Þjóðviljinn - 12.05.1984, Blaðsíða 10

10 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 12. - 13. maí 1984
sunnudagspistill r ''Mki' Árni
Af kvenfyrirlitningu Bergmann skrifar
Jóhannesar úr Kötlum
í síðasta hefti Tímarit Máls og
menningar er grein eftir Kristin
Kristjánsson sem heitir „Konan,
draumurinn og dátinn". Þar er
fjallað um tvær skáldsögur,
Norðan við stríð eftir Indriða G.
Þorsteinsson (1971) og Verndar-
englana eftir Jóhannes úr Kötium
(kom út 1943), og einnig um
skýrslu nefndar um ástandsmál
(samskipti íslenskra kvenna og er-
lendra hermanna) frá stríðsárun-
um. Höfundur tekur það fram að
hann ætli að sýna fram á að um-
ræðan (um ástandið) hefurein-
kennst af fordómum“.
„Leitið og þér munuð finna“ er
ráð sem ekki á alltaf við. Að
minnsta kosti er það víst, að grein-
arhöfundur hefur kosið sér aðferð
oftúlkunar, sem teygir hann út í
ógöngur - svo mjög að hans nýja
„túlkun" verður fyrri „fordómum“
íakari.
Hér skal numið staðar við skáld-
sögu Jóhannesar úr Kötlum, sem
er skrifuð í ástandinu miðju.
Emblu saga
Ein helsta persónan í þeirri sögu
heitir Embla, bóndadóttir sem býr
hjá ríkum bróður sínum í Reykja-
vík. Henni er svo lýst, að hún er
elskuleg stúika og saklaus og henni
finnst að hernámið 10. maí sé upp-
haf mikils ævintýris sem hún hefur
lengi beðið eftir og margar stúlkur
aðrar. Embla kemst á heimili
bróður síns, sem er formaður at-
vinnurekendasambandsins, í kynni
við skoskan liðsforingja. Ástir góð-
ar takast með þeim og Embla telur
sig trúlofaða. En allt í einu er lið-
sforinginn horfinn án þess að
kveðja, og það kemur í Ijós að
hann var maður kvæntur. Embla
situr eftir þunguð, fer heim til for-
eldra sinna að eiga barnið, sem týn-
ir lífi með voveiflegum hætti og
Embla sjálf drekkir sér.
Af þessari sögu dregur Kristinn
Kristjánsson hinar víðtækustu
áiyktanir. Af lýsingunni á
draumórakenndum hugaræsingi
sem Jóhannes úr Kötlum lætur
grfpa dætur Reykjavíkur hernáms-
daginn kemst hann að svofelldri
niðurstöðu: „Hernámslýsingin
byggir á því að konur hafi dreymt
um komu elskhugans frá upphafi
íslandsbyggðar og sá draumur ræt-
ist 10. maí 1940 í mynd breska her-
1 iðsins. Þeim hefur aldrei liðið betur
en á þeim degi er þær eru beittar
ofbeldi í mynd hernáms". Og,
heldur greinarhöfundur áfram,
þetta gerist allt vegna þess að Jó-
hannes úr Kötlum telur í Verndar-
englunum að „karlar hugsa en kon-
ur ekki“. Þetta á að sannast með
tiivísun til samtals Emblu og
bróður hennar, Mána byltingar-
skálds, hernámsdaginn. En grein-
arhöfundur áttar sig ekki á því, að
munurinn á þeim er ekki á heimsku
og hugsun heldur á tveim viðhorf-
um: annarsvegar fer óttinn við
Þjóðverja sem býður Breta vel-
komna (Embla) hinsvegar andúð
rétttrúaðs kommúnista bæði á
Þjóðverjum og Bretum. Og ekki
tekur betra við þegar þess er getið í
Verndarenglunum síðar, þegar
Embla er yfirgefin, að nú hafi hún
„farið að hugsa“ - og sýnist Kristni
nú bera vel í veiði að góma þrjótinn
Jóhannes úr Kötlum. Má þó vera
hverjum ljóst sem les, að hér eru á
ferð margítrekuð hvörf úr ótal sög-
um: meðan allt leikur í lyndi berst
manneskjan áfram í hugsunarleysi,
þjáningin vekur hana til nýrrar vit-
undar.
Þetta er rangt
En sá samnefnari sem greinar-
höfundur lætur gilda um Verndar-
engla, Norðan við stríð og fleiri
bækur er þessi: „Sérhver kona er
sögð vera eins og aðrar konur og
allar konur eru eins og þessi eina.
Konur eru sagðar hafa ákveðið eðli
sem lýsir sér meðal annars í því að
þær gefa eftir, láta tilfinningarnar
stjórna sér, hugsa ekki. Hámark
ánægjunnar er þegar aðrir ráða yfir
þeim, þegar þær eru beittar of-
beldi, þeim nauðgað eða þær her-
teknar. Þess vegna fagna þær her-
náminu". Þessu fylgir að með slíkri
meðferð málsins sé verið að finna í
konum „blóraböggul“ eða „uppbót
fyrir slæma samvisku þjóðarinnar“
eftir að herseta hefst.
Þetta er rangt. Og byggir á þeirri
röngu aðferð við að skoða bækur
að blása út smámuni (til að finna
það sem skoðarinn „ætlaði" að
finna) eða láta samhengi sögunnar
að öðru leyti lönd og leið.
Af greininni í TMM mætti til
dæmis ætla að saga Emblu væri
sögð í anda almennra fordóma í
garð ástandsstúlkna. Svo er ekki.
Embla nýtur samúðar: hún er svik-
in í tryggðum. Þegar hún kemur
heim, fer um sveitina viðbjóðs-
legur rógur um hana og barn henn-
ar, sem höfundur leggur sig fram
um að kveða niður. Faðir Emblu
sýnir henni hörku þegar hún snýr
heim úr ástandinu - en það er ekki
hann sem hefur síðasta orðið, hann
má iðrast grimmdar sinnar, meðan
það er móðir Emblu sem skilur
best manneskju í nauðum. Embla
er kölluð Fiðrildið í sögunni og
augljóst að Jóhannes úr Kötlum
hefur haft í huga þá japönsku Ma-
dame Butterfly sem elskaði amer-
ískan sjóliðsforingja í óperu Pucc-
inis.
Hórdómur mikill
Embla er ekki „allar konur“.
Um það má vísa til móður hennar,
til konu verkamanns sem er í tugt-
húsi vegna dreifibréfamálsins
fræga. Einnig til læknisdóttur, sem
fer einnig í ástandið frá Mána
bróður Emblu: hlutur hennar er
gerður miklu verri. Máni þessi er
reyndar helstur talsmaður höfund-
ar sögunnar. Hann messar á Hótel
Borg yfir ástandsfólki af báðum
kynjum og tekur heldur betur upp í
sig. Ræðan er sérstæð og eins lík-
legt að miklu meiru ráði í henni
„tilfinningar" en „hugsun“. Máni
karlinn er reiður ástandskonum en
ekki síður kynbræðrum sínum.
„Fjöldi íslenskra karla, þar á meðal
sumir trúnaðarmenn og leiðtogar
íslensku þjóðarinnar, hafa skriðið
að fótum hans (hersins) í viðbjóðs-
legri auðmýkt, ýmist í hagsmuna-
von eða af einskærri lítilmennsku"
(bls. 184)... „Þannig dafnar nú
jöfnum höndum skækjulifnaður
beggja kynja: konur ýmist gefa eða
selja líkama sinn, karlar ýmist gefa
eða selja sál sína“. (bls. 185).
Og menn vita það af Biblíu
þeirri, sem er Mána bersýnilega
efst í huga, að það versta af öllu er
að braska með sálartetrið. Með
öðrum orðum: sú túlkun á sögunni,
að verið sé að leita að blóraböggli í
kvenfólki, uppbót „fyrir vonda
samvisku þjóðarinnar“, er gjör-
samlega út í hött. Sú persóna sem
fær yfir sig ómælt hatur Mána
skálds og höfundar hans er bróðir
þeirra Emblu, Hákon, forríkur
hermangari, sem vill ekkert heldur
en selja óðal fjölskyldunnar undir
herstöð.
Kristinn Kristjánsson fann sem-
sagt það sem hann ætlaði, en ekki
það sem í bókinni stendur.
Ansans vesen það.
Lokum dyrunum
En að því slepptu: það er ekki
nema rétt að konur í ástandinu
hafa fyrr og síðar sætt ámæli í um-
tali og á bókum. Saga Jóhannesar
úr Kötlum af hinu íslenska Fiðrildi
er reyndar margfalt mildari en al-
mannarómur - að sumu leyti er
sagan málsvörn fyrir stúlku sem
hlaut hennar örlög. Ef einhver er
sekur þá er hans annarsstaðar að
leita.
En í sambandi við stranga dóma
sem heyrðust um ástandskonur á
stríðsárunum sjálfum er kannski
ekki úr vegi að minna á hverskonar
þjóðfélag það var, sem tugþúsund-
ir erlendra hermanna komu inn í
árið 1940. Um 140 þúsund manna
samfélag að burðast við sjálfstæða
tilveru og fær yfir sig tugir þúsunda
enskumælandi hermanna stórveld-
is. Þarf engan að undra þótt
mönnum yrði bilt við, þeir yrðu
gramir og ráðvilltir - og reyndu að
vemda sig gegn verndurum með
því að loka að sér. Skólastrákur í þá
daga man enn, hve öflug samfylk-
ing myndaðist um að setuliðið
skyldi einangra sem mest: menn-
ingarvitar, sósíalistar, kvenfélög,
ungmennafélög og svo kennararn-
ir: allir brýndu það fyrir okkur að
vera ekki „að sniglast utan í her-
mönnum“. Andúð á þeim sem um-
gengust hermenn að ráði var mikil
og einatt í anda ræðu Mána bylting-
arskálds í Verndarenglunum.
Beiskjan var samt mest tengd á-
standinu. Og líklega óþarft að
skýra það öðru fremur með for-
dómum í garð kvenna yfirleitt eða
leit að blóraböggli.
Fyrrgreindur Máni í skáldsögu
. Jóhannesar úr Kötlum játar það í
reiðilestri sínum á Hótel Borg að
hann sé afbrýðisamur - og segist
hafa fullan rétt til þess: kærasta
hans sem var, situr þar inni með
liðsforingja. „Þurftu þeir einnig að
stelast inn í einkalíf vort og leggja
það ( rúst?“ spyr hann sár og
reiður. Og þar með er reyndar
komið að því, sem mestu réði um
tilfinningaviðbrögð við ástandinu.
Með því var hernámið orðið að
persónulegum vanda fjölda
manna. Ekki aðeins ungra karla
hryggbrotinna, heldur ekki síður
foreldra sem voru, eins og eðlilegt
var, dauðhrædd við að týna dætr-
um sínum út í heim sem þau óttuð-
ust, skildu ekki og það á mjög við-
sjárverðum tímum.
Gömul saga
Sú „ástandssaga" sem sögð er í
Verndarenglunum, er reyndar
ekki ný. íslenskir höfundar hafa
verið að segja hana í smásögum og
skáldsögum í heila öld. Þetta er
stækkuð og margfölduð saga, sag-
an af piltinum og stúlkunni í daln-
um, sem voru byrjuð að draga sig
saman og allt lék í lyndi. En þá kom
einhver að utan, forframaður
prestssonur, eða kaupmanns-
sonur, einhver sigldur eða að
minnsta kosti Að Sunnan og gerði
allt ótryggt í kringum sig. Og
heillaði stúlkuna til sín og það var
allt mjög sorglegt. Kannski týndi
stúlkan lífinu, að minnsta kosti var
hún svikin herfilega, svo gat eins
verið að pilturinn gerðist úr heimi
hallur. Fátt hefur freistað rithöf-
unda oftar en að setja ótta lítils
samfélags við óbætanlega truflun
fram í sígildum ástarþríhyrning
með Freistarann að hreyfiafli. Og
stúlkan saklausa, sem freistað er,
hún er ekki „konur yfirleitt“ í þessu
samhengi, hún er sveitin og landið,
Fjallkona einskonar, tákn og
ímynd þess lífs sem var lifað og
mönnum er eftirsjá í á trylltri öld
og ráðvilltri.