Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1973, Side 144

144 ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
grafin. Vafalítið hafa verið fleiri minjar um greftranir kringum
húsið, þótt ekki hittist á neinar við reynslugrafir, sem gerðar voru
á of skömmum tíma).
Hér er án efa fundin kirkjurúst og grafreitur frá miðöldum, og
mundi maður komast að þeirri niðurstöðu, þótt engar ritaðar heim-
ildir væru fyrir því. En hér við bætist, að í máldaga Skarðs frá ca
1327 er tekið fram, að „þaðan skal syngja til Kross“ (ísl. fornbréfa-
safn II, bls. 636), og er þetta óvefengjanleg sönnun“.
Lengri er skýrslan frá 1947 ekki, og er litlu við að bæta. Benda
má á, að milli bæjanna Kross og Ár er vað, sem heitir Tíðavað. Þetta
vað er helzt notað þegar farið er milli þessara tveggja bæja, en ann-
að nær Krossi er á alfaraleiðinni um ströndina. Bendir þetta á að
nafnið sé dreg'ið af tíðasókn Árfólks til Kross.
Hinn 23. des. 1970 spurði ég séra Svein Víking um heimildir um
guðshús á Krossi. Hann taldi að verið hefði fjórðungskirkja að
Krossi, eða allt að því hálfkirkja, eins og hann orðaði það, ef til
vill með 24 messum á ári. Hann áleit að guðshús hefði verið á Krossi
til siðaskipta eða e. t. v. eitthvað lengur. En heimildir leyfa naum-
ast fullyrðingar um rétt guðshússins, sagði séra Sveinn Víkingur.
Fróðlegt er að bera þessa kirkjurúst saman við kirkjurústina að
Varmá í Mosfellssveit, sem rannsökuð var vandlega og Sveinbjörn
Rafnsson skrifaði ítarlega um í Árbók 1970. Stærð og hlutföll eru
að heita má eins, réttur guðshúsanna líklega svipaður, og bæði leggj-
ast þau niður um líkt leyti. Kirkjan í Gröf á Höfðaströnd, sem enn
stendur og margir þekkja, er ekki stór í sniðum, 3,20x6,25 m, en
þó er hún talsvert stærri en þessar tvær hafa verið (sjá Kristján
Eldjárn, Um Grafarkirkju, 1954). Kirkjan á Núpsstað, sem einnig
stendur enn, er hins vegar furðulega nærri málum kirknanna á Krossi
og Varmá, 2,5 X 5,2 m (Gísli Gestsson, Árbók 1961). Það má mikið
vera ef þessar kirkjur allar veita ekki býsna algilda vitneskju um
stærð smákirknanna, sem stóðu um allar sveitir hér á landi á mið-
öldum.