Morgunblaðið - 13.12.2000, Blaðsíða 6

6 E MIÐVIKUDAGUR 13. DESEMBER 2000
BÆKUR
MORGUNBLAÐIÐ
Nýjar bækur
• UNDIR afstæðum himni. Sam-
töl og dagbdkarbiöð, nefnist ný
bók Matthíasar Johannessen.
Hlutibók-
arinnar sam-
anstendur af
viðtölum ann-
arra við skáldið
ogritstjórann,
minningargrein
um Indriða G.
Þorsteinsson
rithöfund og að
lokum eru Dag-
bókarblöð úr Spánarferð og Skot-
landsferð.
Aftast er ritaskrá Matthíasar
Johannessens sem Sigurjón
Bjömsson tók saman, einnig atrið-
isorð og nafnaskrá fyrir þrjú síð-
ustu bindi Helgispjalls sem Eirík-
ur Hreinn Finbogason tók saman.
Undir afstæðum himni greinir
frá viðburðaríkum tímum í menn-
ingu og stjómmálum og segir frá
miklum fjölda manna sem
Matthías kynntist og hafði sam-
skipti við.
Bókin hefst á viðtalinu Bamið
og ókindin etir Guðmund Dan-
íelsson frá árinu 1964, síðar prent-
að í bóinni Jarlinn af Sigtúnum og
fleira fólk, 1980. Meðal annarra
sem ræða við Matthías em Gísli
Sigurðsson, Vikunni 1966; Ami
Þórarinsson, Vísi 1978; Matthías
Viðar Sæmundsson í bókinni Stríð
og söngur, 1985; Ami Þórarinsson
á áttræðisafmæli Morgunblaðsins,
Mannlífl 1993; Kolbrún Bergþórs-
dóttir í Alþýðublaðinu 1996; Siija
Aðalsteinsdóttir í Tímariti Máls
og menningar 1996 og Óskar Þór
Axelsson í Stefni á þessu ári.
Útgefandi erÁrvakur. Bókin er
geGn út Í300 eintökum, unnin í
Prentsmiðju Morgunblaðsins og
Odda. Hún er285síður.
Vangaveltur
um lífið
BÆKUR
Ljóðabók
ÁRSTÍÐIRNAR
Eftir Hubert Dobrzaniecki. Rafael
Lesniak þýddi ljóðin. Hið fslenska
eimreiðafélag árið 2000 - 64 bls.
LJÓÐABÓK Huberts Dobrzan-
iecki er efnislega skipt í femt og tek-
ur sú skipting mið af árstíðunum
fjómm: vori, sumri, hausti og vetri. í
Ijóðum Huberts er þó hvergi að finna
hreina og klára náttúmlýrík heldur
myndar kaflaskiptingin skipulag þar
sem fengist er við hliðstæður árstíð-
anna í mannlegri tilveru: fæðingu og
sakleysi, frjósemi og fjör, hrörnun
og aðskilnað, dauða og kulda. í
haustkafla Árstíðanna er að finna
eftirfarandi ljóð sem telja verður til
betri ljóða bókarinnar:
í tágakörfuna
safna ég hugsunum mínum,
sprungnum
eins og gömlum ljósaperum.
íkvöld
mun hvíldin líma þær að nýju
ogámorgun
mun ég sleppa þeim út um þakgluggann
eins og hvítum flugdrekum.
Ljóð Huberts Dobrzaniecki em
nafnlaus en bera öll stóran upphafs-
staf sem er skyggður að baki text-
ans. Þetta era frekar stutt ljóð en
margorð og klifað á sömu eða svip-
aðri hugsun í mörgum þeirra. Þau
tjá í jafn ríkum mæli lífsgleði og
sársauka, eftirvæntingu og eftirsjá
og era staðfesting þess að þrátt fyrir
allt er lífið gott. Flest draga þau upp
mynd af litlum atvikum sem lýsa
mannlegum þankagangi, samskipt-
um fólks og sýn á tilvemna. Þau em
fyrst og fremst vangaveltur um lífið
með trúarlegum undirtón og má í
vissum skilningi lesa þau sem þakk-
argjörð. Ljóð Huberts fela flest í sér
ósk eða einhverja ófullnægða þrá
eftir því sem ekki verður:
Égræktaðiástokkar
einsogsítrónutré,
gróðursett í skel undan graskeri,
í laumi fyrir umheiminum.
Núerkomiðmiðnætti
og enn bíð ég þess að uppskera ávöxt
hennar.
Hugmyndin að byggingu Árstíð-
anna er einföld og góð en framsetn-
ing ljóðanna í bókinni er með of lík-
um hætti. Með hliðsjón af hinni skýrt
afmörkuðu kaflaskiptingu hefði höf-
undi verið í lófa lagið að skapa ljóð-
um hverrar árstíðar skarpari sér-
kenni bæði í efni og formi. Þýðing
Pawels Bartoszek er í lagi en líklega
hefði farið betur að hafa ljóðin á
frummálinu með í bókinni. Hubert
mætti að ósekju vinna betur úr hug-
myndum sínum og fága framsetn-
ingu Ijóðanna. Honum hættir líka til
að segja of mikið. Áhrif góðrar ljóða-
gerðar felast ekki síst í því að segja
hæfilega mikið og gefa lesandanum
með því aukið svigrúm til undmnar.
Jón Özur Snorrason
Nýjar bækur
• ÚT ER komin bókin Vera /
víti eftir Marilyn French í þýð-
ingu Lóu Aldísardóttur.
I fréttatilkynningu segir m.a.:
Höfundur Kvennaklósettsins
sendir hér frá sér endurminn-
ingar um sigur sinn á krabba-
meini í vélinda.
Raunar sigraðist Marilyn
French þrisvar á dauðanum.
Eftir nokkrar rangar sjúkdóms-
greiningar var hún loks árið
1992 greind með krabbamein í
vélinda. í þessum endurminn-
ingum leiðir hún lesendur í
gegnum skelfilega reynslu sína
af geisla- og lyfjameðferð og
• Út er komin íslenska stanga-
veiðibókin eftir Guðmund Guð-
jónsson. I tilkynningu frá útgef-
anda segir að þetta sé í sjötta sinn
sem bókin kemur út með þessu
sniði en alls em árbækumar orðn-
ar 13.
Höfundurinn hefur séð um
dáinu sem fylgdi í kjölfarið.
Marilyn French sekkur sér
ofan í eigið líf þar sem hún heyr
baráttu við lækna og heilbrigð-
iskerfið, býður greiningum og
hrakspám birginn og stígur upp
úr áföllunum heilli og opnari en
nokkru sinni fyrr.
Þótt bókin sé hugvekja um
líðan dauðvona manneskju er
viðfangsefni hennar ekki síður
lífið sjálft."
Útgefandi: er PP FORLAG.
Bókin er 270 bls. Leiðbeinandi
verð:3.480 krónur. ISBN:9979-
760-03-6
stangaveiðiskrif í Morgunblaðið á
þriðja áratug. Hann hefur ritað all-
ar árbækurnar til þessa. í bókinni
em birtar tölur og fréttir af liðnu
stangveiðisumri, en einnig er hún
krydduð með mergjuðum veiðisög-
um. Útgefandi er Litróf ehf, sem
einnigsá um prentvinnslu. 160 bls.
A valdi orðanna
„SUM augnablik lifa lengur en
önnur og verða ef til vill kveikjan
að ljóði sem koma hugblæ eða
stemmningu til skila, annaðhvort í
orðum eða á milli linanna," segir
Ágústína Jónsdóttir, sem í nýjustu
ljóðabók sinni, Vorflauta, yrkir um
tónlist, myndlist, ástina, lífið, dauð-
ann - og fegurðina.
Ágústína segir ljóðin oft vera
myndir og nefnir sem dæmi ljóðið
Snerting, sem er mynd af fegurð
sem er flettað í blómvönd. Hvað
tónlistina varðar segist Ágústína
hlusta mikið á tónlist þegar hún
yrki. „Mér finnst allar listgrein-
amar vera systkini,“ segir hún,
„og því eðlilegt að fletta þeim sam-
an við Ijóðin. Þaðan er mnninn tit-
ill bókarinnar, Vorflautan. Ljóðið
er hljóðfærið mitt og vorflautan á
við allar árstíðir. Við þurfum alltaf
á henni að halda.
Stundum renna mörg augnablik
saman hjá mér og úr verður mynd
og geymir þá myndin merkingu
ljóðsins. Þannig vinn ég úr lffinu
og hef valið mér ljóðið sem farveg
fyrir sköpunarmáttinn en eins og
allir vita þá býr mikill sköp-
unarmáttur í tungumálinu. Hann
er hvötin sem skáldskapurinn
byggist á.
I Vorflautunni em það bæði ég
og skáldskapurinn, sem ég er að
fást við; söngurinn í skóginum,
þetta smágerða stórfenglega líf,
sem þar er á kreiki.
Eg vildi hafa tónlist í ljóðunum
mínum vegna þess að
Ijóðalestur er mjög per-
sónuleg iðja sem krefst
einbeitingar. Til þess
að ná skilaboðum f Ijóð-
um þarf lesandinn að
geta farið inn í hrynj-
andi þeirra og lesið þau
með opnum huga. Þá
getur hann notið þess
sem sagt er, hvort sem
það er sagt berum orð-
um eða á dulinn hátt.“
Þarf lesandinn þá að
búa yfir mikilli sálarró?
„Nei, ekkert endi-
lega. Það er til dæmis
algengt að fólk leggist í
ljóðalestur þegar það er
í ástarsorg - og þá er hugurinn
mjög tættur. Það er hægt að njóta
ljóða þótt maður sé órólegur innra
með sér. En til þess að lesa ljóð
þurfum við að gefa okkur tíma.
Ef ljóðin eru góð, það er að
segja, búa yfir Ijóðrænum töfmm
og málbeiting er góð, þá er lesand-
inn á valdi orðanna, myndanna og
þeirra hughrifa sem Ijóðin miðla.
Þegar ég er að yrkja er ég að
sýna ykkur lesendum skynjun mína
á vemleikanum og umhverfinu,
þannig að ég tek raunveruleikann
og finn honum ákveðinn farveg,
eða með öðmm orðum, kem honum
í ákveðið form. Það er hins vegar
ekkert verra að vera með ákveðinn
skáldskaparþroska þegar maður
ætlar að lesa ljóð. Þeir sem hafa
þcnnan þroska eiga
auðveldara með að
lesa ljóð vegna þess
að þeir hafa áttað sig
á því hvað felst í því
að lesa ljóð og yrkja.
Þeir sem eru óreynd-
ari lesendur, geta
hins vegar þroskast
hratt vegna áhrif-
anna sem þeir verða
fyrir þegar þeir eru
að lesa ákveðna hluti
sem höfða til þeirra
og vekja skynhrif.
Þeir heyra tónlist,
finna ilm, komast í
snertingu við per-
sónuna sem er ljóð-
ræna persónan, sjá myndir, snerta
með fingurgómunum.
Við beitum öllum skilningarvit-
unum við Ijóðalestur. Ljóð eru lesin
með hjartanu."
Hindarleikur
Gegnum hungraðan logann
geysist silfraður fákur
ogberþigtilmín
Milli okkar liggur sverðið
með sindrandi eggjar
kyrrt
Að morgni gefur þú mér söknuð
að línfé
og tekur negg mitt
til minja
tír Vorflautunni.
Ágústfna
Jónsdóttir
Mikilsháttar ævintýrabók
BÆKUR
Barna- og
unglingabók
GYLLTI ÁTTAVITINN
Eftir Philip Pullman
Þýðandi Anna Heiða Pálsdóttir
Mál og menning, 2000.361 bls.
PHILIP Pullman (f. 1946) höfund-
ur Gyllta áttavitans hefur, eins og
J.K. Rowling höfundur Harry Potter
bókanna, komist yfir töfraformúluna
að ævintýrabók. Bók hans er eins og
stendur á kápunni: Ríkulega fyllt
ævintýrakista. Anna Heiða Pálsdóttir
ágætur þýðandi bókar Pullmans hef-
ur skrifað grein í Tímarit Máls og
menningar um töfraformúlu J.K.
Rowlings (TMM. 3. 2000, bls. 88-102)
og ég get ekki ályktað annað en að
fyrsta bók Pullmans af þremur um
Lýra Belacqua, stúlku sem elst upp
með fræðimönnum í Jórdanarskóla í
Oxford á Englandi, sé einnig sköpuð
með töfram; frásagnargleði, góðri
fléttu, djúpri sögu, skilningi á börn-
um, þrautseigju lítilmagnans, sígildri
forskrift, ævintýralegum brag.
Aðrir höfundar sem kunnu töfra-
formúluna em t.d. Michael Ende,
C.S. Lewis og J.R.R Tolkien. Gyllti
áttavitinn jafnast á við snilldarverk
eins og Söguna endalausu eftir Ende,
svo grípandi er hún, svo óvænt
ánægja. (Yfirheiti sagnabálks Pull-
man er His Dark Materials: 1. The
Golden Compass, 2. The Subtle Knife
og 3. The Amber Spyglass. Sjá:
www.randomhouse.com/features/
pullman/index.html).
Gyllti áttavitinn kom út í Bretlandi
árið 1995 og hefur hlotið mikilvæg
verðlaun; Guardian Children’s Fic-
tion Award, Camegie Medal, British
Book Awards sem bamabók ársins
1996. Söguhetjan, Lýra, er 11 ára
gömul hugrökk stúlka, sem heldur á
slóðir ísa og norðurljósa í leit að týnd-
um börnum sem hafa horfið spor-
laust. í heimi stúlkunnar búa auk
venjulegs fólks; fylgjur, nomir, tal-
andi bimir, þjóðflokkur sem kallast
Sígyptar og nokkrar aðrar kynja-
verur. Lýra þarf að leysa margar erf-
iðar þrautir og sér til hjálpar hefur
hún fágætan gylltan (sannleiks)átta-
vita, sem aðeins hún getur lesið af.
Hún þarf að takast á við grimmd ann-
arra, blekkingar, dauða og vináttu.
Baráttan stendur um að koma í veg
fyrir verk, sem sumir telja til góðs,
aðrir til ills.
Heimur sögunnar annar en okkar,
en þó ekki framandi, því höfundur
sögunnar skrifar eins og um venjuleg-
an heim sé að ræða. Söguhetjur leysa
ekki málin með töírum og engin lausn
er einfold eða sársaukalaus, það er
mögulegt að skilja tilfinningar þeirra.
Þetta er heimur fyrir
áhugamenn um vísindi,
guðfræði, galdur og
mannlegt eðli. Tími sög-
unnar er óræðm’ en
minnir að mörgu leyti á
fyrsta tug aldarmnar, ef
hugað er að loftfomm og
eldsneyti.
Meðal þess athyglis-
verðasta í sögunni em
svokallaðar fylgjur
(dæmons), sem era verar
sem geta tekið á sig ýms-
ar dýramyndir, a.m.k.
fylgjur bama. Líkt er og
að sérhver maður sé
bundinn gæludýrinu sínu
óijúfanlegum böndum
og verði ekki nema hálf-
ur maður án þess. Fylgja Lýra heitir
Pantalæmon. „Fylgjur gátu ekki farið
lengra en nokkra metra frá mannver-
um sínum og ef hún stæði við girð-
inguna og hann væri fugl, þá kæmist
hann ekki nær biminum. Hann ætlaði
að láta reyna á teygjuna [...] Hún var
svo undarleg og kvalafull þessi tilfinn-
ing þegar fylgjan manns togaði í
strengina á milli; eins konar blanda af
líkamlegum sársauka djúpt niðri í
brjóstholinu og ofsalegum dapurleika
og ást.“ (178-179). Samband einstak-
linga og fylgna varpar ljósi á persónu-
leikann og líðan. Með fylgjunni veith’
höfundurinn innsýn í manneðlið og
skapar sér góð tækifæri í frásögn.
í bókinni era margar áhugaverðar
persónur, sem af ýmsum ástæðum og
hvötum ferðast á myrkrar slóðir
norðursins og sumar alla leið til Sval-
barða, upp á fjöll til að snerta aðra
heima sem norðurljósin birta; Nornin
Serafína Pekkala, Sígyptinn (Sígauni/
Egypti) Farder Coram, Lee Scoreby
loftbelgsfari sem er einskonar Han
Solo (Stjömustríð) sem vinnur gegn
greiðslu en ekki af hugsjón, og Asríel
lávarður og frú Coulter, sterkar per-
sónur sem opinberast hægt og rólega
í sögunni. Eftirminnileg persóna er
brynjubjöminn (hvítabjöm) Jórekur
Bymisson, (sjálf)skipaður vemd-
arengill Lým. „Eins og ísbimir. Þeir
era furðulegir, finnst þér það ekki?
Maður heldur að þeir séu eins og fólk
og svo gera þeir eitthvað svo undar-
legt og grimmilegt að manni finnst að
maður myndi aldrei skilja þá ... en
veistu hvað Jórekur sagði við mig,
hann bjó sjálfur til herklæðin sín.
Fyrstu herklæðin vora tekin af hon-
um þegar honum var
útskúfað, og hann fann
sér eitthvert himna-
jám og bjó til ný her-
klæði, eins og hann
væri að búa til nýja
sál.“ (287). Segir Lýra
við nomina um Jórek
og svo síðar um annað
mál: „Serafína Pek-
kala,“ sagði hún eftir
nokkra stund, „hvað er
Duft? Mér finnst
nefnilega eins og öll
þessi vandræði séu
vegna Dufts, en það
hefur bara enginn sagt
mér hvað það er.“
(289). Duft er höfuð-
ráðgátaníbókinni.
Lýra er skemmtilegur karakter.
Hún brennur af forvitni um allt og
alla, og er það ein af ástæðum vel-
gengni hennar. Hún safnar upplýs-
ingum og leggur saman tvo og tvo,
ályktar um sterkar og veikar hliðar
andstæðinga sinna. Isbjörninn Jöfur
þjáist t.a.m. af hégómagimd og Lýra
sér, í Ijósi þess, bragð sem getur fellt
hann, ef nauðsyn krefur.
Ég vona að Gyllti áttavitinn vísi
sem flestum á galdur höfundarins,
sem hefur alla lesendur/hlustendur í
huga þegar hann skrifar; unga sem
aldna, börn sem fullorðna, pilta sem
stúlkur, karla sem konur.
Atburðarásin í Gyllta áttavitanum
nemur aldrei staðar. Söguhetjur
hvílast ekki milli kafla. Næsta hættu-
verkefni er hafið áður en Lýra, Pan-
talæmon fylgjan hennar og lesandinn
hafa áttað sig á að áfangasigri er náð.
Þindarlausir lesendur munu aðeins
leggja bókina frá sér ef þeir tíma ekki
að klára hana, alveg strax: „Lýra og
fylgjan hennar læddust eftir dimmum
borðsalnum ...“ (9) og þær búa áfram
með manni eftir lesturinn, í kuldanum
undir norðurljósunum. Gyllti áttavit-
inn er mikilsháttar ævintýrabók. Lát-
ið bókina ekki fram hjá ykkur fara!
Gunnar Hersveinn
Philip
Pullman