Lesbók Morgunblaðsins - 10.07.1966, Blaðsíða 1

25. tbl. — 10. júlí 1966. — 41. árgangur
fFormáli þýðarans. — Þegar Craigie
flutti erindi þetta, voru liðin fimmtán
ór frá því er hann hafði síðast verið á
íslandi, og á þeim háifum öðrum ára-
tug höfðu hér orðið miklar og marg-
víslegar breytingar, en bersýnilegt að
hann miðar þó allt við óbreytt ástand
— jafnvel fólksfjöldinn. Þetta ber að
hafa í huga þegar lesið er.
Erindið var að sjálfsögðu prentað
í safnriti stofnunarinnar, en ekki voru
tekin af því nema örfá sérprent, titil- „
blaðslaus. Það er því að kalla má með .
öllu óþekkt hér á landi, ekki vitað að Z
til sé í landinu nema eitt eintak og Z
jafnvel á Bretlandi mun það naumast '
að finna utan bókasafna hinn stærstu jj
menntastofnana. En ekki geta þess verið ■
mörg dæmi að í jafn-stuttu máli hafi •
j^ÍH-skýrlega verið gerð grein fyrir þvi, I
frá öllum hliðum og sjónarmiðum, hvað !
íslenzkar fornsögur séu í rauninni og !
hver séu höfuðeinkenni þeirra. Áheyr- !
endur að erindinu hafa að sjálfsögðu -
eingöngu verið úr hópi hinna fremstu j
menntamanna (Sir Arthur Keith sat 1 ■
íorsæti — was in the chair — þetta ■
kvöld), en þó má gera ráð fyrir að Z
flestir hafi þeir verið allsendis ókunn- Z
ugir efninu, og af þeirri ástæðu varð I
fyrirlesarinn eðlilega að segja ýmislegt ■
það, er allir íslendingar vita, en þó mun ■
það hverfandi lítið. Meginhluti erind- ■
isins mun hjálpa því nær hverjum ís- ■
lenzkum lesanda til glöggvari skilnings ;
á þessu ramíslenzka efni og skýrara !
yfirlits yfir það. Það er því skaði að í!
erindið _ skuii ekki fyrir löngu hafa •
komið út í íslenzkri þýðingu. En svo -
mætti að vonum segja um fleira, sem ■
Craigie, þessi sérstæði meistari, ritaði ■
um íslenzk efni. NuIIum quod tetiget ■
non ornavit. Ekki snart hann svo neitt ;
að eigi fegraði hann það. Mætti sérstak- Z
lega minna á hina litlu bók hans um Z
trúarbrögð norrænna þjóða í fornöld. ■
Til þess að sýna dæmi um þær dul- •
rænu frásagnir sem fornsögur okkar, ■
einkum Islendingasögur, eru svo auðug- ■
ar af, hefir Craigie endursagt þátt þeirra ■
frændanna og fóstbræðranna í Ólafs- !
dal, Eyjólfs Þórdísarsonar og Þorgeirs Z
hófleysu. Naumast mundi unnt að finna !
betra dæmi, því hér er dulræna efnið -
tvíþætt: örlagasaga fóstbræðra (hvort ■
sem söguritarinn ætlast til að spá gömlu ■
konunnar beri að skilja einfaldlega sem !
sýn inn í framtíðina, eða áhrinsorð !
sem skapraunin knýr upp úr undir- Z
djúpi særðrar sálar) og svipirnir, Þor- ■
geir Hávarsson og þeir sem með hon- •
um féllu, sem þeir Kálfur og Steinólf- ■
ur sjá rétt fyrir bræðravígin og ein- ;
mitt á þeim slóðum, þar sem þau urðu. ;
Til þess að atburðurinn (sem fræði- !
menn telja að gerzt hafi árið 1026) Z
verði ennþá áhrifameiri, ennþá drama- -
tískari, gerist hann einmitt þegar Eyi- ■
ólfur er á leið heim til sín frá greftrun ;
gömlu konunnar, er sagt hafði hann fyr- ;
ir. Allt er þetta svo ógnþrungið, að það ;
ætti vel heima í grískum sorgarleik. !
Orlagaþræðirnir eru svo margslungnir. Z
En slíkar sögur, slíkir atburðir, þar sem -
dularmögn tilverunnar grípa inn í hvers ■
dagslegt mannlífið, orkuðu alla tíð mjög ■
á Sir William Craigie, og má vera ■
að keltneska ætternið hafi þar sagt til ■
sín, því móðir hans var af hálenzkum ;
ættum. í þessari ritgerð hans, er saga Z
Eyjólfs og Þorgeirs eini kaflinn, sem !
hann tekur upp úr fornsögunum í löngu I
máli, og gerir sjálfur grein fyrir ástæð- •
unni — sem vitanlega er i fyllsta máta ■
réttmæt. •
Margur mun minnast þess við lest- ■
urinn, að hópsýnir látinna manna telja ;
ýmsir sig sjá enn í dag. En sjaldan !
Erindi sem Sir William Craigie flufti í Royal
Institution ot Creat Britain 24. apríl 1925
orð sem svarar til sagnarinnar að segja.
Saga er einfaldlega eitthvað sem sagt
er eða greinir frá einhverju, og sem
tæknilegt orð táknar það frásögn skipu-
lega fram setta og í meira eða imnna
listrænu formi, eftir því hvernig hatt-
ar um efnið og hæfileika sögumanns-
ins.
Til þess að úr verði saga, verður að
liggja fyrir söguefni, sem vera má hvort
ui þá ætlun, að nokkuð sem skugga-
legt sé eða kynlegt umlyki íslenzkar
fornsögur. Það er óumdeilanlega merki-
legt að þær skyldu verða til á afskekktu
eylandi og hjá fámennri þjóð, en ég
vona að það sýni sig að þær voru eðii-
legur ávöxtur sögu þess lands og þeirr-
ar þjóðar.
1. Landið. — ísland er eyja, svo
norðlæg að heimskautsbaugur snertir
er neitt beinlínis dramatískt við þær
sýnir, og langoftast eru það nýdrukkn-
aðar skipshafnir, er menn nú þykjast
sjá, en sjaldan eða aldrei hópar löngu
látinna manna. Á Englandi aftur á móti
ber það enn við að menn telji sig sjá
fylkingar rómverskra hermanna, og má
um þær sýnir lesa nokkuð í Kvöld-
vöku 1951, bls. 41—49, en þó einkum
í bók þeirri, sem þar er vitnað til sem
heimildarritsl •
E itt hið merkilegasta við íslenzk-
ar fornsögur er það, hve miklum mis-
skilningi þær hafa valdið. Mjög almennt
hefir verið talið að þær væru eitthvað
sérlega frumstætt, sérlega dularfullt,
upprunnið í veröld torskilinna þjóðsagna
og goðsagna, formlaus óskapnaður, eitt-
hvað líkt því sem fornnorræn goðafræði
nefnir Ginnungagap. Þrálátasti mis-
skilningurinn og mesta öfugmælið er þó
hitt, að íslenzkar fornsögur séu kvæði.
Jafnvel í góðri bók um germönsk munn-
mæli hefi ég rekið mig á, að vitnað
væri til „hins langa íslenzka kvæðis
Þiðrekssögu". Ef sá maður, er þannig
ritaði, hefði opnað bókina ,mundi það
hafa blasað þar við honum, að frá upp-
hafi til enda er hún óbundið mál
Það er því ekki úr vegi að ég hefji
mál mitt á því, að geta þess skýrt og
skilmerkilega, hvað orðið saga táknar
og hefir ávallt táknað í munni hvers
íslendings. Það er blátt áfram nafn-
heldur satt eða logið, eða samsuða af
hvorutvegga. Islenzkar fornsögur geta
þannig verið allar götur frá sagnfræði-
legum sannindum eða hálfsannindum,
munnmælum af ýmsu tagi, og loks
hreinn tilbúningur. Sjálft heitið saga
gefur enga bendingu um það til né frá
hvort frásögnin er sönn eða ekki.
íslendingar hafa aldrei lagt niður
að rita sögur. Þeir rita þær enn í dag.
En heitið íslenzkar fornsögur er venju-
lega viðhaft í takmarkaðri merkingu
um sögulegar bókmenntir íslands þær
er til urðu á tímabilinu frá miðri tólftu
öld til loka fjórtándu aldar.
Teknar sem heild eru þessar bók-
menntir mjög yfirgripsmiklar og til
full skil í einu klukkustundar erindi.
þess væri enginn vinnandi vegur að
gera þeim og öllum þeirra sérkennum
Ég hugsa mér því það eitt að ræða
einungis nokkur fá af sérkennum þess-
ara sagna, og einkum að sýna hvernig
þessar bókmenntir urðu af eðlilegum
ástæðum til fyrir landshættina og iög-
uðust eftir þeim og lífsskilyrðum ís-
lenzku þjóðarinnar á tímum sagnarit-
unarinnar. Með þessu móti hygg ég að
það muni reynast auðvelt að kveða nið-
Sir William Craigie
nyrztu odda hennar. Það er stærra en
írland, en aðeins lítill hluti þess er
byggilegur og þar getur aðeins lítiiLl
fólksfjöldi framfleytt sér. Jafnvel nú
á tímum er íbúatalan ekki nema um
það bil níutíu þúsund, og fyrr á tímum
má vera að hún hafi verið helmingi
minni.
Þeir sem fyrstir fundu ísland voru
írskir og skozkir munkar (Kuldear),
sem hættu sér út á ókunn höf á veik-
byggðum bátum í leit að einveru. Þeir
höfðu þar nokkra fámenna aðseturs-
staði þegar norrænir menn fyrst upp-
götvuðu tilveru landsins. Munnmælin
tilgreina þrjá menn, er þetta hafi gert:
Naddoð, víking frá Færeyjum, og nefndi
hann landið Snæland; Garðar, ssenskan
mann, og eftir honum var það um hríð
nefnt Garðarshólmur; og loks Flóka, sem
gaf því nafnið ísland. »
Uppgötvun þessi varð á hentugum
tíma, því þá voru að gerast þau tíðindi
í Noregi sem stuðluðu að miklum út-
flutningi fólks þaðan. Haraldur hár-
fagri var að leggja undir sig allan
Noreg og gerast einvaldur, en áður
höfðu verið þar margir smákonungar,
jarlar og stórmenni, sem ófúsir voru að
afsala sér sjálfstæði sínu. Þeir sem lifðu
af ófriðinn og vildu ekki lúta sigur-
vegaranum, leituðu sér bústaða í öðr-
um löndum. Margir fóru til Hjaltlands
og Orkneyja, til norðausturstrandar og
vesturstrandar Skotlands, og til írlands.
Ófáir þessara — og sama gil'ti um ýmsa
þá, er ekki voru þegar flúnir úr Nor-
egi — glöddust yfir því, að fundið var
nýtt land og ónumið, þar sem þeim
gafst tækifæri til að setja sig niður við
ærið olbogarúm og búa við svipuð skil-
yrði og þeir höfðu áður haft.
(2.) Uppliaf landnáms. Landnám á
íslandi er talið að hefjist með komu
Ingólfs Arnarsonar þangað árið 874, en
hann tók sér bólfestu í Reykjavik. Um
nálega hálfrar aldar skeið flóði stöðug-
ur straumur landnámsmanna þangað,-*
einkum frá vesturströnd Noregs, unz
allt byggilegt land við sjávarsíðuna
og inn til dala var numið. Eftir það dró
eðlilega úr fólksflutningunum, enda
þótt strjálingur héldi áfram að koma
enn um tuttugu til þrjátíu ára skeið.
Um 960, ef ekki fyrr, hafði landið ver-
ið numið til fulls. Landnemarnir voru
af einum og sama kynstofni og mæltu
allir á sömu tungu — vesturnorsku
eins og hún var í þá tíð. Að vísu voru
þeir dálítið blandaðir öðrum þjóðern-
um — keltnesku, slavnesku, o.s.frv. —
en þessa gætti nálega ekki í tungu eða
menningarerfðum þjóðarinnar í heild.
Hún var í þessum efnum hreinlega
norræn, eins og frændur hennar í Nor-
egi.
(3.) Island séð innanfrá á söguöld. —•
Við verðum því að hugsa okkur Is-
land þessa tíma sem nýtt land, bygg^
(að svo miklu leyti sem það var byggi-
legt) vöskum og hugrökkum mönnum
— mönnum sem haft höfðu manndóm
til þess að fyrirláta sín fyrri heimkynni
til þess að skapa sér ný í öðru landi.
Margir höfðu þeir séð mikinn hluta
Vestur-Evrópu áður en þeir settust að
á íslandi. Margir voru þeir af háum stig-
um ^ í Noregi, jafnvel konunga-ættum,
og áttu göfuga ættmenn í öðrum lönd-
um. Fáir höfðu þeir skap til þess að
sætta sig við afskipti eða ásælm af
hálfu granna sinna, og mannskæðar
illdeilur voru ekki fátíðar. Um nálega
hálfrar annarrar aldar skeið (þangað
til um 1030) var lífið á íslandi fullt af
óróa, jafnvel fyrir þá sem friðsamir
voru. Þar var engin þurrð æsilegra at-
burða handa þeim mönnum að segja
frá, sem tekið höfðu þátt í þeim, og#
fyrir næstu niðjana. í þessum frásögn-
um af ferli ættanna lá það, sem með-
al annars varð em af undirstöðum
íslenzkra fornsagna.
4. Módurlandið — Og nú voru mik-
i' tíðindi að gerast í Noregi. Haraldur
hárfagn og þeir Noregskonungar, sem
á eftir honum komu, unnu kappsamlega
að því að skapa sögu heima og erlendis.
Framhald á bls. 12.