Lesbók Morgunblaðsins - 14.03.1954, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
161
um og kvæðum. Sumt sagna þess-
ara og svipmynda úr daglegu lífi
eru hreinar perlur og metnar fyr-
ir löngu af alþjóð, svo sem Vals-
hreiðrið, Aurriðinn, Þyrsklingur-
inn, Heiðmyrkur (svipuð skáldsýn
er tjáð í kvæðinu Sæþoku), Hrossa-
sala o. fl. Miklu meira er tekið upp
í þennan flokk en í 2. útg. Sagna
og kvæða. Nemur viðbótin röskuip
þriðjungi. Sérstakur fengur er að
sögubroti alllöngu, Undan krossin-
um, sem Einar lét prenta veturinn
1897—98. Þrjár arkir voru full-
prentaðar af sögu þessari, sem nú
er aðeins til eitt eintak af (á Lands-
bókasafninu). Einar hefur vafa-
laust samið söguna jafnóðum eft-
ir því, sem hún var prentuð, en
hætt við hana af einhverjum á-
stæðum í miðjum klíðum.
Þegar haft er í huga, að Einar
samdi flestar sögur sínar og svip-
myndir í miklu annríki og birti
þær jafnóðum í blöðum sínum,
Dagskrá eða Þjóðstefnu, og þær
hlutu fæstar fullnaðarfágun á borð
við ljóð hans, getur ágæti þeirra
talizt undrun sæta. Listfengari á
blaðamennsku en Einar Benedikts-
son hefur enginn íslendingur ver-
ið, hvorki miðað við sinn tíma, né
erin í dag. Lýsingar hans í sögum
þessum og svipmyndum eru mátt-
ugar og sannar, auga hans er jafn
glöggt og samúðarskilningur hans
er skarpur og bera þær hið sama
svipmót og sum kvæði hans.
Anngr flokkurinn kaljast Skáld
og þjóðmenntir. Er þar komið sam-
an hið þelzta, sem Einar ritaði um
íslenzka menningu, listir, skáld og
rithöfunda. Flestar þessar ritgerðir
hgfa til þessa verið lítt kunnar al-
menningi, að undanteknum for-
mála hans að úrvalsritum Sigurð-
ar Breiðfjörð. Þegar menn lesa nú
ýmsa blaðaritdóma Einars, sem
sumir eru meira en hálfrar aldar
gamlir, og bera þá saman við rit-
dóma þá, sem nú tíðkast í blöðum
og vel flestum tímaritum, fer varla
hjá því, að um þá fari hálfónotaleg
tilfinning. Því miður rita hinir
færustu bókmenntafræðingar vor-
ir alltof sjaldan ritdóma um nýút-
komin skáldrit, og hin helztu skáld
vor, sem til þess eru fær, einnig
alltof sjaldan. Hvað veldur?
Hræðsla við, að þeir baki sér óvin-
sældir höfunda eða útgefenda?
Hræðsla við, að þeim skjátlist í
mati sínu á nýjum skáldverkum?
Annríki, að þeir telji önnur verk-
efni liggja sér nær? Ég læt þess-
um spurningum ósvarað, en eitt er
víst, að ritfregnir í aðalblöðunum
hér líkjast oft satt að segja kvitt-
un fyrir því, að blaðinu eða rit-
dómara þess hafi verið send bók-
in til umsagnar.
Einar er glöggsýnn á kjarna
þeirra skáldverka, sem hann ritar
um, ef óvild blindar hann ekki,
og að sarpa skapi er h^nn fundvís
á meginveilur þeirra höfunda, sem
honurn er lítið um gefið. Surps stað-
ar hættir honum til smásmygli og
hártogana, jafnvel þegar hariri rit-
ar um þá höfuuda, sem hann hefur
miklar mætur á (smbr. Qrím
Thomsen og Matthías Jochums-
son). Samúð hans og andúð marka
mjög afstöðu hans. Fágætt er þó
oflof í ritdómum hgris, er hitt er
oftar, að hann er hlífðarlaus og
ósgnrrgjarn við höfunda, sem hon-
um er í nöp við (smbr. Gest Páls-
sop, Jón Trausta, Gpnnar Gunnars-
son, en ritsmíðar Einars um hinn
síðastnefnda eru ekki teknar upp
r úrval þetta). Einar veitist eink-
um að raunsæisskáldunum ís-
lenzku fyrir þrenrrt: Þeir eru óþjóð-
legir, þeir horf'a aðeins á hið ytra
borð hlutanna og þeir eru haldnir
„ástríðu til þess að gagrirýna agn-
kvikirrdi og sóttkveikjur í mann-
lífinu.“ Þetta viðhorf kallar hanp
„hlutheimsku.“ Einar er harð-
dæmur um skáldskap, en hann
horfir hér, eins og hans er vandi
frá háum sjónarhóli, og í vand-
læting sinni talar hann eins og sá,
sem vald hefur. Sjálfur hefur hann
sett markið hátt, listin er honum
heilagt mál, hann er kröfuharður
fyrir hennar hönd og því leysir
dusilmennska annarra réttláta
reiði hans úr læðingi: „Mikil
ábyrgð fylgir því að snerta listina
með ræktarlausum og fákunnandi
höndum,“ skrifar hann löngu síðar
í bréfi til frú Gunnfríðar Jónsdótt-
ur.
í þessum flokki eru ýmsar stór-
merkar greinar um íslenzka tungu
og menningu. í greininni : Orðlist-
in á íslandi (1916) benfiir hann á
nauðsyn þess að koma upþ Þjóð-
leikhúsi. „Saga sjálfstæðrar ís-
lenzkrar nútímamenningar í höf-
uðstaðnum byrjar, þegar þjóðleik-
hús verður stofnað í Reykjavík“.
Og 1927 ritar hann enn um þjóð-
leikhúsið og spáir því, að þegar
stundir líði fram, muni það verða
höll söngva og dansa, sem hefur
„alhæfa, fullskipaða hljómsveit fyr-
ir efsta flokks leiksvið.“ í greininni:
íslenzk orðmyndan (1891) bendir
hann á þann ema veg, sem honum
virðist fær til þess að íslenzkan geti
„fullnægt þörfum siðaðrar þjóðar
framvegis“, og hann er sá, að
mynda nýyrði af íslenzkum stofn-
um. Hann vill fela nefnd hæfra
manna að hafa á hendi slíka ný-
yrðasmíð. Kemur ekki þarna fram
fyrsta hugmyndin að íslenzkri
Akademíu, sem Kristján Albertson,
Björn Ólafsson o. fl. vilja láta
stofna? Yfirleitt má segja, að varð-
veizla íslenzkrar menningar sé Ein-
ari engu síður hugstæð en endur-
sköpun hennar, þetta tvennt verður
að haldast í hendur. Því ritar hann
um varðveizlu íslenzkra rimnalaga
og þjóðlaga, um gildi stökunnar og
þjóðsagnanna, hins íslenzka al-
þýðuskáldskapar.
Næst tekur við flokkurinn Saga
og þjóðarfraxni, fimm ritgerðir um