Þjóðviljinn - 28.04.1989, Blaðsíða 15

SANNAR
um að segja vinnukonum upp
nema um það væri samið við
ráðningu að hún skyldi fara yrði
hún ólétt. Einnig vildi hann að
bannað yrði að hreppstjórar
tækju sig til og vísuðu vinnukon-
um burt fyrir þá sök eina að þær
væru óléttar og ættu sveitfesti í
öðrum hreppi. Hins vegar taldi
hann eðlilegt að móðir og faðir
óskilgetins barns greiddu hús-
bónda hennar skaðabætur. Þar
var um að ræða kostnað við sæng-
urlegu, en einnig tap vegna
minnkandi starfsorku stúlkunn-
ar.
Kansellí vill bann
en tekst ekki
Embættismenn í hinu danska
Kansellí voru nútímalegri í hugs-
un en hreppstjórar norður í
Skagafirði. Síðla sumars 1820
svöruðu þeir Stefáni amtmanni á
þá leið „að þar Cancellíinu frá-
skýrt sé að oft fari það óskikk
fram á íslandi að vinnukonur sem
annaðhvort koma óléttar í vistir
eða verða það í þeim, séu oft af
húsbændum og oft að hrepp-
stjórum rækar gjörðar úr vistum
og hreppum, svo að þær ekki síð-
an verði hreppum til þyngsla með
barnsþunga þeirra, er amt-
mönnum tilkynnt til reglu í slík-
um tilfellum að ef hreppstjóra
eða aðra hendi yfirsjón í þessu
tilliti skuli þvílíkir laga tiltali
sæta.“ Petta er ekki fjarri því sem
samið var um núna um daginn og
Stefán hefði ekki getað fengið
betri úrlausn. Hefði þessi regla
gilt þegar Ragnhildur var rekin er
líklegt að Espólín hefði dæmt
Jóni á Silfrastöðum í vil og Ragn-
hildur fengið að vera áfram hjá
Skúla í Brekkukoti.
Pannig fór þó ekki og hinum
sívakandi yfirdómara, Magnúsi
Stephensen, sem líklega hefur
verið betur að sér um alla hluti á
íslandi en nokkur annar maður á
þessum árum, tókst að hnekkja
úrskurði Kansellís. í málgagni
sínu Klausturpóstinum gerði
hann þá athugasemd haustið
1820 að þetta bréf yrði áreiðan-
lega tilefni ótal spurninga og
svörin lægju ekki í augum uppi.
Hann bætti síðan um betur og
skrifaði ítarlega greinargerð til
Kansellís um að bréfið væri alltof
óljóst, annað hvort yrði að semja
ný og nákvæm lög eða að allt yrði
konu sem átti von á barni bryti í
bága við lög, „meðal hverra telj-
ist að hún verða megi hættuleg
þeirra heilsu eða iífi, en að öðru
leyti breyti það bréf í engu lag-
anna ákvörðunum." í næsta
Klausturpósti skrifaði Magnús
sigri hrósandi að auðséð væri „að
lögmætar burtvísunar orsakir
þessara kvenna enn eru þær sömu
sem áður.“ Allt var því við það
sama og bændur gátu haldið
áfram að vísa vanfærum vinnu-
konum úr vist, ef aðeins þeir
níu ára, 19. nóvember 1827. Þá
var hún tökubarn á Víðivöllum
og tekið er fram að Lýtingsstaða-
hreppur borgaði með henni,
enda var dómur Hæstaréttar
túlkaður á þá leið að ekki hefði
mátt reka Ragnhildi. Hún taldist
því eiga lögheimili að Brekku-
koti, sem þýddi að Ragnheiður
átti sveit á Lytingsstaðahreppi.
Þangað fór hún þó aldrei og sjálf-
sagt fögnuðu hreppstjórar þar
dauða hennar. Ekkert veit ég um
samskipti þeirra mæðgna þessi
„Þegar Skúli sótti Ragnhildi að Geitaskarði
mun Lilja húsmóðir hennar þar hafa laumað því
að honum að líklega væri Ragnhildur með barni
og fljótlega eftir að hún var komin að Brekkukoti
hófst upp orðrómur í sveitinni að hún væri ólétt.
Skúli spurði hana hvað eftir annað hvort orðróm-
urinn væri á rökum reistur, en hún neitaði því
statt og stöðugt. Heldur þótti honum hún linast
til verka eftir því sem leið á sumarið og loks var
það 25. júlí að hún viðurkenndi það fyrir honum
að hún ætti von á barni. Hann tilkynnti henni þá
;V--- umsvifalaust að hún yrði látin fara.“
sem fyrr. í þeirri greinargerð er
að finna dæmisöguna sem rakin
var í upphafi. Magnúsi þótti
óeðlilegt að meina bændum að
reka vanfærar vinnukonur úr vist
ef þær voru í því ástandi þegar
þær komu til starfa á fardögum.
Hann taldi það vera svik eða galla
sem bóndi átti ekki að bera
kostnað af, heldur vandamenn
eða hreppurstúlkunnar. Kansellí
sá sitt óvænna eða hefur ekki
nennt að semja sérstök lög um
svo lítilsvert atriði. Það varð við
tilmælum Magnúsar og gaf út
annað bréf árið eftir um að bréfið
frá árinu áður varðaði aðeins þau
tilvik þegar brottrekstur vinnu-
gerðu það innan viku frá því þeir
komust að því hvert stefndi.
Afdrif Ragnhildar
og aðrar konur
Af Ragnhildi er það að segj a að
19. nóvember 1818 eignaðist hún
dóttur sem hlaut nafnið Ragn-
heiður. Föður lýsti hún Húnvetn-
inginn Jón Guðmundsson sem
ekki vildi synja fyrir það, en kom
aldrei nálægt barninu. Fæðingin
átti sér stað í Akrahreppi, líklega
á Víðivöllum. Þaðan fór Ragn-
hildur vorið 1820, en Ragnheiður
varð eftir og dó úr andarteppu og
landfarsótt daginn sem hún varð
örfáu ár, en Ragnhildur var
vinnukona allt sitt líf, lengst af í
Lýtingsstaðahreppi, lengi hjá
séra Jóni Konráðssyni á Mæli-
felli.
En var mikið um að bændur
vísuðu óléttum vinnukonum af
heimili sínu? Þriðja áratug 19.
aldar fæddust að meðaltali um
300 óskilgetin börn á ári, sextán
af hundraði allra fæðinga. Lang-
flestar óléttar ógiftar konur voru
vinnukonur. Kannski sjötta hver
hafi eignast barnið með hús-
bónda sínum og varla hafa þær
verið reknar að heiman urn leið
og ljóst var að þær voru óléttar,
að minnsta kosti hef ég ekki rek-
SÖGUR
Már Jónsson
skrifar
ist á dæmi þess. Einnig er ólíklegt
að stúlkur sem höfðu verið eitt,
tvö eða þrjú ár í vist á sama bæ
hafi verið reknar burt. Líkurnar
voru mestar í tilvikum sem líktust
máli Ragnhildar og dæmisögu
Magnúsar Stephensens, þegar
stúlka kom ólétt í vist á ókunnugt
heimili. Dæmi eru aftur á móti fá,
hvort sem það er vegna þess að
lítið var um þetta eða að allt hefur
farið fram í kyrrþey. Mál Ragn-
hildar er sérstakt fyrir þá sök að
deilur hófust á milli hreppstjóra.
Hefði Ragnhildur fæðst í Lýtings-
staðahreppi hefði hún að öllum
líkindum farið þegjandi og
hljóðalaust til föður síns á Haf-
grímsstöðum. Við hefðum þá
ekki vitað um brottrekstur henn-
ar úr vist á Brekkukoti. Af um-
ræðum embættismanna um mál
hennar virðist sem þeir hafi þekkt
svipuð dæmi, en þeir nefna engin
nöfn. Dómstólar tóku sjaldan á
málum af þessu tagi, enda voru
þau einkamál sem reynt var að
sætta og semja um manna á milli,
án þess að neitt væri skráð um rás
atburða eða skoðanir fólks. Tvö
mál önnur úr Skagafirði sem fóru
það hátt að við vitum um þau eru
ólík máli Ragnhildar. í öðru til-
vikinu var vinnukonan Margrét
Guðmundsdóttir sem eignaðist
barn á Akrahreppi flutt yfir í
Hegranes þar sem foreldrar
hennar bjuggu á Kárastöðum.
Það gerðist árið 1821 og var hún
hætt komin en lifði af. Tveimur
árum síðar gerðist það í Seilu-
hreppi að Sigríður Þórðardóttir
varð þunguð og vissu allir hver
átti barnið með henni. Hún var í
húsmennsku og skorti ekki fé, en
samt sem áður rak Sigurður
hreppstjóri í Krossanesi hana úr
hreppnum. Málið kom fyrir
Landsyfirrétt, sem sýknaði Sig-
urð. Dómari var enginn annar en
Magnús Stephensen og er við
hæfi að hann hafi síðasta orðið:
„hreppstjóra Sigurði bar eftir
embættisskyldu að verja hrepp
sinn óviðkomandi sveitarþyngsl-
um, þessvegna ei að líða utan-
sveitar óléttum lausakonum, sem
hvorki áttu þar fasta vist né lög-
býli, þar að sveitfestast, fæða þar
börn á hreppinn eða halda fram
lausingja samlífi í öldungis
óheimilli húsmennsku, saman við
óekta barnsfeður þeirra, þó fá-
einar sauðkindur ættu til að
skjóta þar við óektabörnum og
ómögum niður í óviðkomandi
hreppa, þeim til útörmunar."
Heimildir er flestar að finna í
skjölum Kansellís á Þjóðskjalasafni:
Kansellí 88, 12. október og 22. nóv-
ember 1819. Þar eru greinargerðir
embættismanna og ýmis fylgiskjöl.
Bréf Kannsellís frá 1820 og 1821 eru
prentuð í Lovsamling for Island, átt-
unda bindi, auk þess sem gerð er
grein fyrir þeim í Klausturpóstinum,
sem hægt er að sjá í Landsbókasafni
og Háskólabókasafni. Þar eru einnig
eintök af riti Magnúsar Stephensens
Handbók fyrir hvern mann. Jón Esp-
ólín skrifaði um málin þrjú í ævisögu
sinni sem var gefin út í þýðingu Gísla
Konráðssonar í Kaupmannahöfn árið
1895 og í Sögu frá Skagfirðingum
1685-1847, öðru bindi, sem kom út í
Reykjavík árið 1977 bls. 110, 106 og
112.
Föstudagur 28. apríl 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 15