Dagur - 09.12.1987, Blaðsíða 11

10 - DAGUR - 9. desember 1987
Mem köUu ekki aSt
ömm sím á (jömlu togurumm
- spjallað við Jón P. Pétursson, skipstjóra, um lífið á togurum ÚA
Hvernig var lífið á gömlu síðutogurunum? Jón P.
Pétursson, sem var síðast skipstjóri á Sléttbak, áður en
því skipi var breytt í frystitogara, féllst á að segja
lítillega frá sjómennsku og vinnubrögðum á þeim tíma
þegar hásetarnir þurftu að standa úti við aðgerð, hvernig
sem viðraði. í samanburði við þá tíma er öryggi
sjómanna miklu meira nú á dögum, þeir standa vel
varðir fyrir ágjöf og vondum veðrum neðan þilja. En
menn kölluðu ekki allt ömmu sína á gömlu togurunum
og margt af því sem þar taldist sjálfsagt væri tæpast hægt
að bjóða neinum í dag.
„Ég var orðinn 27 ára gamall
þegar ég gerðist fyrst stýrimaður
og skipstjóri í afleysingum. Ég
byrjaði á togurum Utgerðar-
félags Akureyringa árið 1952 en
það er ekki fyrr en 1959 sem ég
fór í Stýrimannaskólann í Reykja-
vík því ég var svo lengi að ákveða
mig um hvort ég ætti að leggja
þetta starf, sjómennskuna, fyrir
mig. Ég lauk námi eftir þessa tvo
hefðbundnu vetur, vorið 1961.
Þegar ég útskrifaðist gekk
óskaplega illa að manna togar-
ana. Áki Stefánsson, skipstjóri,
hringdi í mig um vorið og bað
mig um að koma til sín sem 2.
stýrimaður. Ég tók því og ég man
að svo mikið lá á að ná í mig að
þeir sendu flugvél eftir mér
suður. Ég hafði ekki tíma til að
vera viðstaddur útskriftina held-
ur fór beint á gamla Sléttbak.
Sigurður Jóhannsson, skipstjóri á
Harðbak, útskrifaðist um leið og
ég-
Með Áka í
rúma tvo áratugi
Eftir þetta var ég með Áka
sem stýrimaður og leysti hann af
sem skipstjóri í 21 eða 22 ár. Peg-
ar Áki hætti tók ég alveg við
Sléttbak og var með hann í eitt
og hálft ár. Ég býst við því að það
sé nokkuð sérstakt hvað við Áki
Stefánsson vorum lengi saman til
sjós. Fyrst var ég með honum á
gamla Harðbak en Áki hafði
áður verið háseti og stýrimaður
hjá Guðmundi Jörundssyni á
síldveiðum, á Jörundi.“
- Hvernig skip voru gömlu
togararnir?
„Peir voru alveg sérstaklega
góð skip. Harðbakur var mjög
gott sjóskip og hann var líka gott
ferðaskip. Að vísu var hann
dálítið blautur, sem kallað var,
og tók dálítið inn á sig, en það
var gott að vinna á honum og
hann var rólegur. Sléttbakur og
Kaldbakur voru miklu erfiðari og
létu verr en fyrir vikið voru þeir
betri sjóskip og tóku minna á sig.
Þetta voru ákaflega lipur skip til
að fiska á og ég kunni vel við
gamla Sléttbak að þessu leyti. En
hann valt alveg rosalega og það
leiddist mér.
Harðbakur var einstaklega
gott fiskiskip. Hann var eitt af
þeim skipum sem engu máli
skipti hver var með í það og það
skiptið, það fiskaðist alltaf á
honum. Petta er svo misjafnt með
skip. Sléttbakur, sem ég var með
síðast, var mjög erfiður og erfitt
að fiska á honum. Ég geri mér
ekki grein fyrir því hvort hann
breytist hvað þetta varðar eftir
þær breytingar sem gerðar hafa
verið á honum. Það var líka erfitt
að fiska á gamla Sléttbak ogk
aldrei gekk almennilega á honum.
Ú.A. átti fjórða skipið á þess-
um árum, Svalbak. Halldór Hall-
grímsson var með hann þegar ég
byrjaði en fyrstu árin var Þor-r
steinn Auðunsson, bróðir Sæmund-
ar Auðunssonar, með hann.
Þetta var gott skip en eitthvað
hefur Þorsteini ekki líkað við
hann því hann lét taka af honum
afturmastrið. Þetta gerði Þor-
steinn til að létta skipið og einnig
fannst honum Svalbakur leggjast
of mikið, held ég.
Þá stóðu menn úti í
öllum veðrum
Sjómennskan breyttist mikið
þegar skuttogararnir komu því
þetta eru yfirbyggð skip og menn
voru eiginlega aldrei í eins mikilli
hættu á þeim. Gömlu togararnir
voru opnir og í vondum veðrum á
vetrum var oft hættulegt að vera
úti á dekki við aðgerð, en þar
stóðu mennirnir hvernig sem
viðraði. Þetta gat verið mjög
hættulegt, fyrir kom að allt fyllti
af sjó og þilfarsplankarnir, en
þeir voru úr tré, brotnuðu, og
mennirnir syntu bókstaflega innan
um draslið. Maðurinn í brúnni
leit eftir sjólaginu og kallaði við-
vörunarorð til mannanna ef sjór
var á leiðinni. í vondum veðrum
heyrðu menn þetta þó ekki nógu
fljótt eða það gerðist svo snögg-
lega að ekkert varð við ráðið.
Þessum skipum var heldur ekki
haldið eins stíft úti og tíðkast í
dag. Þó man ég varla eftir því að
hætt væri við að fara út vegna
veðurs, það var alltaf farið en þá
gjarnan legið við Hrísey og tím-
inn notaður til að gera við veið-
arfæri o.fl. Menn voru þá að bíða
eftir því að veður lagaðist en
þetta var ekki vinsælt af öllurn."
- Hver var aðalbreytingin við
að fara af gamla Sléttbak á þann
nýja?
„Það var bætt vinnuaðstaða að
öllu leyti. Þá vil ég nefna það
atriði að nýi Sléttbakur var mikil
sjóborg. íbúðir og aðbúnaður all-
ur var margfalt betri og ekki má
gleyma því að nýrra skipið var
mikið ferðaskip og þoldi nánast
hvaða veður sem var.
Vanir menn þurftu ekki
aö sjá sjóinn
Samt var viss sjarmi yfir gömlu
skipunum sem mér fannst hverfa
með þeim. Þó voru þau ekki betri
sjóskip. Eitt af því sem var
hættulegt við gömlu togarana var
þegar menn þurftu að fara á
milli, sem kallað var. Hásetarnir
höfðu sína aðstöðu fram á og
maður var oft dauðhræddur í
vondum veðrum þegar menn
voru að fara eftir dekkinu. Vanir
sjómenn lærðu að fara á réttu róli
á milli en óvanir menn ösnuðust
stundum til að fara á vitlausu
róli, öfugum megin jafnvel, en
ekki var sama hvorum megin var
farið þegar verið var að stíma
upp í slæm veður. Vanir menn
þurftu ekki að sjá sjóinn, þeir
fundu á hreyfingum skipsins hve-
nær óhætt var að fara á milli.
Þetta er í rauninni nokkuð
merkilegt.
Á gömlu togurunum hafði
maður góða yfirsýn yfir alla
vinnu sem fram fór á dekkinu en
þegar skuttogararnir komu
fannst mér ég slitna talsvert úr
sambandi við vinnslu og frágang
á fiskinum. Ég hef stundum orð-
að þetta þannig að maður einangr-
aðist uppi í brúnni.
Við komum stundum inn
með „kæfu“
- Manstu eftir einhverjum sér-
staklega góðum túr á gömlu tog-
urunum?
„Auðvitað man maður eftir
mörgum góðum túrum en stærstu
túrarnir sem ég fór voru á flot-
trolli. Þetta var suður á Selvogs-
banka, meðan ennþá var hægt að
sækja þangað. Þar var oft óskap-
lega mikið fiskirí og dekkið fyllt-
ist af stóreflis fiski, en þannig
fiskur sést ekki í dag. Vinnan var
líka mikil, allt fyllt eins og hægt
var og meira til. Ég man eftir því
að vð komum stundum inn með
„kæfu“, en það var kallað að
koma með kæfu þegar fiskurinn
var flattur og lagður saman en
ekki saltaður. Þetta var gert eftir
að allt var orðið fullt og ekkert
salt eftir.
Ég man eftir því að stundum
var verið að ýta á eftir mönnum
þegar mikið var að gera. Einu
I aðgerð á gamla Harðbak.
9. desember 1987 - DAGUR - 11
ekki upp en var orðinn óskaplega
þreyttur eftir túrinn. Þegar við
vorum að fara heim sagði Lúlli
við Ólaf Aðalbjörnsson: „Mikið
skelfing er gott að vera kominn af
stað heim.“ „Heim?“ segir hinn.
„Nei, við erum sko að fara inn til
Grænlands að ná í meira salt.“
„Nei, þú lýgur þessu,“ sagði
gamli maðurinn, og ég get svarið
að tár runnu úr augunum á
honum. Lúlli sagði okkur þá að
þessi túr hefði allur verið eins og
verst gerðist á elstu togurunum,
vinnan og fiskiríið voru svo geysi-
leg.
I þessum saltfisktúrum við
Grænland var togað í fjóra til
fimm tíma og legið í tíu til tólf
klukkustundir við aðgerð og látið
reka á meðan. Umsalta þurfti all-
an fiskinn sem var smár og gerði
það vinnuna ennþá meiri. Ég
held að ekki þýddi að bjóða ungu
fólki þessa vinnu í dag. Við stóð-
um aldrei frívaktir, það hefði
ekki þýtt að bjóða það. Fyrsti
túrinn var 17 dagar og eftir hann
lönduðum við 255 tonnum af
stöfluðum saltfiski. Næsta túr
vorum við 32 daga á veiðum og
tókum salt í Grænlandi.
í sambandi við Grænland
þurftu menn að vera með heil-
brigðisvottorð frá heimalandi
sínu, ef þeir ætluðu í land. Þá
kom einnig læknir um borð og
skoðaði alla með tilliti til kyn-
sjúkdóma. Okkur þótti þetta ein-
kennilegt því allir vissu að
krökkt var af kynsjúkdómum í
Grænlandi en öðruvísi fengum
við ekki að fara í land.
„Ég á hann!“
Eftir þennan 32 daga túr, sem
ég nefndi áðan, vorum við með
380 tonn af saltfiski. Þá var ekki
hægt að taka meira.
Síðasta túrinn í þessari lotu
fórum við til Esbjerg með um 300
tonn eftir 24 daga veiði. í þeim
túr fórum við alveg norður í
Diskó-flóa, og það er það nyrsta
sem við fórum nokkurn tíma.
Þriggja eða fjögurra daga sigling
var þangað norður frá Hvarfi. Ég
man það greinilega að við feng-
um lax, einn, tvo eða þrjá í
hverju hali. Eftir þennan túr vor-
um við með 50-60 laxa sem
geymdir voru í kæli. Sæmundur
heitinn gaf öllum hálfan lax en
hirti sjálfur restina.
Þetta voru allt stórir og fallegir
fiskar. Ingólfur Guðmundsson,
sem kallaður var Tarzan, var
pokamaður þegar við fengum
fyrsta laxinn. Ingólfur stökk strax
á laxinn og hrópaði: „Ég á
hann!“ En við komum honum nú
fljótlega í skilning um að hann
ætti ekki laxinn. Ingólfur er Sigl-
firðingur, bróðir Guðmundar
skíðakappa. Hann býr nú í Hafn-
arfirði.“
- Hvernig voru launin á gömlu
togurunum?
„Á seinni árum var þetta nokk-
uð gott en Grænlandstúrarnir
voru, held ég, miðaðir við góð
laun í landi. Maður þótti nokkuð
vel settur að hafa vinnu á togur-
unum en þetta fór að breytast
upp úr 1955-7, eftir að síldin fór
að aukast. Þá þótti lítið varið í að
vera á togara.
Svo kom það tímabil í sögu
togaranna sem ég kalla niður-
lægingartímabilið hjá útgerðar-
félaginu. Þetta var þegar hætt var
að mestu að sigla vegna löndun-
arbanns erlendis og áður en
frystihúsið var byggt. Menn voru
að landa hingað og þangað og
siglt á Þýskaland á haustin. Mig
minnir að á árunum 1956-7 hafi
jafnvel gengið illa að fá útborgað
hjá félaginu. Á þessum tíma var
farið að ræða það af alvöru að
byggja frystihús og farið að safna
hlutafé. Lagt var að áhöfnunum
að kaupa hlutabréf og ég keypti
tvö tvö þúsund króna hlutabréf.
Þetta svaraði til tekna af einum
góðum túr. Þessir peningar hafa
ekki ávaxtað sig vel þó reynt hafi
Sjá næstu síðu.
Gamli Harðbakur. „Það var til skammar að þetta skip skyldi ekki vera varðveitt.“ Harðbakur var tiltölulega
nýkominn úr klössun þegar hann fór í brotajárn.
sinni var t.d. Villi, núverandi for-
stjóri Ú.A., 2. stýrimaður á
gamla Harðbak. Hann var ákafa-
maður og reyndi að ýta á eftir
mönnum sem honum fannst ekki
halda nógu vel áfram. Þar á meðal
var einn sem honum fannst full-
rólegur. Villi kallaði í manninn:
„Haltu áfram, þú verður að
reyna að gera eitthvað,
maður!“ Maðurinn var spakur
áfram, lítur upp og segir:
„Heyrðu, þarf þetta að vera búið
fyrir einhvern ákveðinn tíma?“
Þetta gekk svo fram af Villa að
hann gat ekkert sagt.“
Ég byrja á gamla Harðbak
- Hvernig vildi það til að þú
byrjaðir hjá Ú.A.?
„Það var nokkuð merkilegt
hvernig það atvikaðist að ég fór á
gamla Harðbak 1952 og byrjaði
þar með hjá félaginu. Þannig var
að ég var búinn að reyna að fá
pláss á togurunum og tala við
skipstjórana en það gekk ekki
neitt. Pabbi heitinn var fóstur-
bróðir Þorsteins M. Jónssonar,
sem lengi sat í bæjarstjórninni,
en Þorsteinn var líka í stjórn
útgerðarfélagsins. Pabbi talaði
við Þorstein sem sagði okkur að
bíða, hann skyldi sjá til. Hann
talaði líka við Guðmund Guð-
mundsson, sem var forstjóri
félagsins, og spurði hvort ekki
væri hægt að hjálpa stráknum á
sjó, hann væri frá stóru heimili og
það væri gustuk að koma honum
á togara.
Pabbi talaði við skipstjórana
og líka við Alfreð heitinn Finn-
bogason, sem var stýrimaður á
Harðbak. Allt í einu kom kallið
og ég fékk þau skilaboð að ég
ætti að finna Guðmund Guð-
mundsson að máli, en hann bjó
þá í Helgamagrastræti. Þegar ég
kom þangað var Guðmundur að
borða en hann bauð mér inn og
sagði: „Þú ferð út með Kaldbak í
kvöld en þú veist að ef þú stendur
þig ekki færðu bara þennan eina
túr.“ Ég sagðist skilja það og fór
heim voðalega glaður yfir því að
vera nú loks að fara á togara. Ég
var að taka dótið mitt til þegar
Alli heitinn Finnboga kemur
heim og segir við okkur pabba:
„Jæja, Jón, það brást hjá okkur
maður og ég er kominn að ná í
þig.“ „Það er ekki hægt, hann er
ráðinn á Kaldbak og á að fara út
í kvöld,“ sagði pabbi. „Það er nú
ekkert með það, hann kemur
með mér,“ sagði Alli heitinn og
það varð úr, ég fór á Harðbak.
Síðar frétti ég að Kaldbakur
hefði beðið eftir manni um
kvöldið sem hefði ekki mætt.
„Hann rúllar bara eins og
bobbingur, þessi!“
Ég sé ekki eftir því að hafa farið
á Harðbak, ég kunni alveg sér-
staklega vel við Sæmund heitinn
Auðunsson, skipstjóra, því hann
var alveg einstakur maður. Þessi
fyrsti túr var alveg óskaplega erf-
iður, fannst mér. Við vorum á
salti og ég var fyrst í pontinu,
sem kallað var, en í því starfi
fólst að þvo fiskinn. Allt var mælt
og sett upp í kassa. Maður hnýtti
hnút á snærisspotta fyrir hvern
kassa sem kláraðist og síðan var
farið með snærið upp í brú.
Skipstjórinn taldi hnútana og
færði töluna inn í kassabók, því
þannig fylgdust þeir nákvæmlega
með því sem var í skipinu.
Þá var maður líka í nætur-
kokkaríinu, en það tilheyrði og
gerir það enn að yngsti maðurinn
sér um það. í sambandi við þetta
man ég eftir því að einu sinni
kom ég með kaffi upp í brú til
Sæmundar að kvöldi til, en það
tilheyrði næturkokkaríinu. Ég
var með kaffið í katli og um leið
og ég hellti í könnuna hjá honum
sagði hann: „Hvað er þetta, er
enginn sykur í þessu hjá þér?“ Þá
sagði ég: „Jú, jú, blessaður góði,
hristu bara ketilinn.“ Sæmundur
hló mikið að þessu og þótti þetta
víst nokkuð gott svar.
Ég man að við fengum nokkuð
vont veður þennan túr. Við vor-
um á Strandagrunni einu sinni
þegar ég var að fara aftur í í mat
og búið var að taka alla plankana
af dekkinu nema við mastrið, en
þetta var venjulega gert. Maður
gat stokkið af plönkunum niður á
dekkið og hlaupið aftur eftir skip-
inu. Mér varð fótaskortur þegar
ég stökk niður og rann á rassin-
um aftur eftir öllu dekkinu og
stoppaði ekki fyrr en aftur í
svelg. Ég var nokkuð þybbinn
eða feitur þegar þetta var.
Sæmundur var í glugganum og
brosti að þessu atviki og sagði:
„Hann rúllar bara eins og bobb-
ingur þessi.“ Eftir þetta festist
nafnið á mér og ég var alltaf kall-
aður Jón bobbingur."
Ég hefði ekki viljað
missa af þessum tíma
- Fengu menn gjarnan viður-
nefni á togurunum?
„Já, það losnaði enginn maður
við það og allir fengu sitt nafn.
Fyrsta árið mitt á Harðbak vor-
um við fimm eða sex Jónar um
borð og eitthvað þurfti til að
aðgreina mennina. Ég hefði alls
ekki viljað missa af þessum tíma
og er þakklátur fyrir að hafa
fengið að taka þátt í þeirri þróun
sem varð á togurunum. Hún er
svo geysilega mikil og merkileg.
Yngri menn, sem byrjuðu á síð-
ari tímum, halda að það sé eitt-
hvert karlagrobb þegar maður er
að segja sögur af lífinu eins og
það gekk á gömlu togurunum.
Þessu er þó ekki þannig varið,
þetta var svo gjörólíkt því sem
gerist í dag að ekkert er hægt að
líkja því saman.
Vinnan var svo mikil fyrstu
árin og sumu af henni, sérstaklega
vinnu við veiðarfærin, hefur mik-
ið til verið hætt í dag. Veiðar-
færavinnan hefur færst svo mikið
í land að þó skömm sé frá því að
segja er mikið af mönnum á sjó í
dag sem ekki kunna að splæsa
víra o.fl. sem sjálfsagt þótti áður.
Þá var enginn maður með mönn-
um sem ekki kunni að splæsa."
- Þurfa menn þá ekki að vera
eins góðir sjómenn í dag og
áður?
„Jú, ég held að menn þurfi allt-
af að vera góðir sjómenn en sú
breyting hefur orðið á að í þá
daga gerðu menn sjómennskuna
að ævistarfi og lærðu starfið eins
vel og hægt var. í dag finnst mér
það einkennandi viðhorf hjá
yngri mönnum að þeir ætla sér
bara að vera tímabundið á sjó.
Þeir hugsa með sér að gott sé að
vera sjómaður í nokkur ár og
tekjurnar séu góðar. Þeir ætla sér
að fara í land eftir nokkur ár en
þá hafa þeir ekki áhuga á að læra
starfið sem skyldi.
Þá runnu tár úr augunum
á gamla manninum
Vinnan við veiðarfærin hefur
minnkað og hún er líka allt öðru-
vísi en áður. Veiðarfærin eru
miklu sterkari núna en í gamla
daga var vír og tóg í öllu, sérstak-
lega var mikil vinna þegar hamp-
urinn var notaður í trollin. Það
sást aldrei út úr þessari vinnu.
Mér finnst því að þegar verið er
að tala um mikla vinnu um borð í
verksmiðjutogurunum í dag þá sé
það nú samt minna en var oft á
gömlu togurunum.
Fyrsta árið mitt á Harðbak fór-
um við þrjá túra á Grænland og
veiddum í salt. Ég man að vinnan
var svo svakalega mikil að gömlu
karlarnir, sem höfðu verið á elstu
togurunum, gáfust hreinlega
upp. Einn af þessum gömlu
mönnum var kallaður Lúlli basta,
mjög sérstakur karl. Hann hafi
verið á elstu togurunum og gafst
Á gantla Sléttbak. Aftast f.v.: Jón P. Pétursson, Gísli Jóhannesson, Gísli
Einarsson, Hallur Jónasson, Kristján Frímannsson. í miðjunni: Gunnar
Jónsson, Knud Herner og Jón B. Aspar. Fremst: Pétur Kristjánsson,
Sigurður Axfjörð, Sigursteinn Gunnlaugsson og Styrmir Gunnarsson.