Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1978, Síða 30

ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
undanfarin ár rannsakað ítarlega grunnmyndarþróun íslenska torf-
bæjarins, einkum seinustu þrjár aldir. Gögnin sem unnið hefur verið
úr eru næstum eingöngu úttektir. Niðurstöður af þessari rannsókn
hafa ekki enn verið birtar, en hér skal gerð grein fyrir þeim helstu.
Ljóst er að stofunni er snúið fyrst. Sú þróun hefst á stórbæjum á
seinustu áratugum 18. aldar og fram á fyrri hluta þeirrar 19. Staða
skálans breytist síðar og yfirleitt ekki fyrr en um og eftir miðja
19. öld. Stundum kom þó fyrir að skála og stofu var snúið samtímis.
Hér skulu nú nefnd nokkur dæmi um þessa þróun í Eyjafirði og nær-
liggjandi héruðum. Fornri stöðu skála var breytt í Glaumbæ í Skaga-
firði 1890, á Hrafnagili á íímabilinu 1833—39, í Laufási 1877, á
Grenjaðarstað í Þingeyjarsýslu 1811—26. Á eftirfarandi bæjum held-
ur hann enn stöðu sinni óbreyttri, á Reynistað 1884, á Munkaþverá
1821 og í Möðrufelli 1880. Af þessu stutta yfirliti ætti að vera ljóst
að staða skálans í bæjarþorpinu á Hólum var önnur fyrr meir, hann
hlýtur að hafa legið samsíða hlaði. Þegar legu hans var breytt varð
að sjálfsögðu að taka húsið niður, trésmíð og torfverk. Hvenær það
hefur verið gert er ekki hægt að segja til um upp á ár, en af dæm-
um sem tilgreind voru hér að ofan er engin goðgá að ætla það gjört
á miðri 19. öld.
Tvenn munnmæli fylgja skálanum í Hólum að sögn Geirlaugar
Jónsdóttur. Sú fyrri segir frá því að séra Einar Thorlacius í Saurbæ
hafi tekið lokrekkju úr skálanum og flutt að Miklagarði. Sú síðari
hermir að Magnús Benediktsson hafi látið reisa skálann. Hugsast
gæti að þeim feðgum séra Einari og föður hans séra Hallgrími sé
hér rugiað saman. Hallgrímur bjó í Miklagarði og vissa er fyrir því
að hann átti Hóla. Ekki er ólíklegt að setja megi þessa sögu um lok-
rekkjuna í samband við ofantöku og endurbyggingu skálans. Húsið
er framar öllu byggt upp aftur sem geymsluhús eins og svo margur
skálinn á þeirri tíð. Hætt var að sofa þar, þeir fengu nýtt hlutverk.
Engin dæmi þekki ég um að rúmstæði fylgi þessum fornu svefnhús-
um eftir að stöðu þeirra er breytt. Nú eignast séra Hallgrímur Hóla
árið 1801 og hann lést árið 1842. Sé hér rétt ályktað urn nafnarugl-
ing á þeim feðgum, ýtir það enn undir þá skoðun að skálinn sé tek-
inn niður rétt fyrir miðbik 19. aldar.
Ekkert er því til fyrirstöðu að sögnin um að Hóla-Magnús hafi látið
reisa skálann sé rétt. Vissulega eru viðirnir í yfirgrind skálans í
Hólum með elliblæ, en strikun þeirra er tiltölulega lítt slitin og gerð
þeirra er ekki miðaldaleg. Að vísu er vitneskja okkar um gerðþróun
strika ekki mikil, en lagið bendir til barokktímans. Við fyrstu sýn er