Morgunblaðið - 13.12.2000, Blaðsíða 16

16 E MIÐVIKUDAGUR 13. DESEMBER 2000
BÆKUR
MORGUNBLAÐIÐ
Hvert er gangverð
sálarinnar?
Meistaraverkið Doktor Fástus eftir
nóbelshöfundinn Thomas Mann er komið
út hjá Fjölva í þýðingu Þorsteins
Thorarensen. Pétur Blöndal fjallar um
goðsögnina Faust, bakgrunn skáldsögu
Manns og ræðir við tónskáldið Atla Heimi
Sveinsson, sem hefur löngum verið
mikill áhugamaður um söguna.
Atli Heimir Þorsteinn Thomas
Sveinsson Thorarensen Mann
„ÞAÐ er fullkomnað. Gamall maður,
boginn, næstum brotinn af þeim
skelfingartímum, þegar hann skrif-
aði þetta og af þvi skelfilega efni
sem hann skrifaði um, horfir á háan
búnka af útskrifuðum pappírsörk-
um, afrakstur iðjusemi sinnar, vitn-
^ isburður þessara erfiðu ára, þar sem
stöðugt hafa tekist á minningar for-
tíðarinnar og atburðir samtíðarinn-
ar.“ Þannig hefst eftirmáli skáldsög-
unnar Doktor Fástus eftir þýska
nóbelshöfundinn Thomas Mann.
Uppgjörinu er lokið. Eflaust hefur
Mann varpað öndinni léttar ásamt
sögupersónunni Serenus Zeitblom,
sem skrifaður er fyrir eftirmálanum
og raunar sögunni allri, sögunni af
æskuvini sínum, Adrían Leverkuhn.
Saman höfðu þeir fylgt tónskáld-
inu Leverkuhn í gegnum átakanlegt
æviskeið, værukæra æskudaga í
Keisarakistu, fyrirlestra hjá skýja-
glópnum Kretzschmar og skratta-
kollinum Schleppfuss, holdlega sam-
~~ verustund með Esmeröldu, óhæfu-
verk nasista, samningafund með
djöflinum og hinstu játningu, svo
fátt eitt sé nefnt. Og Leverkuhn,
þessi tákngervingur þýsku þjóðar-
innar, fær innsýn í það sem bíður
hans í helvíti, „hávaði, ærandi skark
og læti, glymjandi skrækir, öskur,
hrygla, væl og vein, stunur, gól og
gauf, kveinstafir, beiningagrátur og
pyndinganna fagnaðaróp“. Ugglaust
er sú lýsing ekki fjarri þeirri ófögru
mynd sem Mann hafði af Þýskalandi
* ístríðslok.
Goðsögnin um
Doktor Fástus
Goðsögnin um Doktor Fástus á
rætur að rekja til þýskrar þjóðsögu
um galdramann eða stjörnuspeking
sem seldi sál sína djöflinum í skipt-
um fyrir þekkingu og völd. Maður
með þessu nafni var uppi í Þýska-
landi, lést um 1540, fékkst við ýmsa
vafasama iðju, enda frægur að
endemum, var víðförull og talaði um
djöfulinn sem sinn virktavin. í
Faustbuch frá árinu 1587 voru
skráðar munnmælasögur af Faust
og öðrum galdramönnum, sem sagð-
ir voru af hans skóla, og á þeim
byggði leikskáldið Christopher
Marlowe frægt leikrit, Harmsögu
Doktors Faustus, sem frumsýnt var
árið 1604. Þar var ofið saman kímni
og drama, eins og framan af í flest-
um öðrum verkum um Faust, og
lauk ævi hans iðulega í undirheim-
um.
Og sagan lifir áfram í rómuðu
leikriti Goethe um Faust frá fyrri
hluta 19. aldar, þótt þar fái Faust
fyrirgefningu Guðs, eins og í fleiri
verkum á þeim tíma, m.a. ókláruðu
leikriti þýska rithöfundarins Gott-
hold Lessing, sem fannst þekking-
arþrá Fausts göfugmannleg og kom
á sáttum við Guð, kantötu Hectors
Berlioz, sem einnig hefur verið upp-
færð sem ópera og óperu Charles
Gounod við líbrettó Jules Barbier og
Michel CaiTé. Ur því fór aftur að
halla undan fæti hjá Faust, m.a. í
verkum Nikolaus Lenau og Paul
Valéry, sem lögðu áherslu á hætt-
una sem því fylgdi að leita fullkom-
innar þekkingar, fylginautur hennar
væri alvald. Loks skýtur Doktor
Fástus upp kollinum í bókatitli
Manns og finnur sér stað í Adrían
Leverkuhn. Sjálft nafnið, Fástus,
kemur þó aðeins einu sinni fyrir í
bókinni, í lagaheiti tónskáldsins á
örlagaverkinu „Kveinstafir Doktor
g. Fástí“.
Uppgjör við Evrópu
í stríðslok
Thomas Mann gekk nærri sér við
gerð Doktors Fástusar, meira en við
nokkuð annað verk sem hann skrif-
aði. „Þetta átti að verða hans Opus
Magnum, síðasta verkið í lok erf-
iðrar ævi,“ segir Atli Heimir Sveins-
son tónskáld. „Það leit líka lengi út
fyrir að svo yrði því Mann veiktist
og var ekki hugað líf. En hann náði
aftur fullum bata og bætti m.a. við
litlu kveri um gerð bókarinnar. Að
lokum skrifaði hann einu gaman-
sögu sína, Felix Krull, æviþætti
spjátrungs og svindlara. Þar nær
hann sér niður á þýsku þjóðinni þeg-
ar hún stendur á nærbuxunum og
bíður eftir læknisskoðun, sumir kaf-
loðnir, aðrir með fflapensla á bakinu,
enn aðrir fílspikaðir og leggur fnyk
af söfnuðinum."
Og Atli Heimir sparar ekki stóru
orðin um Doktor Fástus: „Sennilega
hefur engin önnur bók haft jafnmikil
áhrif á mig og ekki bara mig heldur
mína kynslóð í Þýskalandi og Evr-
ópu eftir stríð. Höfuðpersóna verks-
ins, tónskáldið Adrían Leverkuhn,
er svo kynngimagnaður og gustmik-
ill að þegar horft er til baka er engu
líkara en að hann hafi verið af holdi
og blóði. Saga hans, örlög og verk
voru sá vegur sem Mann reisti til út-
tektar og uppgjörs við samtíma sinn
í Evrópu eftir stríð.
Þegar ég var við nám í Þýskalandi
voru menn að ryðja nýrri tónlist
rúms, nema nýjar víddir í mati og
meðtöku tónlistar. Skólafélögum
mínum og kennurum varð tíðrætt
um bókina, hún var á allra vörum, og
einn jafnaldri minn var svo upprif-
inn að það var sem hann ætlaði sér
að verða Leverkuhn endurborinn.
Hann gerði sér far um að tileinka
sér hliðstæða lifnaðarhætti og tón-
verk hans báru sömu titla. Eg er
viss um að athugun myndi leiða í Ijós
að tónlistin í bókinni, sem þó var ein-
ungis til í huga Manns, hafði mikil
áhrif á mörg tónskáld, t.d. Stockhau-
sen.“
Innri barátta listamannsins
Thomas Mann fæddist í Lúbeck 6.
júní 1875. Faðir hans, Thomas Jo-
hann Mann, var stórkaupmaður af
höfðingjaættum og móðir hans,
Julia de Silva-Bruhns, ættuð úr
Argentínu. Er hún að einhverju leyti
fyrirmynd að ekkju í Doktor Fás-
tusi, sem fluttist til Múnehen frá
Norður-Þýskalandi með dætur sínar
tvær og umgekkst listamenn. Mann
flutti einmitt til Múnchen með móð-
ur sinni, þá 17 ára, þegar faðir hans
lést. Thomas átti fjögur systkin, þar
á meðal Heinrich, sem einnig varð
virtur rithöfundur. Og sonur hans,
Klaus Mann, sem íramdi sjálfsmorð
árið 1949, leitaði í sömu goðsögn og
faðirinn og varð frægastur fyrir að
skrifa söguna Mephisto, sem varð
efniviður István Szabó í frægri
mynd árið 1981.
Fyrsta skáldsagan eftir Thomas
Mann nefndist Búddenbrooks og
hlaut hann Nóbelinn fyrir hana árið
1929. Sagan kom út þegar Mann var
21 árs, gerist á æskuslóðum hans í
Ltibeck og fjallar um hnignun auð-
ugrar og valdamikillar fjölskyldu.
Tónlist Wagners og heimspeki Scho-
penhauers eru fléttuð inn í söguna,
sem er dæmigerð nálgun Mann. I
þessu verki sem öðrum úr smiðju
hans gegnir innri barátta lista-
mannsins veigamiklu hlutverki og
eins og svo oft byggir hann tog-
streitu aðalsögupersóna á eigin sál-
arlífi og hlífir sér hvergi.
Of langt mál yrði að fjalla um öll
skáldverk Manns á þessum vett-
vangi, en þar sem valdataka nasista
í Þýskalandi og hörmungarnar sem
fylgdu í kjölfarið eru veigamikill
þáttur í skáldsögunni Doktor Fást-
us, er rétt að geta afstöðu Manns til
vígvélar Hitlers. Mann tók snemma
skelegga afstöðu gegn þjóðernis-
stefnu nasista og barðist gegn út-
breiðslu hennar í ræðu og riti. Þegar
Hitler komst til valda árið 1933 var
Mann í fríi í Sviss ásamt eiginkonu
sinni, Kötju Pringsheim. Sonur
þeirra og dóttir vöruðu þau við því
að snúa aftur og settist fjölskyldan
að í Sviss um tíma. Mann ferðaðist
þó einatt til Bandaríkjanna til fyr-
irlestrahalds og fór svo að hjónin
fluttust þangað árið 1938. Þrátt fyrir
að Mann gerðist bandarískur ríkis-
borgari bar hann sterkar taugar til
föðurlandsins og sveið sárlega fram-
ganga þjóðar sinnar í seinna stríði.
Hann reyndi hvað hann gat til að
vekja landa sína til umhugsunar um
voðaverk nasismans, m.a. með er-
indum í breska útvarpinu. Lokaupp-
gjör hans við þessa ógnaníma er
skáldsagan Doktor Fástus.
Svipur Krists til marks
um náð Guðs?
Með því að selja sál sína djöflinum
öðlast tónskáldið Adrían Leverktihn
frægð og frama fyrir verk sín, en
geldur það dýru verði, því eitt af
ákvæðunum er að hann má engan
elska. Brjóti hann gegn því veldur
það dauða og hörmungum. í váleg-
um samræðum við djöfulinn fær
Leverkúhn innsýn í napurlega
vistina neðra og hefur baráttu fyrir
frelsun sálar sinnar með skerandi
tónverki „Kveinstöfum Doktor
Fástí“. Hann líður miklar sálarkval-
ir þegar hann missir litlu systur
sína, einu manneskjuna sem hann
elskai-. Þegar lífinu lýkur fær hann
svip Krists í málverki E1 Grekós. Ef
til vill er það merki um fyrirgefn-
ingu Guðs.
„Sagan er sá hátindur verka
skáldsins þaðan sem bezta og víð-
asta útsýn gefur yfir líf hans og starf
og um leið yfir þróun og eðlisein-
kenni borgaralegrar menningar 20.
aldar og stöðu höfundarins sjálfs
innan hennar,“ skrifar Kristinn
Andrésson í Tímarit Máls og menn-
ingar eftir andlát Manns árið 1955.
„Jafnhliða því að Thomas Mann
dregur upp mynd af tónsmiðnum
Adrian Leverkuhn lýsir hann örlög-
um Þýzkalands og heldur dómsdag
yfir nazismanum," skrifar Kristinn
ennfremur.
„Adrian er að vísu ekki táknmynd
nazismans, heldur er nazisminn það
andrúmsloft sem eitrar hug hans.
Hann er tákn um örlög þýzku þjóð-
arinnar sem lætur nazismann gera
sig að sjúklingi og hrinda sér út í
brjálsemi. í kunningja- eða aðdá-
endahópi Adrians vaða nazistar uppi
með úrkynjunarhugmyndir sínar og
í kennarahópi hans í guðfræði og
heimspeki eru fyrirmyndir að þeim
myrkrahöfðingja sem hann selur sál
sína. Með því að ganga nazismanum
á hönd seldi einnig þýzka þjóðin sál
sína djöflinum. Sá er lokadómur
Thomasar Manns í Doktor Faust-
us.“
Fyrirmyndir Leverkiihns
„Þetta er mikið rit og geysilegt af-
rek að koma því út. Þorsteini Thor-
arensen verður seint fullþakkað;
þetta geta aðeins hugsjónamenn
sem haldnir eru einæði,“ segir Atli
Heimir. „Mig langar til að nefna
tvær aðrar bækur, sem komu út í
stríðslok og höfðu mikil áhrif, - voru
einnig uppgjör við vestræna sið-
menningu. Onnur er Glerperluleikur
eftir annan þýskan rithöfund, Her-
man Hesse, sem búið hafði í Sviss
meðan á seinna stríði stóð. Þýska-
land er miðpunktur í þeim hruna-
dansi eins og í Doktor Fástusi og
báðir höfundar styðjast við tónlist,
sá síðarnefndi við tónlist, skák og
stærðfræði. Þriðja uppgjörið er Jó-
hann Kristófer eftir Romain Rol-
land, en sumir telja að Beethoven
hafí verið fyrirmyndin að þeirri
sögupersónu."
Margt hefur verið rætt og skrafað
um hverjar séu fyrirmyndir Manns
að Adrían Leverkuhn. „Mann studd-
ist gjarnan við lifandi persónur í
sköpuninni og lagaði þær í höndum
sér eins og Halldór Laxness," segir
Atli Heimir og bætir við að ein
þeirra hafi verið tónskáldið Arnold
Schönberg. „Það sést best á því að
Adrían Leverktihn lýsir því fyrir
vini sínum í gönguferð að hann hafi
fundið upp tólftóna aðferðina, nokk-
uð sem Schönberg hafði öðlast
frægð fyrir. Schönberg móðgaðist
við þetta, leit svo á að það væri verið
að stela af sér heiðrinum og lenti í
deilum við Mann.“
Það varð til þess að Mann gerði
athugasemd í bókarlok, þar sem
hann skýrir lesandanum frá því,
„ekki að ástæðulausu", að hin svo-
kallaða tólftóna- eða raðtækni sé
„réttilega, sem hugverk, eign sam-
tíðartónskálds og kenningasmiðs
okkar, Arnolds Schönbergs". Mann
segist hafa notfært sér hana í viss-
um samböndum „þegar það átti við
til að skapa annars algjörlega frjálst
tilbúna mynd tónskálds, hina sorg-
legu hetju þessarar skáldsögu."
Doktor Fástus á sér raunar fleiri
fyrirmyndir og hefur Nietsche m.a.
verið nefndur til sögunnar ásamt
Mann sjálfum. „Mönnum hættir til
að einfalda alla hluti. Það er ekki
einn maður að baki Pétri þríhrossi
hjá Halldóri Laxness, hann á sér
margar fyrirmyndir,“ segir Atli
Heimir.
Tónlistin sem
aldrei verður flutt
„Það er stórkostlegt þegar Mann
reynir hið ómögulega, að lýsa tónlist
í orðum,“ segir Atli Heimir. „Hann
skrifar um gangverkið í tónlistinni
og áhrif hennar á hlustendur. Fleiri
hafa spreytt sig á þessu vandasama
verkefni. Einar Benediktsson fjallar
um tónleika í Queens Hall í kvæðinu
Dísarhöll, Ólafur Jóhann Sigurðsson
skrifar frábæra smásögu um níundu
sinfóníuna, Halldór Laxness fjallar
um Dómkirkjutónleika söngvarans
sem gat ekki sungið í Brekkukots-
annáli og Elías Mar gerir innviðum
forleiks skil á innblásinn hátt í
skáldsögunni Eftir örstuttan leik.“
Öfugt við flesta íslenska rithöf-
unda og menntamenn var Mann vel
að sér um tónlist, að sögn Atla
Heimis, og hafði m.a. skrifað af-
bragðs greinar um Wagner. „Við
heyrum aldi'ei um að Islendingar
hafi sótt tónleika á Hafnarárunum.
En Mann var mikill tónlistarunn-
andi og leitaði einnig ráða hjá sér-
fræðingum um tónlist á borð við
Theodor Adorno og hjá Schönberg
sjálfum. Tónfræðin í Doktor Fástus
stenst því upp á punkt og prik. Úr
þessu býr Mann til lýsingu á manni,
sem ef til vill er að semja glæsileg-
ustu tónlist sem gerð hefur verið,
tónlist sem er lýtalaus og gengur
fullkomlega upp, tónlist sem er ofur-
heilbrigð og hrein á sálinni. En eitt-
hvað stemmir ekki. Það vantar upp-
runalega tilfinninguna. í stað ástríð-
unnar er komin rökfræði.11
Það sama á við um guðfræðina í
meðförum Leverktihns; trúarlegri
uppljómun er úthýst og guðfræðin
njörvuð við staur vísindanna. En
hvernig hljómar tónlistin á síðum
Doktors Fástusar; getur Atli Heimir
gert sér það í hugarlund? „Já,“ svar-
ar hann afdráttarlaust. „En minn
skilningur er auðvitað ekki sá eini.
Vel má ímynda sér að Maurildi hafi
verið impressjónismi í anda Hafsins
eftir Debussy. Opinberun Jóhann-
esar gæti hljómað eins og Jakobs-
stiginn eftir Sehönberg. Strokkvart-
ett í óbundnum stíl, anarkískt verk,
sækir hann líklega til Stravinskys og
Schönbergs. Ef litið er á þróun Lev-
erktihns úr impressjónisma yfir í
villimannslega eða útþvælda, dýrt
kveðna tónlist, þá er Bartók ekki
langt undan eða ferill Schönbergs
frá síðrómantík yfir í ómstríða tón-
list. Þannig má leika sér með þetta á
ýmsa vegu.“
Helkaldar auðnir
einverunnar
Það er við hæfi að gefa Kristni
Andréssyni síðasta orðið: „List-
stefnan sem Adrian fylgir, séð frá
hlið mannlífs og siðgæðis, hrekur
hann út í algera einangrun, út á hel-
kaldar einveruauðnir þar sem ekki
fellur geisli af mannlegri sól, og tón-
smíðar hans verða „sálarlausar",
ómennskai- og háðung við list, dauð-
ur tilbúningur, verk „djöfulsins"
eins pg Adrian sjálfur kemst að orði.
Honum er sjálfum ljóst hvar hann
stendur og hverjum hann hefm- selt
sig. I einangrun hans brennur
hjarta hans af kvölum, og dýpst í
brjósti sínu þráir hann mannlega
samúð ... Af þessum sökum, þrátt
fyrir hið ómannlega í listastefnu og
verkum Adrians Leverktihn, hefur
lesandinn út í gegn samúð með hon-
um, skynjar harmsöguna, finnur að
hann er fangi djöfullegra kenninga,
eins og þýzka þjóðin varð fangi naz-
ismans. Einangrunarlist, á bandi
lífsfjandsamlegs ofmetnaðar, eyðir
ekki aðeins sjálfri sér, eins og fas-
isminn því þjóðfélagi sem hann nær
tökum á, heldur sundurslítur hjarta
listamannsins þar til hugur hans
formyrkvast af þeim vítiskvölum
sem hann verður að þola.“ Með
þetta í huga, er þá ekki vert að leiða
hugann að því, hvert sé gangverð
sálarinnar?