Þjóðviljinn - 12.05.1984, Blaðsíða 17

Helgin 12. - 13. maí 1984 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 17
iippbyggingu þjóöríkisins á þeim tíma að
þjóðernishyggjan skipaði nokkum sess í
hugmyndafræðinni. En vísindahyggjan,
skynsemistrúin og sósíalisminn var fyrst og
fremst fagurfræðileg og menningaríeg af-
staða. Þórbergur og Halldór tala um andleg
verðmæti og varðveislu þeirra. En hér á
landi einsog annars staðar verður einkenn-
ið vísindahyggja.
- Menntamennirnir reyna að hafa vit
fyrir kapitalinu, bentu á að það þyrfti að
byggja upp, fjárfesta rétt. Um þetta leyti
eru landbúnaðurinn og sjávarútvegurinn
hér á landi í innbyrðis samkeppni. Land-
búnaðurinn hafði farið heldur halloka í
þeirri viðureign. Vísindamenn vildu að
fjárfest yrði í landbúnaðinum, búin stækk-
uð og vélvædd, raflýsum sveitirnar og svo
framvegis. Halldór skrifaði greinar um
skynsamlegri og hagkvæmari landbúnað í
þessum dúr. Menntamennirnir vildu að at-
vinnuvegirnir væru kannaðir ofaní kjölinn
og síðan fjárfest á grundvelli vísindalegrar
athugunar.
- Það er hægt að halda því fram að bylt-
ingarmennirnir Halldór Laxness og félagar
hafi í raun viljað hafa vit fyrir borgara-
skapnum. En er það ekki sígilt?
Ðramatísk hamskipti
Sjáifstæðisfiokksins
- Það er ekki að ástæðulausu að frjáls-
hyggjupostular Sjálfstæðisflokksins í dag
vitna til Jóns Þorlákssonar, formanns
flokksins á þriðja áratugnum. Jón Þorláks-
son var dæmigerður íhaldsmaður af gamla
skólanum, sem nú gengur undir nafninu
frjálshyggja en er kannski einmitt íhalds-
stefna. Jón var á’móti útþenslu ríkisins,
vildi frjálsa, óhefta samkeppni og hágengis-
stefnu, sparnað og aftur sparnað. Utflutn-
ingsatvinnuvegirnir kunnu ekki að meta
þessar skoðanir og sjávarútvegskapitalið
innan Sjálfstæðisflokksins og SIS - Fram-
sóknarflokkurinn aðhylltust öndverða
stefnu. Jómfrúrræða Ólafs Thors, fulltrúa
útvegskapitalsins í Sjálfstæðisflokknum,
fjallaði einmitt um gengisstefnu Jóns Þor-
- Þetta gekk út á það sama og mennta-
menn vildu hér heima; aukna hagvirkni í
yfirráðum manns yfir náttúru.
- Hérna voru skrifaðar fjöldamargar
greinar í blöð og tímarit; blómleg útgáfa um
Sovétríkin varð til í landinu og fjöldi hreifst
með.
- Sovétríkin voru langt í burtu, en voru
engu að síður til. Þannig varð útópían,
draumalandið að veruleika sem hægt var að
benda á; sjáið þið, það er verið að vinna
skynsamlega og skipta réttlátt þarna fyrir
austan, eigum við ekki að gera eins hér? í
rauninni skipti máske ekki máli hvort í það
var verið að framkvæma tiltekinn hlut í So-
vétríkjunum eða ekki, því ef ábendingin
leiddi til skynsamlegra hluta hér, er þá
nokkur þörf að kvarta? Svo er þetta sígilt:
Er ekki frjálshyggjan að leika sama leikinn
um þessar mundir? Þeir tala um Singapore
nokkrir sendinefndarmenn af mikilli hrifn-
ingu, en vita þeir nokkuð um ástandið þar?
Segja þeir okkur sannleikann um aðstæð-
urnar og réttlætið í Singapore? í rauninni
eiga þessir ferðalangar erindí við okkur
hér, hvað svo sem Singapúringum líður.
- Nei, Sovétvinirnir voru áreiðanlega
meðal þess framsæknasta á sínum tíma - og
börn hans. Það var ekki um auðugan garð
að gresja til að afla upplýsinga í Sovétríkj-
unum þá fremur en nú. Þessvegna er
auðveldara fyrir hugmyndaríka menn að
geta í eyðurnar. Menn verða að hafa sína
von. Svo er nú líka þetta með Potemkin-
tjöldin. Katrín mikla ákvað að fara út á land
til að kanna framkvæmd byggðastefnu sinn-
ar, í uppbyggingu þorpanna. Henni voru
sýnd leiktjöld. Hún lét blekkjast en skýr-
ingin kann að vera fólgin í öðru en því
hversu vel Potemkin-tjöldin voru máluð -
hún var nefnilega ástfangin af Potemkin
greifa. Þetta er nú þarft til umhugsunar.
- Það fór greinilega í taugarnar á Hall-
dóri hversu grámyglulegt lífið í Sovétríkj-
unum virtist vera, hversu fátæktin var
mikil, hversu margt var ljótt þar eystra.
Hann þurfti að lesa lengi í Lenín og Stalín til
að skilja hvers vegna þetta var svona, eftir
því sem hann sagði sjálfur.
Halldór Laxness á Laugarvatnl 1933. Mikilvirkur í stjórnmálum þessa tíma.
sem
kemur við sögu í þessari ritgerð, segir dr. Árni Sigurjónsson bók-
menntafræðingur, sem gerði hlé á málverkum sínum í kjallara á
Ægissíðunni á dögunum, til þess að rabba við Þjóðviljann. Tilefnið er
doktorsritgerð Árna sem hann varði við Stokkhólmsháskóla 13. apríl
og fjallar um pólitískan bakgrunn verka Halldórs á fjórða áratugnum,
aðallega með Sölku Völku (1931-32) og Sjálfstætt fólk (1934-35) í
sjónmáli. Þekktasti Laxnessfræðingur á Vesturlöndum, Peter Hall-
berg, var andmælandi við doktorsvörn Árna, en ritgerðin er komin út í
bókarformi á sænskri tungu.
Um bakgrunn skáldverkanna Sölku Völku og Sjálfstæðs fólks
Árni Sigurjónsson bókmenntafræðingur: Ég er enginn stjórnmálamaður (mynd - Atli).
Laxness milli stríða
- Um aðferð ritgerðarinnar er það að
segja í stuttu máli að mikið er lagt uppúr
almennum hugmyndajarðvegi millistríðs-
áranna, reynt að hafa fagurfræði tímabils-
ins til viðmiðunar og þá tekið tillit til fleiri
hugmyndaþátta en áður hefur tíðkast. Ég
fer ekki út í samanburð á einni bók við
aðrar eða þess háttar, og það er ekki ætlun-
in að rekja aðföng sem skáldið sótti í ein-
stök verk orð fyrir orð.í stað slíkra rittengsla
kannana, sem svo eru nefndar, einbeiti ég
mér að hugmyndafræðinni yfirleitt og
styðst þá meðal annars við formgerðarfræði
(strúktúralisma) í framsetningunni. Það má
til dæmis segja að áhrif frá formgerðarfræði
komi fram í því hvernig ég bý til kerfi úr
ferðalýsingum frá Sovétríkjunum, sem
voru skrifaðar á þessum tíma. Þá raða ég
textunum saman og dreg helstu formúlur út
úr þeim - þú veist að menn voru mikið að
tönnlast á sömu hlutum í þessum textum -
og út úr þessu fær maður gott yfirlit eða
kerfi yfir þessa texta.
Halldór pólitískt virkur
- Ég hef tímabilið 1925-35 fyrst og
fremst til umfjöllunar og hef viðað að mér
ýmsu efni til glöggvunar. Þá eru fjölmörg
greinaskrif Halldórs á tímabilinu skoðuð
nokkuð rækilega auk Gerska ævintýrsins og
í Austurvegi.
- Það er oft erfitt að ársetja fagurfræði-
lega strauma í bókmenntum til að mynda
við framleiðsluár bókar. Fagurfræðilegir
straumar ákveðinna tímabila geta verið að
skila sér inní bækur rithöfundar mörgum
árum eftir að þeir gengu um garða. Þetta
gildir til dæmis um gagnrýni í Sjálfstæðu
fólki á þjóðernishyggjuna. En á hinn bóg-
inn sér skáldið líka fram í tímann ef verkið
er gott og lesendurnir lesa það líka ekki
heldur daginn sem það kemur út.
- Bókmenntafræðingar erlendis hafa
ekki gert sér grein fyrir hversu virkur Hall-
dór Laxness var í íslenskri stjórnmálaum-
ræðu þessa tímabils. Um Halldór og verk
hans hafa verið gefnar út þrjár doktorsrit-
gerðir í V-Þýskalandi og rannsóknir á verk-
um hans hafa víða verið stundaðar við há-
skóla erlendis. Ég skrifa þessa ritgerð við
erlendan háskóla, svo máske hef ég þess
vegna lagt áherslu á að gera grein fyrir
greinaskrifum Halldórs og þjóðfélagsað-
stæðum sem erlendir bókmenntafræðingar
hafa ekki haft jafn greiðan aðgang að.
Áhugi Halldórs á samfylkingu vinstri
manna var meiri en margir átta sig á, og
hann talaði t.d. í útvarp og á. samkomum
fyrir Kommúnistaflokk Islands til að styðja
þann málstað.
Hamsunisminn,
einstaklingshyggja,
mannhatur
- Þjóðernisstefnan einkenndi þriðja ára-
tuginn, sérstaklega,. framanaf, og henni
fylgdi dýrkun á einstaklingnum og andúð á
stéttabaráttu. Maðurinn var talinn skepna
sem ætti að aðlagast náttúrunni. Þetta var
auðsætt í Hamsunismanum sem margir
menntamenn á Norðurlöndum aðhylltust.
Landbúnaður var dýrkaður, bóndinn átti
að vera einsog planta í náttúrunni. Skólar
voru ekki taldir til neins samkvæmt þessum
mönnum, og vélar og borgarmenning af
hinu hilla.
- Þessum Hamsunisma á öndverðum
þriðja áratugnum er svarað af vígreifum
menntamönnum sem koma fram undir fána
sósíalismans. Þeir segja að maðurinn eigi
að beisla náttúrukraftana sér til betra lífs,
hann sé herra náttúrunnar. Kapitalisminn
var í þeirra augum „barbarí", villimennska
og óreiða. Drifkrafturinn væri alþýðan,
sem ætti jafnvel ekki til hnífs og skeiðar.
Þeir vildu beisla hana til að koma á
skynsamlegu skipulagi í stað kapitalismans.
Allir fái nóg að borða, föt á kroppinn, vís-
indin efla alla dáð og menningin hafin í
hásæti.
- Á íslandi má sjá merki Hamsunismans
hjá mönnum einsog Sigurði Nordal, Þor-
katli Jóhannessyni og fleirum í Iðunni.
Þetta var mærðarleg dýrkun á sveitalífinu,
bóndanum og hans hjúum. Enginn talar
betur fyrir þessa hugmyndafræði en einmitt
Rauðsmýrarmaddaman í Sjálfstæðu fólki.
- Ég held að sjá megi áhrif þessa Hams-
unisma á Halldór í Barni náttúrunnar og
Undir Helgahnúk. En ótrúlega snemma
segir Halldór Laxness í grein að Hamsun sé
mannhatari. Það var haustið 1921.
- Um 1930 fara menntamennirnir á ís-
landi að heimta sitt pláss. Það heyrði til
lákssonar og gegn henni. Gagnrýni Ólafs
Thors og skoðanabræðra hans leiddi að
mínu áliti til falls Jóns Þorlákssonar forsæt-
isráðherra og - sigrinum er svo fylgt eftir
1934 með því að Ólaíur er kosinn formaður
flokksins.
- Jón Þorláksson fetaði sig niðurávið í
hinum hefðbundna metorðastiga Sjálfstæð-
isfloksins og varð borgarstjóri í Reykjavík
til 1935. Hinn nýi Sjálfstæðisflokkur undir
forsæti Ólafs Thors hélt áfram starfi Fram-
sóknar við uppbyggingu ríkisvaldsins.
Ríkisvaldið var auðvaldinu nauðsynlegt,
útvegskapitalið notfærði sér til dæmis ríkið
útí æsar með gengisfellingastefnu eftir
stríð. Svo merkilegt sem það er, var skyndi-
lega um 1930 gengin í garð uppbygging
ríkisins til skynsamlegra hluta, sem
menntamennina hafði dreymt um.
- Svo virðist sem sósíalistar hafi ekki
látið sér detta í hug í alvöru, að ríkisvaldinu
yrði beitt gegn alþýðunni og hagsmunum
hennar. En það kom semsagt á daginn. Þá
er farið að tala um ríkiskapitalisma, einok-
unarkapitalisma. í landinu höfðu verið sett-
ir á laggirnar söluhringir, fisksöluhringur
og mjólkursöluhringur. Þegar svo kom í
ljós að ríkið lét hringana græða og njóta
einokunarinnar, snerust vinstrisinnuðu
menntamennirnir öndverðir gegn ríkisvald-
inu.
Halldór Laxness fer í kviku viðburðanna
í Sölku Völku og Sjálfstæðu fólki. Þar er
kaupfélagsvaldið í uppsiglingu og tekur við
af kaupmanninum. Og kaupfélagsstjórinn
er arftaki kaupmannsins, sami rassinn
undir báðum. Sjálfstætt fólk og Salka Valka
eru engir venjulegir rómanar, hér er vönd-
uð úttekt á íslandssögu ákveðins tímabils,
þetta eru debattbækur. Jafnvel eru þær
samfélagslýsingar í smáatriðum. Sjáðu t.d.
lýsinguna á patríarkati (föðurveldi) Boge-
sens erkikapitalisma.Við erum einsog sam-
hent fjölskylda segir hann og sýgur blóðið
ÚrJ'Afstaðan til Sovétríkjanna meðal
menntamannanna miðaðist við það þjóðfé-
lag sem þeir lifðu í. Þeir bundu vonir við
hina skynsamlegu uppbyggingu, vísindin í
Sovétríkjunum og þá lærdóma sem mætti af
draga.
- Uppúr 1930 fara menntamenn að
sækja Sovétríkin heim, bæði sem einstak-
lingar og í hópferðum. Þetta var sérstök
pólitík hjá Sovétstjórnvöldum að kynna
„byltinguna" á Vesturlöndum og þar var
áhuginn nægur - og forvitni. Þessar ferðir
og sovétvinátta voru ekki bundnar við
kommúnista, heldur voru kratar og
„óflokksbundnir" einnig með í félagsskap
og útbreiðslu sovétáróðursins. Halldór fór í
sína fyrstu ferð 1932 og skrifaði um þá
reynslu í í Austurvegi. Kristinn E. Andrés-
son fór 1934 og Þórbergur sama ár; hann
var á þinginu þar sem sósíalrealisminn varð
að opinberri menningarstefnu kommanna.
- I Austurvegi er sovétvörn frá því á ein-
angrunartímabili Sovétríkjanna en Gerska
ævintýrið er frá samfylkingartímanum.
- Það var mjög eðlilegt að horft væri í
austur eftir fyrri heimsstyrjöld hér á Vest-
urlöndum. Fyrst eftir stríðið voru mennta-
mennirnir í mikilli leit að einhverju sem
leyst gæti guð af hólmi, sem hafði týnst í
styrjöldinni. Þess vegna voru skáldin mikið
í alls konar spámannaleit; Krishnamurti,
Indriði miðill, Helgi Pjeturss, Lao-tse, páf-
inn í Róm og fleiri góðir. Með vísindahyggj-
unni fyrir austan, virtist skynsemin hafa
náð yfirhöndinni, menntamennirnir fengið
verðugt félagslegt hlutverk sem hugmynda-
fræðingar þjóðfélagsins. Þannig leystu So-
vétríkin og upplýsingin páfann í Róm og
Indriða miðil af hólmi.
Óskar Guðmundsson ræðir við Árna
Sigurjónsson um doktorsritgerð hans
Frá doktorsvörnlnni 13. aprfl sl.. Peter Hallberg og Árnl Slgurjónsson. (Ljósmynd Björn Þorstelnsson).
- Hann hafði skrifað um nýsköpun land-
búnaðarins og samyrkjubú. Þegar hann
kom austur fékk hann ekki að sjá nein slík
bú í fyrstu ferð sinni. I stað þess kynnti hann
sér kenningar um samyrkjubúin og land-
búnað í Sovétríkjunum. Úr þeim pælingum
kom ýmislegt í Sjálfstæðu fólki; meðal-
bændur áttu að sverjast í félag með smá-
bændum til að mæta stórbændum. Meðal-
bóndinn bíður átekta. „Hann bíður eftir
hvor verður sterkari", segir Stalín.
- Sovétvinirnir drógu ýmsa lærdóma af
ferðum sínum austur. Én framhjá hinu
verður heldur ekki litið hversu auðvelt þeir
áttu með að éta upp alls konar vitleysu og
jafnvel hluti sem þeir voru áður harðir á
móti. Til að byrja með verða menntamenn-
irnir til dæmis á móti samvinnufélögum af
því að þau séu vopn borgarastéttarinnar til
að narra meðalbændur til fylgis við sig. Rik-
ir bændur yrðu ríkari en þeir fátæku áfram
fátækir. En eftir að ríkisvaldið hefur breytt
um eðli eftir byltingu, eru samvinnufélögin
orðin mjög góð - og Halldór getur þess í
hrifningu að 90 miljónir manna séu í sam-
vinnufélögunum í Sovétríkjunum.
- Menntamennirnir voru á móti hinni
kapitalisku samkeppni vegna alls hins illa
sem samkeppnin leiðir af sér. En þegar for-
merkin breyttust, samkeppnin var orðin
sósíalisk hjá Stalín, þá lofuðu þeir hana af
kappi. Afkastahvetjandi launakerfi voru að
sjálfsögðu vond hér á landi, býsna góð fyrir
austan. Sami tvískinnungur var einkenn-
andi fyrir menntamenn annars staðar á
Vesturlöndum.
- En á hitt er að líta, að menn eru oft
blindir á draumaríkin sín. Aðdáun manna
er einnig oft rangtúlkuð af öðrum. Mergur-
inn málsins er sá, að sovétvinirnir voru ekki
að boða hið „illa“ sem þekktist í Sovétríkj-
unum, heldur hið „góða“. Þeir voru ekki að
skrifa uppá Gulag - heldur frelsi einstak-
linganna.Samahafa Singapúrvinirnir sér til
afsökunar; þeir eru ekki að prédika mis-
skiptingu auðsins heldur það sem þeir halda
að sé íslenskum framleiðsluháttum til góðs.
Samfylkingin -
hræðslubandalag
- í Gerska ævintýrinu virðist Halldór
vera stuðningsmaður Stalíns af því hann sé
Bóndinn í Kreml. Jósep Stalín.
illskárri en Hitler. Nasisminn Iét glitta í
tennurnar og kommúnistar vildu friðmæl-
ast við helstu óvini sína frá því áður, borg-
aralega menntamenn, sósíaldemókrata og
fleiri. Samfylkingin og vörn fyrir lýðræðið
tók við af byltingunni. Menntamenn hættu
að berjast fyrir völdum í gegnum byltingu
heldur mynduðu varnarbandalag til að
verða ekki þurrkaðir út. I nasismanum fór
heldur ekki á milli mála andstaðan við sósí-
alisma, menntamenn og hvaðeina sem þeir
stóðu fyrir. Samfylkingin fól í sér beiðni um
meira lýðræði, ritfrelsi og upplýsingu. Sósí-
alistarnir sættust við alla fjandmenn sína,
nema fasistana og stórauðvaldið. Um leið
var valdatöku skynseminnar frestað.
- Þeir sem kröfðust valda um 1930,
skipulags, vísindahyggju og sósíalisma fóru
einfaldlega fram á landvistarleyfi þegar
komið er fram undir seinni heimsstyrjöld.
Þegar þeir horfðu uppá pyntingar, fangels-
anir og morð nasista í Þýskalandi séu þeir
nauðsyn stefnubreytingar. Sú breyting varð
bæði hjá sovétvinum og Sovétríkjunum
sjálfum. Draumarnir um raunverulegt lýð-
ræði, nýsköpun í uppeldis- og fræðslumál-
um, í listum og vísindum voru orðnir að
engu. En það er önnur saga.
- Já, þú spyrð um það sem seinna hefur
orðið. Menntamenn voru lengi að velkjast í
þessu vandamáli hvort þeir ættu að hafa vit
fyrir lýðnum eða hvort mennta ætti lýðinn
til að hjálpa honum að hafa vit fyrir sjálfum
sér. Nú, og svo var þetta með sameiginlega
hagsmuni menntamanna og verkalýðs sem
hamast var á kringum ’68. I okkar
heimsparti er menntun náttúrlega orðin al-
menningseign að miklu leyti, en heldur
gengur samt treglega að korpa róttækustu
hugsjónum lýðræðisins í framkvæmd. Hall-
dór Laxness talaði um tíma um mannúðar-
stefnu, sem honum fannst vænlegt lykilorð
á sviði stjórnmálanna, og hann gaf skít í
ídeólógíur. Ég held við getum alveg tekið
undir að mannúð verður nauðsynlega að
vera leiðarljós okkar. En mér hefur aldrei
fundist það merkileg ídeólógía að þykjast
ekki aðhyllast ídeólógíur. Og einkennilegir
sögumenn sem þykjast vera eitthvað annað
en sögumenn.
- Hér áður var mikil íþrótt með marxist-
um að smíða stéttgreiningar, skilgreina út
frá efnahagskerfinu hver staða einstaklinga
væri og draga af því ályktanir um hvernig
þeir hugsuðu. Þessi hugmynd var í sjálfri sér
ekki svo slæm, en hún.var misnotuð, hún
gekk of langt. Menntamenn í dag eru til
dæmis harla misleitur hópur, eiga fátt sam-
eiginlegt, enda gildir gamla viðkvæðið að
ekki eru allir menntaðir sem hafa legið lengi
í skólum. En sósíalískur menntamaður er
glataður nema hann sé nógu heiðarlegur til
að þora að vera á öndverðum meiði við
verkalýðsforystuna eða aðra sósíalíska
menntamenn eða yfirleitt hvern sem er.
Hagsmunir og sannleiki tengjast einhvers
staðar í því plani þar sem hvort tveggja
hefur nokkuð að segja. Það er alltaf erfitt
að réttlæta að menn loki augunum fyrir
staðreyndum, jafnvel þó að einhverjir
hagsmunir heimti slíkt. Er það ekki þarna
sem menntamaðurinn stendur?
- Við höfum verið að fjalla um ákveðna
hlið á verkum Halldórs. Þetta sjónarhorn
er auðvitað ekki algilt; ýmis tilbrigði til við
tímabilið. Upphaf þessara pælinga minna
er einlæg aðdáun á verkum Halldórs. Ég
veit að margir lesa verkin á allt annan hátt
en ég. Hver lesandi á sinn Halldór.
- Þú spyrð um pólitík mína. Sjáðu til,
þetta er allt búið með millistríðsárin og
kreppuna. Ég hef auðvitað samúð með
ýmsu í sósíalismanum og ýmsu í húmanísk-
um borgaralegum straumum. En það er
ekki hægt að hólfa niður í okkar þjóðfélagi
einsog fyrrum. Gildrurnar sem mennta-
mennirnir hafa dottið í hafa kennt okkur
ýmislegt. Maður tekur afstöðu til einstakra
viðburða og mála. Það er auðvelt á tímum
einsog okkar; árásir hægri aflanna á félags-
lega þætti og velferð almennings í dag. En
ég er enginn stjórnmálamaður, blessaður
vertu, svo þú togar enga pólitíska yfirlýs-
ingu útúr mér.
- Já, ég hef fullan hug á að vinna meira í
verkum Laxness og bakgrunni þeirra. Ég
hef sótt um styrk til að þýða dokt-
orsritgerðina, auka við hana og gefa út á
íslensku.
- Um þessar mundir vinn ég ótal hluta-
störf; kenni, skrifa greinar fyrir blöð og
tímarit, útvarpsþætti og fleira. En bók-
menntafræðingar hlaupa ekki í nein föst
störf. Þetta er atvinnuþref, sagði dr. Árni
Sigurjónsson og greip pensil í hönd.
-óg