Morgunblaðið - 13.12.2000, Blaðsíða 14

14 E MIÐVIKUDAGUR 13. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
BÆKUR
Æ visaga
EINAR BENEDIKTSSON
III BINDI
Guðjón Friðriksson, Iðunn 2000,
448 bls.
ÞRIÐJA OG síðasta bindi ævi-
sögu Einars Benediktssonar eftir
Guðjón Friðriksson lýkur við andlát
skáldsins, sem lést eins og kunnugt
er 12. janúar 1940, 76 ára að aldri,
og hafði þá um alllanga hríð verið
sviptur því líkamlega og andlega
andgervi sem hann hafði hlotið svo
ríkulega í vöggugjöf.
Með þessu bindi lýkur Guðjón
j^Friðriksson sex ára rannsóknar-
vinnu og skilar af sér verki sem
hlýtur að eiga langt líf fyrir höndum
sem eitt af stórvirkjum íslenskrar
ævisagnaritunar. Þó er engan veg-
inn víst að Guðjón Friðriksson hafi
sagt skilið við Einar Benediktsson
því í eftirmála hans kemur fram að
vera kunni að áður óþekktar heim-
ildir um Einar líti dagsins ljós bráð-
lega þar sem „eigandi hússins
Hermitage í Hounslow í London,
sem Einar átti og bjó í á árunum
1913 til 1917 [sé um þessar mundir]
að rýma húsið [og] ekki er ólíklegt
að þar leynist á háaloftum eða í úti-
geymslum einhver gögn frá Einari
Benediktssyni" (bls. 411). Guðjón
segir í framhaldinu: „Kannski finnst
þar kistan sem sagnir eru til um að
leynist eftir Einar í London og á að
vera full af skriflegum gögnum.
Slíkur fundur gæti orðið efni í nýja
bók.“ Einnig minnist Guðjón á þau
eftirmál sem urðu um höfundarrétt
að verkum Einars og fóru fyrir dóm-
stóla í tvígang: „og lauk þeim síðari
ekki fyrir en með dómi í desember
Hinn íslenski
Ikarus. Einar Bene-
diktsson - sögulok
1982.“ Guðjón segir: „þær deilur
efni í sérstaka bók en liggja utan við
þá efnismörkun sem ég hef valið
mér.“
Efnismörkun Guðjóns miðast við
æviferil Einars Ben. fyrst og fremst,
en fyrstu fimmtíu síður fyrsta bindis
fjalla þó um foreldra hans og ætt-
ingja, enda eðlilegt að draga upp
mynd af þeim rótum sem skáldið og
athafnamaðurinn er sprottinn af.
Myndin sem Guðjón dregur upp af
Benedikt Sveinssyni, föður Einars,
er enn í fersku minni undirritaðrar,
þremur árum eftir lesturinn, og um
þá feðga gildir hið fornkveðna að
margt sé líkt með skyldum.
Fyrsta bindi ævisögunnar nær yf-
ir fyrri hluta ævi Einars. Lýst er
bemsku hans og uppvaxtarárum,
skólaárum í Reykjavík og Kaup-
mannahöfn, sýslumannsstörfum, til-
hugalífi, stofnun fjölskyldu, upphaf
skáldferilsins og einnig er dvalið
nokkuð við ýmsar stórhuga áætlanir
hans landi og þjóð til framdráttar á
ýmsum sviðum. Bindinu lýkur sum-
arið 1907 þegar Einar er rösklega
fertugur að aldri; glæsilegur maður
á besta aldri; hugmyndaríkur og at-
hafnasamur með afbrigðum.
I öðru bindi fjallar Guðjón á ít-
arlegan hátt um ævin-
týraleg umsvif Einars í
atvinnulífinu og fjár-
málum. Fátt virðist
honum óviðkomandi,
hann skiptir sér af
stjórnmálum, atvinnu-
málum og menningar-
málum, gefur út blöð,
stofnar hvert fyrirtæk-
ið á fætur öðru og tekst
að fá ýmsa stönduga
menn, heima og er-
lendis, sér til fylgilags.
Fjölskyldulífið virðist
þó á fallanda fæti, enda
fjarvistir Einars frá
konu sinni og börnum
bæði margar og langar
- og drykkjuskapur hans ágerist. í
lok bindisins liggur Einar fársjúkur
á heilsuhæli í Danmörku, en Val-
gerður, eiginkona hans, hafði hirt
hann nær dauða en lífi af drykkju í
herbergiskytru í skuggalegu húsi í
skuggahverfi í höfuðborg Noregs
skömmu áður. Þessi lýsing á falli
skáldsins og athafnamannsins er
áhrifarík og skapar spennu hjá les-
anda að heyra framhaldið.
I upphafi þriðja bindis tekur Guð-
jón upp þráðinn þar sem hann
sleppti honum í bindi
tvö. Yfirlæknirinn á
heilsuhælinu í Dan-
mörku útskrifar Einar
með varnaðarorðum
um „að gæta vel að
mataræði sínu í fram-
tíðinni, helst ekki láta
neitt ofan í sig nema
grænmeti og flóaða
mjólk en forðast áfengi
eins og heitan eldinn“
(bls. 6). Einar á eftir að
hundsa þessi orð lækn-
isins og halda viðtekn-
um hætti og saga
þessa lokabindis er
fyrst og fremst sagan
af áframhaldandi falli
Einars (þótt hann rísi oft upp úr
öskunni líkt og fuglinn Fönix og
þenji vængi sína) þar til hann er orð-
inn félaus og heimilislaus í Reykja-
vík - að vísu dáður sem þjóðskáld af
mörgum, en engu að síður lítill sómi
sýndui' af ráðamönnum þjóðarinnar
- þar sem Hlín Jónsdóttir, einlægur
aðdáandi skáldsins, kemur honum
til bjargar og hugsar um hann af al-
úð og þolinmæði þar til yfir lýkur.
Lífshlaup Einars Benediktssonar
virðist í mörgu tiliiti einna helst
Guðjón
Friðriksson
fylgja mynstri grísks harmleiks eða
goðsögu: Hér er hetja í yfirstærð
sem seilist hátt, ofmetnast og fellur.
Fallið er óhjákvæmilegur fylgifiskur
ofmetnaðarins, eins og dæmisagan
af Ikarusi sem flaug of nálægt sól-
inni sýnir. Eftir lestur þessarar
þriggja binda ævisögu Einars undr-
ar mann ekki að persóna hans skuli
hafa öðlast goðsögulega stöðu í vit-
und þjóðarinnar. Ef til vill er verið
að sækja vatnið yfir lækinn með því
að vísa til grískra goðsagna, þar sem
saga Einars minnir á ótal svipaðar
sögur af íslenskum athafnamönnum
sem urðu fallít áður en yfir lauk
(þetta er kallað „íslenski draumur-
inn“ í dag). Hins vegar er saga Ein-
ars stærri í sniðum en við eigum að
venjast og ekkert „hversdagslegt“
við persónu hans og lífshlaup.
Texti Guðjóns Friðrikssonar er
sem í fyrri bindum afar vel saminn
og vandaður. Aðferð Guðjóns að
sviðsetja atburði gerir frásögnina
lifandi og læsilega án þess að slegið
sé af fræðilegum kröfum um notkun
heimilda, sem enn sem fyrr eru fjöl-
margar og fjölbreytilegar. Frásögn-
in lýsir hægu en öruggu falli Einars,
hvernig hann enn sem fyrr sést ekki
fyrir í meðferð sinni á peningum,
hvernig hjónaband hans og Valgerð-
ar leysist smám saman upp, hvernig
áfengið og aldurinn vinna smám
saman sigur á þessum glæsilega og
stórhuga persónuleika.
Eflaust á harmsaga Einars á efri
árum hans eftir að snerta marga les-
endur djúpt og þáttur Hlínar Jóns-
dóttur í lífi hans er í sjálfu sér stór-
merkileg saga. Það sama má í raun
segja um þessa ævisögu í heild sinni.
Guðjón Friðriksson hefur unnið
mikið afrek með samningu hennar
og á mikinn heiður skilinn.
Soffía Auður Birgisdóttir
Ljósblik á
lífshimni
Vituð ér enn, eða hvað?
BÆKUR
Kvæði
UNDIR BLÁHIMNI
Skagfirsk úrvalsljóð og vísur, gefið
út í tilefni af 30 ára afmæli Skag-
firsku söngsveitarinnar og 15 ára
afmæli Söngsveitarinnar Drang-
eyjar. 208 bls. Bjarni Stefán Kon-
ráðsson frá Frostastöðum safnaði.
Bókaútg. Hólar. Prentun: Ásprent.
Akureyri, 2000.
SKAGFIRÐINGAR hafa orð á sér
fyrir glaðværð og hagmælsku. Land-
fræðilega býður sýslan upp á greiðar
samgöngur og gróskumikið félagslíf.
Meginhluti héraðsins er eins og víð-
áttumikið torg yfir að líta. Þótt fjar-
lægðir séu nokkrar má víðast hvar
hafa yfirsýn yfir drjúgan hluta
byggðarinnar. Úrvalsljóð þessi
spanna allan skalann frá kvæðum
þjóðskálda til hagyrðingakveðskapar
sem kalla má til heimanota. En í bók-
ina hafa fyrst og fremst verið tekin
þau skáld sem fædd eru í héraði, enn-
fremur önnur sem fædd eru annars
staðar en hafa alið þar aldur sinn og
telja sig Skagfirðinga. Þama er Kol-
’beinn Tumason með Heyr himna
smiður, og Hallgrímur Pétursson
með tvö smákvæði og eina stöku.
Þama em stökur eftir Símon Dala-
skáld. Seint verður hann til þjóð-
skálda talinn. En hann var lipur hag-
yrðingur, það verður aldrei af honum
skafið, og þjóðkunnur vegna óþrot-
legrar göngu sinnar bæja á milli um
landið þvert og endilagt. Sá ágæti rit-
höfundur, Guðmundur L. Friðfinns-
son á Egilsá, er höfundur margra
skáldsagna. En hann hefur líka sent
frá sér kvæðabók. Eitt kvæði er
^þama eftir hann. Gyrðir Elíasson og
Geirlaugur Magnússon teljast báðir
til þekktra skálda. Þeir eiga sitt rúm í
bókinni þótt ljóðlist þeirra sé afar
ólík því sem sýslungar þeirra hafa al-
mennt verið að setja saman á und-
anfömum ámm og áratugum. Lang-
mestur er þó hlutur hagyrðinga sem
þekktir em í héraði og hafa sumir
sent frá sér bækur en em síður kunn-
ir á landsvísu. Framlag þeirra til bók-
arinnar er að meginhluta til átthaga-
kveðskapur og náttúmlýsingar.
Yfirhöfuð lýsa þeir héraði sínu í
sumri og sól. Margt af því er haglega
ort og sumt hinn ágætasti skáldskap-
ur. Fyrirmyndin er augljóslega sótt
til ættjarðarkvæðanna gömlu sem
þjóðin las og lærði á fyrri hluta lið-
innar aldar. Sum kvæðin em beinlínis
ort sem söngtextar og þá er ástin
gjaman felld inn i sumardýrðina. Svo
er um kvæðið Sumamótt eftir Magn-
ús Kr. Gíslason á Vöglum. Það skipar
viðhafnarsess í bókinni. En heiti
hennar er tekið eftir fyrstu tveim
orðunum - Undir bláhimni.
En vantar þá nokkuð í bók þessa til
að hún sýni þverskurðinn af kveð-
skapariðkunum Skagfirðinga? Að
vísu. Til dæmis er gengið framhjá
þeim sem aldrei hafa ort »alvarlega«
vísu eins og umsjónarmaður útgáf-
unnar kemst að orði. Afarmargar vís-
ur, sem gengið hafa manna á milh í
héraði, vom ortar að gefnu tilefni og
skiljast ekki nema maður sé hnútum
kunnugur. Tilgangslaust hefði verið
að birta nokkuð slíkt nema skýringar
fylgdu. Ótalinn er þá kveðskapur sem
settur hefur verið saman í háði eða af
kerskni, að ekki sé talað um svokall-
aðar hálfkveðnar vísur sem fela í sér
dylgjur og persónulegar aðdróttanir.
Þess háttar kveðlingar geta borist
víða og lifað lengi. Og reyndar geta
þeir verið hinn mergjaðasti samsetn-
ingur. En þvílíkir bragir hefðu engan
veginn átt heima í bókinni eins og til
hennar er stofnað. Tvö erindi em
þarna eftir Bólu-Hjálmar, alkunn
bæði tvö. I hvomgu þeirra gætir
þeirrar ádeilu sem Hjálmar var ann-
ars svo frægur fyrir. Bókin sýnir því
fyrst og fremst björtu hliðamar á líf-
inu og ljóðlistinni í Skagafirði auk
þess sem mörg skáldanna minna á
sögufrægð og sérkenni héraðsins.
Bókin Undir bláhimni er vönduð að
gerð og einkar snotur að ytra útliti.
Sem sagt hin prýðilegasta afmælisút-
gáfa.
Erlendur Jónsson
BÆKUR
Fræði
VÖLUSPÁ, SONATOR-
REK, 12 LAUSAVÍSUR
EGILS
Þráinn Löve samdi skýringar, Fóst-
urmold, Reykjavík, 2000,223 bls.
ÞAÐ er ekki hægt að komast hjá
„anakrónisma" af einhverju tagi í um-
fjöllun um gamla texta. Táknfræðing-
urinn Umberto Eco leikur sér að því í
greinarkomi að skrifa stuttar um-
sagnh' um klassískar bókmenntir
einsog þær hafi verið skrifaðar í gær
og komi til greina við útgáfu. Biblían
er sögð nokkuð spennandi lesning í
byijun en sundurlaus þegar á líður;
Ódysseifskviða er ágætis reyfari en
ekki frumleg og full mikið er á huldu í
höfundarréttarmálum; Réttarhöldin
eftir Franz Kafka gætu kannski
gengið sem spennutryllir ef höfundur
fengist til að gera plottið skýrara og
láta persónumar heita almennilegum
nöfnum. Þetta dettur ritdómara í hug
þegar hann fær það verkefni að skrifa
gagnrýni um Völuspá og Sonatorrek,
auk 12 lausavísna eftir Egil Skalla-
grímsson. Aðferðin sem Eco fiflast
með er „anakrónismi", það að heim-
færa gildismat samtímans á eldri
skáldverk, gera tímaskekkjur. Með
sömu aðferðum má telja ofangreinda
texta kolómögulegan kveðskap.
Hér er auðvitað ekki um fyrstu út-
gáfur að ræða, en samt ný kvæði að
því leyti að sum orð eru höfð öðmvísi
en áður og kvæðunum fylgja nýjar
túlkanir. I þessari bók eru kvæðin
gefin út saman á þeirri forsendu að
Völuspá sé einnig eftir Egil Skalla-
grímsson. Tímaskekkjan 1 þessu felst
í því að heimfæra hugtakið „höfund-
ur“ á verk frá tíma þegar það hugtak
hafði enga meridngu. „Þeirra tíma
menn töldu sig ekki vera höfunda að
þeim fróðleik, sem til var, þótt þeir
settu hann saman í kvæði“ (bls. 153)
segir hér berum orðum. Skiptir þá
nokkru máli hver var höfundur Völu-
spár? Jú, það skiptir öllu máli hér, því
ef Egill er höfundurinn tilheyrir Völu-
spá þeim flokki kvæða sem eignuð eru
honum og talin eiga ákveðin einkenni
sameiginleg. Á þeirri stoð að kvæðin
skuli lesa í samhengi hvert við annað
hvílir ný túlkun á Völuspá sem Þráinn
Löve setur fram í skýringartextum og
ritgerðum í þessari bók.
Völuspá er hér sett upp í eftirrit-
unum af ljósmyndum af handriti Kon-
ungsbókar eddukvæða. Uppskriftim-
ar með hinu foma letri
em vinstra megin á
opnu, hægra megin er
textinn með nútímaletri
og við hlið hans em
skýringartextar. Neðan
við hvert erindi em
orðaskýringar og neðst
er efni hvers erindis
endursagt á ný. Strax í
upphafi er greint frá því
að túlkun og skýringar
séu í nokkmm veiga-
miklum atriðum frá-
bragðnar því sem tíð-
kast hefur í fyrri
útgáfum. Þó er hér á
ferð fræðimennska sem
fremur telst til texta- og handrita-
fræði en túlkunarfræði. Ymsar „leið-
réttingar“ á handritinu em dregnar
til baka, textinn skýrður uppá nýtt og
nýjar túlkanir settar fram. í ritgerð-
inni um Völuspá segir: „Því miður er
það svo, að skilningur á kveðskap Eg-
ils hefur verið svo bágborinn í öllum
prentuðum útgáfum af Egils sögu, að
ótrúlegt er, og sé túlkun á öðmm
prentuðum kveðskap íslendinga með
svipuðum hætti, væri það að minnsta
kosti sorglegt" (157).
í stuttu máli er túlkun Þráins á
Völuspá sú að hún sé ádeila á Óðin, og
kemur þetta heim og saman við af-
stöðuna til þessa goðs í Sonatorreki.
Litið er svo á að völvan segi mönn-
unum veraldarsöguna frammi fyrir
Óðni. „Vituð ér enn, eða hvað?“ er því
skýrt með „Sjáið þið nú, hvað er í húfi
og hvað veldur?“. Afdrif heimsins era
í húfi og það sem veldur, samkvæmt
völvunni, er níðingsháttur Óðins. Ef
til vill sýnist einhveijum þetta nokkuð
róttækt en málflutningur Þráins virk-
ar hinsvegar allur ákaflega sannfær-
andi. Nýlundan í túlkun Sonatorreks
stendur og fellur með túlkun síðustu
línanna: „skal eg þó glaður/með góðan
vilja/og óhryggur/ Heljar bíða“. Áður
hafa orðin „skal eg þó ...“ verið lesin
„samt mun ég þrátt fyrir allt.Hér
em þau túlkuð „samt er ætlast til af
mér að ég...“. Þetta merkir að í
Sonatorreki yrki Egill sig ekki í sátt
við dauða sonar síns, enda sé slíkt í
andstöðu við allan hans hugarheim.
12 af lausavísunum úr Egils sögu era
að lokum lesnar uppá nýtt, en brýnast
er sagt að skýra þessar
12-,
Eg ætla ekki að éta
neina hatta uppá það,
en mér sýnist þessi end-
urlestur vera í grund-
vallaratriðum afar trú-
verðugur. Er ekki
eitthvað gransamlega
nútímalegt við hug-
myndina um að Egill
yrki sig í sátt við dauð-
ann? Einsog verið sé að
fella Sonatorrek að
mynstri sem óvíst er að
falli að hugmyndaheimi
ásatrúarmanns, þótt
það eigi við um Jobs-
bók. Nokkur atriði sannfæra mig þó
ekki. Túlkun á dauða Baldurs í Völu-
spá er þar á meðal, en völvan er sögð
vera að ásaka Óðin um að vera ábyrg-
ur, annaðhvort með afskiptaleysi eða
beinni skipulagningu. Þetta skiptir
ekki höfuðmáli í heildai-túlkuninni. Þá
er nokkuð erfitt að kyngja því að stef
kvæðisins, „Vituð ér enn, eða hvað?“
eigi sér jafn sjálfsagðar skýringar og
sagt er, að minnsta kosti í öllum til-
vikum. En í heildina era túlkanir Þrá-
ins vel ígrandaðar og orðaskýringar
styrktar með vísunum í önnur fom
rit. Þráinn skrifar þar að auki í sjald;
gæfum stíl, svokölluðum núllstfl. í
texta hans er lúmskur húmor. Var-
naglar era ekki reknir þar sem þeirra
er ekki þörf og engu er haldið fram án
gildra raka.
Ég skal ekki segja hvort hér sé
komin hin eina rétta útgáfa og túlkun
á kvæðum Egils, né heldur hvort Eg-
ill sé höfundur Völuspár, sem reyndar
hefur verið sagt áður. Hinsvegar er
hér án nokkurs vafa á ferð góð og gild
útgáfa af Völuspá, Sonatorreki og 12
lausavísum Egils með sannfærandi
skýringum og túlkun sem ekki verður
komist hjá að hafa til hliðsjónar.
Hermann Stefánsson
Þráinn Löve