða.
Svo virðist sem allt tal um að
málið hafi ekki verið á dagskrá
hafi í raun stafað af einhverjum
pirringi stuðningsmanna aðUdar
sem líkaði ekki hver pólitísk
staða þessa áhugamáls þeirra
var. En það má velta fyrir sér
hvers vegna þeir sem álíta að
innganga íslands séu pólitísk
forlög eru yfirleitt að gera sér
rellu vegna málsins. Hvers
vegna halla þeir sér ekki bara
aftur og láta forlögin og söguna
vinna fyrir sig?
Arðsemi jafnari
byggðaþróunar á Islandi
UM ÁRATUGI hafa
stjórnvöld, eins og í
öðrum vestrænum
löndum, reynt að hafa
áhrif á þróun byggðar í
landinu. Aður fyrr voru
tilraunir í þá veru að
viðhalda byggð þar
sem byggð var fyrir
með æmum tilkostn-
aði. Um þá tilburði
urðu til slagorðin um að
stuðla að .jafnvægi í
byggð landsins". Síðar
breyttust áherslur í
þessu efni í raunsærri
átt og var þá talað um
byggðstefnu, sem síð-
ustu ár hefur oft á tíðum verið notað
sem skammaryrði um stjórnmála-
menn og þeim gefið að sök að vilja
bruðla með ríkisfé og kaupa sér at-
kvæði.
Allmörg ár eru síðan nýjar tillögur
komu fram um að stjórnvöld stuðl-
uðu að því að svonefnd „vaxtar-
svæði“ mynduðust á landsbyggðinni,
þar sem þjónustugreinar ásamt iðn-
aði gætu skotið rótum og dafnað í at-
vinnulífinu og um leið orðið til
byggðarlög þar sem menningar- og
félagslíf gæti blómgast, m.ö.o.
byggðastefnan tæki tillit til þróunar í
þjóðfélaginu en streittist ekki á móti
henni. Þannig yrðu til byggðarlög
sem gætu myndað mótvægi við höf-
uðborgarsvæðið og menn með góða
menntun og starfsþjálfun ættu kost
á því að velja sér búsetu utan höfuð-
borgarþéttbýlisins.
Tillögurnar um „vaxtarsvæði"
Þótt mönnum hafi litist vel á tillög-
urnar um vaxtarsvæði hefur ekki
enn orðið nægilega úr framkvæmd-
um á þessu sviði. Oft hefur verið rætt
um að byggðastefnan hafi brugðist,
en í raun er útilokað að leggja mat á
slíkar fullyrðingar, einfaldlega vegna
þess að enginn veit hvernig byggða-
þróunin hefði orðið ef stjórnvöld
hefðu ekkert að gert í byggðamálum.
Af hverju flytur fólk milli
byggðarlaga?
Fólk flytur milli byggðarlaga af
mörgum ástæðum. Þó má fyrst og
fremst nefna að atvinna í frumfram-
leiðslugreinum hefur minnkað í
kjölfar þess að ný tækni í framleiðslu
landbúnaðarvara, í fiskveiðum og
fiskvinnslu, hefur orðið til þess að
hægt er að búa til verðmæta vöru á
þessu sviði með sífellt færra fólki,
jafnvel svo að nú getur einn maður
afkastað á þessum sviðum því sem
10-20 gerðu áður. Þá verða að sjálf-
sögðu ekki lengur til eins mörg tæki-
færi til atvinnu í þessum frumfram-
leiðslugreinum. Annað má nefna að
ungt fólk úr dreifðum byggðum fer
til lengra eða skemmra náms og það
hefur ekki tækifæri til atvinnu heima
fyrir og verður að leita sér starfa þar
sem störf við þess hæfi bjóðast. í
kjölfarið flytjast svo foreldrar á efri
árum oft til barnanna. Þessir bú-
ferlaflutningar tengjast því náið
framþróun í atvinnu- og menntunar-
háttum. Einnig er það svo að menn
vilja hafa fjölbreytta möguleika á því
að eyða frístundum sínum, sumir
vilja fjölbreytt menningarlíf, sumir
næturlíf o.s.frv. Allt þetta hefur í för
með sér að vel menntað fólk flytur
frá landsbyggðinni, þ.e. um svo-
nefndan atgervisflótta er þaðan að
ræða, og svo verður auðvitað áfram
ef tækifæri eru ekki til staðar til þess
að þetta fólk geti valið sér störf og
búsetu og menningarumhverfi við
sitt hæfi á landsbyggðinni.
Rifrildi um kvóta
Oft hættir mönnum að kenna ein-
hverju einu sérstöku um þegar skýra
á hvers vegna fólk „flytur suður“.
Upp á síðkastið hefur mörgum þótt
þægilegt að benda á „kvótann", bæði
í fiskveiðum og landbúnaði, sem
skýringu á þessum fólksflutningum.
Þá kemur upp í hugann spuming
Einars Þveræings á Alþingi árið
1000 sem var á þá leið að hann spurði
hverju goðin hefðu
reiðst þegar hraunið
brann sem við stöndum
nú á. Enginn kvóti í
fiskveiðum eða land-
búnaði var til þegar
fólksflutningar voru
jafnvel mun meiri á
fyrri áratugum aldar-
innar en þeir eru nú.
Auðvitað er það þó svo
að reglur um kvóta
þurfa endurskoðunar
við eins og allt annað,
ekki síst með það að
markmiði að draga úr
áhrifum á byggðaþró-
un. En nýjar reglur um
kvóta geta auðvitað ekki skýrt þjóð-
flutninga sem átt hafa sér stað svo
áratugum skiptir á tuttugustu öld-
inni. Flest bendir til þess að síðustu
misseri hafi mikill munur á spurn
Byggðamál
Hvað þarf að gera til
þess að ná arðsemi með
jafnari þróun byggðar?
spyr Lárus Jónsson í
þriðju og síðustu
grein sinni.
eftir vinnuafli á höfuðborgarsvæðinu
og landsbyggðinni og mun hærri
laun fyrir sömu vinnu hér syðra ráðið
mestu um „flutningana suður“.
Byggð þrífst af byggð
Ef menn vilja af alvöru ná arðsemi
í þróun byggðar á íslandi þarf að
gera sér grein fyrir þessari einföldu
staðreynd: Byggð þrífst af byggð.
Þótt fyrirtæki sem hefði 20 manns í
vinnu væri sett á stofn í Héðinsfirði
hefði það sáralítil áhrif á að fleira
starfsfólk fengi vinnnu við að veita
þjónustu á staðnum. Ef slíku fyrir-
tæki yrði komið á fót t.d. á Dalvík eða
Olafsfirði, svo ekki sé talað um
mannfleiri þéttbýlisstaði, væri öðru
að gegna, þá gætu mörg önnur störf
fylgt í kjölfarið. Þannig er ljóst að
byggð þrífst af byggð, mun fleiri
tækifæri til atvinnu verða til á svæði
þar sem fyrir er umhverfi til þess að
auka þjónustu við viðskiptavini. Þess
vegna er grundvallaratriði ef menn
vilja ná aukinni arðsemi í byggðaþró-
un að efla eða stofna til vaxtarsvæða,
eða hvað sem menn vilja kalla slík
svæði þar sem markmiðið er að auka
fjölbreytta atvinnustarfsemi
menntunar- og menningarstarfsemi
utan höfuðborgarsvæðisins. Auðvit-
að verður að byggja allar hugmyndir
um stefnu í þessum efnum á því að
þær séu í takt við aðrar þjóðfélags-
breytingar. Engar aðgerðir til þess
að hafa hagstæð áhrif á byggð geta
heppnast nema þær séu í takt við al-
menna framþróun í þjóðfélaginu.
Fólksfækkun á ýmsum byggða-
svæðum er vítahringur
Mikilvægt er að gera sér grein fyr-
ir því þegar rætt er um byggðamál
og stefnu stjómvalda í þeim málum
að mikil fólksfækkun í byggðarlagi
eða svæðum á landsbyggðinni hefur
áhrif eins og um vítahring sé að
ræða. Atvinnutækifærum fækkar,
þjónusta minnkar o.s.frv. Þessi áhrif
geta átt við um fjölmennari byggðir,
t.d. að því er varðar markað fyrir
þjónustu. Minni heimamarkaður
verður fljótt til þess að draga saman
þjónustustarfsemi á viðkomandi
svæði. Eitt af því sem slík þróun hef-
ur í för með sér er að mun erfiðara
verður að sinna þeim atvinnuvegi
sem ef til vill er í mestum vexti, þ.e.
þjónustu við ferðamenn.
Hvað er átt við með
hugtakinu „vaxtarsvæði“?
Hvernig á að jafna þróun í byggð
landsins og ná fram aukinni arðsemi
þjóðarbúsins með þeim hætti? Eitt
af því sem áþreifanlega hefur tekist
vel í þessum efnum er stofnun há-
skóla á Akureyri, auk ýmissa ann-
arra aðgerða sem hér verða ekki
tíundaðar. Fram hafa komið hug-
myndir um að jafna lífskjör, t.d.
kostnað við upphitun, rafmagn og
þess háttar o.s.frv. Þetta hefur verið
gert. Þá hafa komið fram hugmyndir
um að stuðla að því að efla svonefnd
„vaxtarsvæði“ þar sem lögð yrði
áhersla á að samgöngur allt árið
yrðu tryggðar, m.a. með jarðgöng-
um, og að fyrirtækjum sem hið opin-
bera gæti haft áhrif á yrði valinn
staður þar sem þau gætu haft áhrif á
þróun byggðar í landinu. Með þess-
um aðgerðum yrðu byggð upp svæði
þar sem atvinnu-, félags- og menn-
ingarlíf væri fyrir hendi sem líkast
því sem tíðkast í þéttbýli á höfuð-
borgarsvæðinu, en menn gætu lifað
þar í meiri nálægð við náttúruna og
minni hraða og streitu sem því miður
er orðin mikil hér syðra.
Byggðastefna sem á að
gefa arð þarf alltaf að
vera í endurskoðun
Auðvitað má gagnrýna margvís-
legar aðgerðir sem lagt hefur verið í
til þess að þróun byggðar í landinu
geti verið jöfn og arðsöm. Geta menn
bent á stefnur á öðrum sviðum þjóð-
lífsins sem menn eru sammála um að
hafi reynst fullkomnar og hafnar yfir
gagnrýni? Án þess að fjölyrða um
„rétta eða ranga“ byggðastefnu und-
anfarna áratugi finnst mér að leggja
þurfi áherslu á að taka myndarlega
til hendinni í þessum efnum í fram-
haldi af því sem gert hefur verið. Þá
ber þessi verkefni í mínum huga
hæst, þótt fjölmargt annað þurfi að
gera ef ná á markmiðinu um arðsama
byggðaþróun í landinu: Áhrifarík-
ustu verkefnin eru: Virkjanafram-
kvæmdir og stóriðja á Austurlandi.
Stækkun Eyjafjarðarsvæðisins
með bættum samgöngum við Siglu-
fjörð og ef til vill staðarvali fyrirtæk-
is við Eyjafjörð sem gæti lyft því
svæði og gert það öflugra í sam-
keppni við höfuðborgarsvæðið.
Að auki má m.a. ekki síst nefna
nýtingu fjarskiptatækni á staðarval
arðbærrar atvinnustarfsemi, sem
hægt er að finna stað hvar á landinu
sem er.
Að lokum verð ég að nefna að
stefna Byggðastofunar þarf að gjör-
breytast í stuðningi við atvinnulíf á
landsbyggðinni. í stað þess að veita
vildarlán og styrki gæti hún gert
mun meira gagn með því að leggja
áhættufé í fyrirtæki sem að mati
sérfræðinga hennar og stjómar eru
álitleg. Auðvitað þarf frumkvæðið
engu að síður að koma frá heima-
mönnum. En Byggðastofnun gæti
stutt þá best með því að kaupa hluta-
bréf í fyrirtækjunum og eiga ráðgef-
andi aðild að stjórnun þeirra. Sum
þeirra gætu gefið góðan arð, önnur
engan, en þessi aðferð við að styðja
atvinnustarfsemi á landsbyggðinni
er áreiðanlega mun vænlegri en bein
eða óbein styrktarstarfsemi. Hluta-
bréf sem hækka í verði mætti selja til
fjáröflunar en ef miður tekst hefur
ekki verið veðjað á réttan hest og
mun eðlilegra að taka því með opin-
berum fjárframlögum ef á þarf að
halda heldur en að standa straum af
kostnaðarsömum vildarkjaralánveit-
ingum.
Ný vinnubrögð, nýjar vonir
Siðustu ár hafa byggðamál, m.a.
fyrir tilstilli forsætisráðherra, verið
tekin til umræðu á Aiþingi með
skipulegri hætti en áður og nú er í
gildi ályktun Alþingis um þessi mik-
ilvægu mál. Nýlega var einnig gerð-
ur samningur milli Byggðastofnunar
og Háskólans á Akureyri um að setja
á stofn rannsóknardeild við háskól-
ann um byggðamál. Hér erum við
augljóslega á réttri leið og þessi nýju
vinnubrögð vekja nýjar vonir.
Höfundur er fyrrverandi
nlþingismnður.
Lárus Jónsson