Dagur - 01.06.1968, Blaðsíða 4

4
5
Skrifstofur, Hafnarstræti 90, Akureyri
Símar 1-1166 og 1-1167
Ritstjóri og ábyrgðarmaður:
ERLINGUR DAVÍÐSSON
Auglýsingar og afgreiðsla:
JÓN SAMÚELSSON
Prentverk Odds Bjömssonar h.f.
ÍBUÐARHÚSIN
HÉR A LANDI eru gnægðir grjóts,
sands og sements til bygginga, er vel
henta í okkar kalda, misviðrasama
og því miður skóglausa landi. Og hér
er líka mikið ónotað vinnuafl, þar á
meðal í byggingaiðnaðinum. Með
þetta í huga vekur það að vonum
töluverða athygli, þegar inn eru flutt
erlend verksmiðjuhús og reist hér á
landi, jafnvel við hliðina á slein-
steypuverksmiðjum, svo sem gert
hefur verið í Mývatnssveit, þar sem
Kísiliðjan hefur reist mörg erlend
hús, og það sama hefur gerzt syðra
í enn stærri mæli við Búrfell og
Straumsvík.
Byggingamenn telja slíkt mikla
öfugþróun og má með nokkrum rétti
telja, að svo sé. Hús á hjólum, í
tvennu lagi, sem bíður flutnings upp
í Mývatnssveit, hefur síðustu daga
staðið við Lindu hér í bæ og vakið
athygli á þessu rnáli. Það er eign
Kísiliðjunnar, keypt hjá verksmiðju
í Bandaríkjunum og flutt inn með
húsgögnum og hitunartækjum.
Sjálfsagt er að skoða slíkan inn-
flutning með athygli og athuga einn-
ig verð og gæði. Erfiðast mun að gera
sér fulla grein samanburðar húsa,
sem ekki eru í sama gæðaflokki.
Til skamms tíma trúði því enginn
hér á landi, að unnt væri að spara
helming vinnulauna við smíði eld-
hvisinnréttinga með breyttum vinnu-
aðferðum og lækka þar með íbúða-
kostnaðinn verulega. Þetta liefur nú
gerzt, m. a. vegna innflutnings
þýzkra eldhúsinnréttinga á hag-
kvæmara verði en hér á landi tíðk-
aðist. Fullvíst má telja, að þróun í
mörgum veigamiklum þáttum hús-
bygginga, geti og hljóti innan
skamms að ganga í sömu átt. Senni-
lega er meiri þörf á að skipuleggja
innlenda byggingaiðnaðinn en flest
annað. Þar hefur ríkt óforsvaranlegt
handahóf, nýjungar og tækni átt
örðuga leið og vinnulaun byggð á
umdeildum uppmælingum. Hér á
landi er meiri nauðsyn að byggja
vönduð hús en víðast annars staðar
og eru húsnæðismálin því meira at-
riði í lífi manna og fjárhagslegri af-
komu en í flestum öðrum löndum.
Byggingakostnaður íbúða þarf í
hverju þjóðfélagi að vera í samræmi
við kaupgetuna. í nágrannalöndun-
um brúar þjóðfélagið bilið með hag-
kvæmum lánum og annarri fyrir-
greiðslu. En það leysir byggingariðn-
aðinn ekki undan þeirri skyldu, að
látra betra skipulag, meiri tækni og
hagkvæmar nýjungar létta fólki leið-
ina til að eignast þak yfir liöfuðið —
og þá kemur innflutningur húsa ekki
til neinna álita.
JÓNAS JÓNSSON FRÁ HRIFLU:
VAKA - DÁ5VEFN - ÖRYGGI
TVÆR hugleiðingar um þjóð-
mál en ekki flokksmál eiga að
koma út í vor eða sumar. Þær
heita Vaka eða dásvefn og
Tveir tuttugu og fimm ára sátt-
málar til öryggis landvöm og
frjálsum viðskiptum.
Á næstu árum hljóta þessi
málefni að verða tekin til með-
ferðar. Hér verður aðeins með
fáum orðum vikið að stórum
viðfangsefnum.
Franska þjóðin leið af dá-
svefni 1930—1940. Þessi mikla
vitsmuna og lærdómsþjóð lok-
aði augunum og huganum fyrir
ógnvaldinu austan Rínar, sem
svo gjörsigraði Frakka á einum
mánuði og skóp þeim þann
þrældóm, sem henta þótti sigr-
aðri þjóð.
Vaskir Engilsaxar björguðu
síðar Frakklandi og hófu það til
vegs og valda að nýju. Stalín
hafði beitt herveldi og lævísi til
að leggja undir sig tólf ríki í
Norðurálfu austanverðri. Þar
kippa þessar ófrjálsu þjóðir enn
í hlekkina, sem hann fjötraði þá
í og dreymir um frelsi. Stalín
hafði bragðvísan legáta á ís-
landi 1940—1946. Hann lagði
næstum alla þjóðina í dásvefn.
Samkvæmt hans kenningu átti
að treysta á hlutleysið og neita
vernd Engilsaxa. Stalín gerðist
mjög úrillur. Þótti 12 hlekkjað-
ar þjóðir ekki nóg sigurlaun.
Engilsaxar mynduðu nú ný
varnarsamtök móti Stalín. All-
ar frjálsar vesturþjóðir gengu í
þetta varnarsamband. Sendi-
maður Stalíns svæfði mest allt
þing íslendinga og marga aðra
gilda borgara. Ég sá það eitt,
sem allir heilvita menn viður-
kenndu: Allar þjóðir vopnuðust
heimafyrir og treystu auk þess
vamarsamtökin. Enginn var
jafn þurfandi og íslenzka lýð-
veldið, fyrir vernd vestrænna
þjóða. En 46 þingmenn voru um
stund haldnir Rínarglampanum
og afneituðu vernd. Ég hélt þá
fyrirlestur í stærsta samkomu-
sal bæjarins og mælti með tví-
þættum verndarsáttmála til 25
ára, við Bandaríkin, bæði her-
vernd og viðskipti. Hér komu
600 gestir, nálega allir mér
ókunnir. Þeir greiddu aðgöngu-
gjald til fegrunar Þinvalla. Gest
irnir veittu óvenjulegan stuðn-
ing. Aldrei hafa gestir á stjórn-
málafundi greitt fyrir andlegt
áhugaefni. Um sama leyti kusu
S.-Þingeyingar mig til þings til
stuðnings stefnu minni. Sam-
herjar mínir voru 800 en 400
bjuggu við dásvefninn.
Alþingi hafði sofnað við dá-
söng legátans að austan. Árið
eftir lét landstjórnin vamarliðið
fara en sýndi þó háttvísi í kveðj
unum, fyrir dvölina.
Allar vestrænar þjóðir voru
hræddar við dásvefn íslend-
inga. ísland var hættustaður.
Svikari 12 þjóða gat bætt einni
við. Samvizkan gerði dásvefn-
inn óróan 1949. Meira en helm-
ingur þingsins sýndi þá iðr-
unarmerki. Árið 1951 báðu borg
araflokkarnir um vernd og 1958
samþykkti allt þingið beiðni um
hervernd, líka sveinar Stalíns.
í væntanlegum hugleiðingum
mun ég skýra eðli og hættu dá-
svefns í þjóðmálum. Saga
Frakklands 1930—1940 er líka
til viðvörunar smáþjóðum.
Varnarleysi landsins 1947—1951
er lexía fyrir unga og gamla.
Viðskiptamálin eru óleyst enn.
Vökutímabil ungmennafélag-
anna, ungra skilnaðarmanna o.
fl. reisti þjóðanhag á sínum
tíma. Ég álít að sögulegar hug-
leiðingar um viðreisn og hættu-
tíma undangenginna ára eigi
erindi til fólks á aðsteðjandi
krepputíma. □
„ÍSLANDI ALLT”
ÞEGAR ungmennafélögin voru
að rísa á legg, varð stundum
ágreiningur um tvö atriði. Ann-
að var ákvæðið um bindindi
áfengra drykkja, en hitt að
byggja starf sitt á kristilegum
grundvelli. Voru þó til félög,
sem störfuðu án þessara
ákvæða; sérstaklega var sum-
um þeirra bindindisákvæðið
þyrnir í auga. Með stofnun
Sambands ungmennafélaga ís-
lands, var þessu kippt í lag, því
að félög innan Sambandsins
urðu að hafa bindindi áfengis í
stefnuskrá sinni, annars úti-
lokuð frá því. Um afnám kristi-
legs grundvallar er ekki vitað,
nema hjá einu félagi. Var það
klófningur úr fjölmennasta
ungmennafélagi landsins. En
félag þetta varð skammlíft.
Tvö voru þau ákvæði, auk
fleiri sem enginn ágreiningur
var um. Voru þau; „sérstaklega
skal leggja stund á að fegra og
hreihsa móðurmálið“. Hitt at-
riðið var: „Allir félagar skulu
þúast“.
Er fram liðu stundir var vak-
ið máls á því, að ungmennafé-
lagar tækju sér tengiorð og
létu gera sér merki, svo sem
bæði var þekkt í K.F.U.M. og
Góðtemplarareglunni. Átti þetta
að vera kynningartákn og sýna
úr hvaða sauðabyrgi þeir væru,
þótt ókunnir væru. Eigi er
munað, 'hvort tákn þetta var
gert, en á merki átti að standa:
„íslandi allt“.
Já, „íslandi allt“. Þá hugsuðu
ungmenni íslands á þá leið, að
þar sem ættjörðin hefði alið
mann upp, bæri hverjum ein-
staklingi að endurgjalda fóstr-
ið, með því að vinna henni það
sameiginlega gagn, sem fegrað
gæti bæði mold og mann. Mað-
urinn yxi að manngildi samfara
endurbótum, eða mótun á útliti
síns eigin lands.
Verkefnin voru mörg og mis-
jöfn eftir því, hvort félagið átti
heima í sveit eða bæ. Var hug-
sjónum á hverjum stað beint að
vettvangi þeim, sem brýnust
þörf var umbóta hverju sinni.
Voru öll þessi verk af hendi
leyst án kaupgjalds, og öll unn-
in að skyldustörfum loknum.
Nú virðast tímarnir breyttir.
Allt er orðið breytt. Þjóðin hef-
ur tvöfaldast að íbúatölu, að
meðtöldum útlendum stofnum,
sem fest hafa hér rætur og
aukið kyn sitt. En þrátt fyrir
mannfjölgun þessa, er nokkurn
veginn fullvíst, að sáralítið
bættist í raðir ungmennafélag-
anna. „íslandi allt“ virðist hafa
breytzt í mér allt. Þess vegna
er eignarrétturinn vanmetinn,
bílar teknir traustataki, brotizt
inn í hús í auðgunarskyni,
gefnar út ávísanir án inneigna,
smyglað í stórum stíl áfengi til
landsins og ýmsar iðnaðarvörur
sóttar til útlanda milliliðalaust,
til tjóns fyrir íslenzka iðnrek-
endur. Svona mætti sennilega
halda áfram að telja, að mér
allt hefur þokað einkunnarorð-
um ungmennafélaganna úr for-
sæti í hugum þjóðarinnar.
Nú er svo komið, að því er
heyra má úr hljóðvarpinu, að
(Framhald á blaðsíðu 3)

Gísli Guðmundsson, alþingismaður:
í Norðurlandskjördæira eysira eru enn 177 byggð
Hálshreppur, S.-Þirig.
Ljósayátnshreppur, S.-Þing.
Bárðdælahreppur, S.-Þing.
Kelduneshreppur, N.-Þing.
Fjallahreppur, N.-Þirig.
Öxarfjarðarhreppur, N.-Þing.
Presthólahreppur. N.-Þing.
Svalbarðshreppur, N.-Þing.
Sauðaneshreppur, N.-Þing.
Séu þessar 9 sveitir, sem
skammt eru á veg komnar, at-
hugaðar sem ein heild, kemur
í Ijós, að þar eru 6 býli af hverj
um 10 ennþá utan samveitu og
þó rúmlega það. Af þessum níu
hreppum eru. Hálshreppur,
Ljósavatnshréppur og Þresthóla
hreppur lengst á veg komnir,
miðað við býlafjölda. í Bárð-
dælahreppi eru talin 34 býli, en
þar er engin samveita. í Fjalla-
‘hreppi, sem engrar samveitu
nýtur, eru 5 býli. í Keldunes-
hreppi, Öxarfjarðarhreppi, Sval
barðshreppi og Sauðaneshreppi
eru samveitur, en mikill meiri-
hluti bæja þar ér enn utan
þeirra.
Eftir því, sem ég kemst næst,
að fengnum upplýsingum, er nú
talið, að 55 býli eða- því sem
næst, falli undir reglu Orku-
málastjórnarinnar um allt að
lx/2 km. meðalvegalengd milli
bæja og um 30 undir regluna
um allt að 2 km. meðalvega-
lengd, og er þó meðalvegalengd
in þar raunar miklu- nær IV2
km. en 2 km. Þess ber að geta,
að 2 km. reglan er víst ekki enn
þá talin „viðurkennd" regla.
Mér skilst, að samveitulínur
að 8 bæjum í Fnjóskadal, 7 bæj
um á Fosshólslínu og 37 bæjum
í Kelduhverfi og Öxarfirði telj-
ist „samþykktar línur“ i Orku-
ráði, enda meðalvegalengdin
ekki yfir 1% km. svo og að ör-
fáum bæjum annarsstaðar, sem
einnig falla undir þessa reglu.
En samveitulína um Bárðardal,
sem rætt mun hafa verið um, að
tæki til 25 býla í dalnum, mun
enn ekki teljast samiþykkt af
Orkuráði. Ekki verður þó talið,
að meðalvegalengdin þar (milli
25 býla), sem fram yfir telst IV2
km. skipti máli. Talið hefir ver-
ið, að viðbótarlína mn;Bárðar-
dal hefði í för með sér nokkurn
kostnað fyrir ríkisrafveitumar,
af því að styrkja verði-Kinnar-
línuna, sem sjálfsagt þarf að
gera fyrr eða síðar, og má þá
vera, að ríkisrafveitustjórnin
(Framhald á blaðsíðu 7).
býli ufan orkusamveifanna
NÚ í ÁR er liðinn hálfur annar
áratugur síðan fulltrúar þjóðar
innar á Alþingi og í ríkisstjórn
tóku ákvörðun um, að hafist
skyldi handa um almenna raf-
væðingu hinnar dreifðu lands-
byggðar. í tilefni af þessu hefir
Gísli Guðmundsson alþm. ritað
fyrir Dag grein þá um rafvæð-
ingu í Norðurlandskjördæmi
eystra, sem hér fer á eftir, en
hann átti nokkurn þátt í undir-
búningi rafvæðingarlaganna
1954, er Steingrímur Steinþórs-
son var raforkumálaráðherra,
og er einn þeirra þingmanna
Framsóknarflokksins, sem í
seinni tíð hafa beitt sér fyrir
því af hálfu flokksins, að gerð
verði fullnaðaráætlun um raf-
væðinguna:
Á orkuveitusvæði Laxár-
virkjunar og olíustöðvarinnar á
Akureyri eru sem kunnugt er
Suður-Þingeyjarsýsla, Húsa-
vik, Akureyri og Eyjafjarðar-
sýsla, að Grímsey undantek-
inni, og samveitur á þessu
svæði fá rafmagn frá áðurnefnd
um orkustöðvum. Orkan er
flutt um sæstreng til Hríseyjar.
Ólafsfjörður fær rafmagn frá
Skeiðsfossvirkjun í Fljótum.
Samveiturnar í Norður-Þing-
eyjarsýslu og Grímsey fá raf-
magn frá olíustöðvum. Allir
kaupstaðirnir og kauptúnin, frá
Ólafsfirði til Þórshafnar, að báð
um meðtöldum, hafa samveitu-
rafmagn og sama er að segja
um byggð býli, er teljast til
hlutaðeigandi kaupstaða eða
kauptúnahreppa.
í sýslunum þrem í kjördæm-
inu teljast nú samkvæmt upp-
lýsingum Orkustofnunarinnar
857 byggð býli utan kauptúna-
hreppa. Talið er, að af þessum
857 býlum hafi 680 rafmagn frá
samveitum, og að 177 séu utan
samveitu. Talið er ennfremur,
að af 177 býlum utan samveitu
séu um 70 með öllu án raf-
magns og að rúmlega 100 býli
notist við einkarafstöðvar af
ýmsu tagi. Á mörgum þeirra
eru mótorstöðvar, og a. m. k.
sumar ekki til frambúðar, og
víst er um það, að flest heimili,
ef ekki öll, myndu fremur kjósa
samveiturafmagnið. Á nokkr-
um hluta býlanna utan sam-
veitu eru vatnsaflstöðvar. Telja
verður, að býli með vatnsafl-
stöðvum séu yfirleitt betur sett
en hin, sem hafa mótorstöðvar.
Margar af vatnsaflstöðvunum
eru þó orðnar nokkuð gamlar,
eða fjarri því að fullnægja raf-
orkuþörf býlanna. Á samveitu-
svæðunum mun reynslan vera-
sú, að ábúendur býla með vatns'
Gísli Guðmundsson.
aílstöðvum hafi yfinleitt óskað
þess að fá samveiturafmagn, er
þeir hafa átt þess kost, og þá
lagt heimastöðvar niður eða
notað orku þeirra með samveitu
rafmagninu eftir því, sem henta
þótti.
í fljótu bragði lítur það ekki
sem verst út á pappírnum, að
680 býli af 857 í sýslunum þrem,
eða fjögur af hverjum fimm,
skuli vera búin að fá samveitu-
rafmagn. Hér er þess þó að
gæta, að í hinum tiltölulega þétt
býlu sveitum báðu megin Eyja-
fjarðar, allt austur að Dals-
mynni eru aðeins 6 býli samtals
utan samveitu. En í Suður-
Þingeyjarsýslu austan Dals-
mynnis og í Norður-Þingeyjar-
sýslu er 171 býli utan samveitu
svæða. í austursveitum Suður-
Þingeyjarsýslu, þar sem raf-
væðing er komin vel á veg, eru
samtals 8 býli utan samveitu-
svæða, þar af 5 í Reykdæla-
hreppi. En í þrem hreppum
Suður-Þingeyjarsýslu og sex
hreppum Norður-Þingeyjar-
sýslu eru 163 býli utan sam-
veitu. Þessir hreppar eru:
Stjórnkerfið hefur stutt að hyggðaröskun
r
Hluti ur ræðu Askels Einarssonar, er íiann
flutti á ráðstefnu SUF 27. apríl síðastliðinn
TELJA verður það eitt brýn-
asta verkefnið við endurskoðun
stjórnarskrárinnar að endur-
skoða frá rótum skiptingu og
tilhögun framkvæmdavaldsins.
Festa þarf í stjórnarskránni
landsumdæmi og færa verkefni
fi'á ríkinu til þeirra, jafnhliða
að réttur sveitarfélaganna inn-
an landsumdæmanna verði
tryggður. Ennfremur verður
stjómsýsla ríkisins að því er
varðar verkefnastofnanir þess,
að taka upp umdæmisskipulag-
ið. Sameina í umdæmisdeildir
skyld verkefni er þjóna lands-
svæði. Verði farið inn á þessa
braut hefir ríkisheildin á eftir-
tektarverðan hátt sýnt í verki,
að hún stefnir stjórnskipunar-
lega að því að koma á fót auknu
valdajafnvægi á milli lands-
hluta.
Oftlega bregður því fyrir, að
málefni dreifbýlisins beri fyrst
og fremst að leysa með aðgerð-
um í atvinnumálum. Sú megin-
stefna hefir einkennt viðhorfin
gagnvart landsbyggðinni, að
hlutast til um með fjárveitinga-
valdinu að bæta samgönguskil-
yrði og stuðla að opinberum
framkvæmdum. Annars vegar
er stuðningur við landbúnað og
sjávarútgerð bæði með beinum
stuðningi fjárveitingavalds og
lánasjóða, ennfremur á almenn
an hátt með framkvæmd stefnu
löggjafa á vegum verkefnastofn
ana ríkisins. Höfuðtilgangur
þannig aðgerða er að viðhalda
þessum þáttum, sem til staðar
eru í dreifbýlinu og rétta þeim
hönd til aðstoðar því framtaki,
sem meðal byggðanna er að
finna. Þessar aðgerðir má nefna
varnaraðgerðir til þess að forð-
ast framhaldsstig byggðarösk-
unarinnar, sem er byggðaeyð-
ingin. Vandinn er beinlínis sá,
að í margþættu þjóðfélagi full-
nægja gömlu höfuðatvinnuveg-
irnir ekki þörf þjóðarinnar til
að virkja mannaflann. Það virð
ist blátt áfram blasa við, að þótt
þeir séu efldir og þeir skapi upp
gripa atvinnu í heilum lands-
hlutum virðast þeir ekki einir
færir um að ærva búsetuna í
framleiðslustöðvum og því síð-
ur rétta við þi'óunina til skyn-
samlegs jafnvægis. Um þetta
eru ljós dæmi bæði á Austfjörð
um og í Vestmannaeyjum.
Lengi hefir sú tilhneiging verið
lífseig, að byggðavandamál
sveita og þéttbýlisstaða séu að-
skilin verkefni. Ein megin feir-
an í héraðsskipulaginu er sú,
að kaupstaðirnir eru ekki þátt-
takendur í sveitarmálasamstarfi
héraðsins. Þetta hefir klofið
byggðavaldið og veikt stöðu
beggja kaupstaðar og sýslu.
Ekki er vafamál að slíkt sam-
starf hefði leitt meir til gagn-
kvæmra viðhorfa, en raunin
hefir orðið á.
Þjóðfélagsmyndin er gjör-
breytt og krefst nýrra stjórnar-
aðferða. Það þarf mikið raun-
sæi og hlutlægt mat á stefnu-
málum til þess að gera sér ljóst
að hverju skal keppt í byggðar-
þróun landsins. Framvindan hef
ir einkennzt af furðulegri tví-
hyggju, annars vegar af um-
búðamiklu tali um byggðarösk-
unina og um afleiðingar henn-
ar og hins vegar af algjörum
skorti á því að draga saman í
heildarmynd þau úrræði og
benda á leiðir, sem snúið gætu
þróuninni við. Það er stundum
rokið upp til handa og fóta og
tekin fyrir sérstök svið, oftast
vegna óumflýjanlegrar þarfar.
Raunhæfar forsendur og orsak-
ir eru ekki kannaðar til hlítar
og því síður gefið sér fullkomið
tóm til að kanna leiðir til þess
að koma í veg fyrir afleiðingarn
ar og hemjia þróunina í farvegi.
Þetta er grundvallaratriði til
þess að hægt sé að byggja upp
alhliða byggðastefnu.
Megin stj órnarviðhorf alda-
mótanna var að opna réttinn
sem bezt í trausti þess, að frels-
ið leysti úr læðingi þau þjóðlífs
Áskell Einarsson.
áhrif, sem ættu rétt á sér og
stefndu til þjóðfélagsbóta. Gagn
stætt þessu blundaði í þjóðar-
vitundinni varðgæzlukennd fyr
ir þjóðlegum verðmætum og
landsviðhorfum. Báðir þessir
þættir hafa með gagnstæðum
hætti orsakað byggðaröskun í
landinu. Frelsi þjóðarinnar og
kapp til fulls forræðis á hverju
sviðinu á fætur öðru leystu úr
læðingi gífurlega framfaraöldu.
Þeim mun meir sem þjóðinni
óx ásmeginn og hún kynntist
betur erlendum þjóðfélögum
varð hraðinn meiri í því að full
komna íslenzka þjóðfélagið. For
ystan hlaut að koma upp í höf-
uðborginni og í kringum höfuð-
stöðvar stjórnarsýslu, fjármála
og menningai'. Stofnanir og ný
starfssvið spruttu upp og dróu
að sér mannaflann. Þessi nýju
þjóðlífssvið bólgnuðu upp, enda
er vegur þjóðfélagsins verulega
metinn eftir viðgangi þeirra.
Hvorki sjálft stjórnskipulagið
hafði yfri' að ráða hömlunar-
valdi eða fyrirmælum um vald-
dreifingu milli landsumdæma.
Hins vegar stóð gamla skipulag
ið, sem speglaðist bæði í héraða
skipulaginu og kosningafyrir-
komulaginu. Það var gamall arf
ur, sem þurfti að varðveita, svo
það fengi að halda stöðu sinni,
þótt tögl og haldir þjóðkerfisins
væru komnar frá þeim til höfuð
staðarins. Sjálf voru umdæmin
smá og fóru ört minnkandi að
þjóðarstyrk, en sundurþykk, og
því varð jafnræði þeirra nei-
kvætt. Hlutverk þeirra var
nauðvörnin um réttindi, sem
því aðeins var hægt að gera gild
andi að staðið væri saman um
leiðir til þess að taka við auknu
valdi og áhrifum í þjóðfélaginu.
Þetta sannar ó órækan hátt, að
þjóðfélagshættir þessri' standa
rótum í stjórnskipulaginu. Það
er engum blöðum um það að
fletta, ef amtskipulagiö hefði
haldizt á íslandi væru nú til
sterk landshlutaumdæmi í land
inu með öflugum miðstöðvum,
sem leyst hefðu höfuðstaðinn af
hólmi um mörg verkefni. Til
þess að gera sér þessa stað-
reynd ljósa er nauðsynlegt að
kynna sér rækilega byggða-
þróunin og röskun atvinnuhátta
þjóðarinnar á síðustu áratug-
um. Eðlilegt virðist að skipta
tuttugustu öldinni í tvö aðal
tímabil að og frá 1930. Nefna
mætti tímabilið til 1930 alda-
mótaskeiðið. Þetta er skeiðið,
þegar þjóðin var að endur-
reisa land sitt og bygg'ja upp
nútíma þjóðfélag af gæðum
landsins einum. — Samkvæmt
manntali 1901 voru íbúarnir
78470 og þar af bjuggu í þétt-
býlinu 17932 éða 22,3% þjóðar-
innar. Hlutur Faxaflóa-svæðis-
ins var 15,4% af þjóðarheild-
inni og þéttbýli á svæðinu' vár
43,5% af öllu þéttbýli landsins.
En 1930 er hlutur Faxaflóa-
svæðisins orðinn 34,2% af þjóð-
arheildinni, sem var 108861
manns og hafði hækkað um
18,8% hlutfallslega, en í öðrum
landshlutum hafði íbúahlutfall
lækkað samanlagt jafnmikið.
Heildai-fjölgun þjóðarinnar á
tímabilinu 30391 manns eða
38,73%, þar af fjölgaði íbúum
Faxaflóasvæðisins umfram með
altalsfjölgun miðað við 1901 um
20505 manns. Þetta er byggða-
röskun, er nemur 67% af þjóð-
arfjölguninni. Röskunin kom
um 30% frá þéttbýlisstöðum í
öðrum landshlutum og 70% úr
sveitum. íbúum þéttbýlis fjölg-
aði um 255,5%. — Hlutfall
Faxaflóa-svæðisins hækkaði úr
43,5% í 53,0% eða um 9,5%.
Heildarhlutur þéttbýlis vex úr
22,3% í 58,7% með þjóðinni eða
36,4%.
Skylt er að geta þess að þetta
tímabil einkenndist mest af
uppgangi sjávarútvegsins og
verður að telja að togaraút-
gerðin hafi átt drýgstan þátt að.
En að hinu leytinu er rétt að
taka fram, að landbúnáðurinn
og sjávarútvegurinn úti um
land bjó við hagstæða þróun
allt til 1930. Næsta tímabil, er
nefna mætti byggðaröskunar-
tímabilið mikla, hefst í enda
góðæris 1930 og lýkur í enda
annars góðæris 1966. I lok þessa
tímabils eru íbúar landsins
196933 og þar af eru á Faxa-
flóa-svæðinu 113443 manns eða
51,6% þjóðarinnar. — Hlutfall
svæðisins hafði aukizt um
80,9%, þar af hafði fjölgað á
Faxaflóa-svæðinu umfram með
alfjölgun miðað við 1930 um
46169 manns, sem er 57,6% af
þjóðarfjölguninni. Byggðarrösk
unin skiptist þannig að 51% er
frá þéttbýlisstöðum í öðrum
landshlutum og 49% úr sveit-
um. Á þessu tímabili eykst
þéttbýli um 16,25% og er
167350 manns eða 85% þjóðar-
innar. Þéttbýli á Faxaflóasvæð-
inu er um 97% íbúa þess og
hlutfall íbúafjölda þess vex úr
53% í 67% eða 14,0% af þétt-
býli þjóðarinnar. Það er ekki að
undra þótt spurt sé, hvað valdi
þessari þróun. Svarið við því
getum við fundið, ef við könn-
um starfsskiptingarþróunina. —
Rétt er að bregða ljósi á tíma-
bilið frá 1930—1966. Heildar-
myndin er þessi, að 1930 hafði
24,7% þjóðarinnar framfæri af
samgöngmn, viðskiptum og
þjónustustörfum, en 1966 er
hlutfallið 40,-% og hefur hækk
að um 15,4%. Þróun í iðnaði er
þessi að 1930 var 'hlutfallið
18,9%, en 1966 er það 38,7% og
er þar með talinn fiskiðnaður
1966 eða hækkun um 19,8%.
Starfsgreinaröskun þessi nem-
ur alls 39,2% þjóðarinnar eða
69320 manns hafi komið til við-
bótar í þessar starfsgreinar, ef
manntalstölur 1966 eru notðar
til viðmiðunar bæði við hlut-
föll 1930 og 1966. Tökum nú til
samanburðar Faxaflóa-svæðið
og kemur þá í ljós að 1930 var
59% af starfsliði viðskipta, sam
gangna og þjónustu á svæðinu,
en 1966 var þessi tala orðin
73%. Hlutur iðnaðar á Faxa-
flóa-svæðinu hækkaði úr 59%
ara tímabilið til 1966 sannar
í 62% af heildar-mannafla hans.
Við athugun kemur í ljós að
starfsgreinaröskun á sér mest
stað á Faxaflóa-svæðinu eða
hjá 54243 manns, sem er 78%
af aukningu þessara starfsstétta
og er þá gerður samanburður
1930 og 1966 miðaður við mann
talstölur 1966. Hlutdeild Faxa-
flóasvæðisins í þjónustugrein-
um vex um 100% eða 28900
manns. Þetta svarar til að vera
62% af umfram fólksvexti svæð
isins yfir meðalfjölgun hafi lent
í þessum greinum. Eftir þessa
athugun liggja orsakir byggða-
röskunarinnar mjög beint við.
Fyrra tímabilið til 1930 einkenn
ist af eðlilegri þjóofélagsröskun,
vegna nýrra atvinnuhátta. Síð-
okkur að mikill meirihluti þró-
aðra starfsgreina og þess mann-
afla er við þær starfa, hafa
bættzt við á Faxaflóasvæðinu.
Öll byggðaröskunin frá 1930—
1966 byggist á orsökum, sem
leita má í breyttri starfsskipt-
ingu þjóðarinnar. Ennfremur aS
höfuðborgarsvæðið með þess-
um hætti hamlar eðlilegri fjölg-
un þéttbýlis í öðrum landshlut-
um. Meginhluti af umfram fjölg
un sinni fær Faxaflóasvæðið
frá öðrum þéttbýlisstöðum í
landinu. Sérstaklega er það at-
hugandi að Faxaflóasvæðið legg
ur undir sig sífellt meiri hluta
mannafla þéttbýlisstarfsgreina
umfram hlutfallslega heildar-
aukningu í þjóðfélaginu. Enn-
fremur af þessum sökum varð'
byggðaröskun er nemur 17000
manns. Heildarbyggðaröskun
Faxaflóasvæðisins frá aldamót-
um er 66700 manns miðað við
manntal 1966, sem er 9000
manns fleira en þeir sem vinna
að þjónustustörfum á svæðinu.
Athugi menn þessa þróun nán-
ar bendir margt til þess að um
næstu aldamót verði um 65—
70% þjóðarinnar á Faxaflóa-
svæðinu.
Hér að framan hefir verið
drepið á það, að með landshluta
skipulaginu hefði verið hægt að
dreifa þáttum þjónustusviðsins
til landshlutamiðstöðva. Þróun-
in hefir sýnt, að þetta hefur við'
rök að styðjast. Einnig er aug-
ljóst að ekki verður spymt við
ofvexti landskjarnans, nema
með stjórnunaraðgerðum, sem
ná til stjórnkerfisins, efnahags-
kerfisins og skipulagningu at-
vinnulífsins. Ekki þarf að efast
um það, að raddir munu heyr-
ast um, að þessum efnum megi
skipa með löggjöf, án þess að
stjórnarskrárbreyting þurfi að
koma til. Þetta er í sjálfu sér
hægt, en hér er sá meinbaugur
á að verið er að færa til í þjóð-
félaginu frá þeim fjölliðaða til
hins fáliðaða og veikari. Stjórn-
réttindi sveitarstjórna og lands-
hluta eru dýrmæt réttindi og
hluti af stjórnfrelsi þjóðarinnar,
sem þarf að gera óbrotgjöm
með stjórnarskrárákvæðum.
Sjálf stjórnskipunin verður að'
búa yfir stefnu og skipulags-
ákvæðum, sem stuðla að þeirri
byggðaþróun, sem samrýmisi;
þeirri grundvallarkenningu, að
landið skuli vera allt byggt og
hafi í heiðri jafnræði landshlui:
anna, til stjórnunar. Jafnhliða
þarf hún að stefnumarka um-
dæmisskipulag í stjórnsýslu rík
isins. Reynslan hefir sýnt að
hér verður að verða stjórnar-
fai'sleg bylting í þessa átt. j