Lesbók Morgunblaðsins - 10.07.1966, Blaðsíða 15

nefnir fyrstan Ara Þorgilsson, föður ís-
lenzkrar söguritunar, er ritaði kringum
1130, og við tekur Eiríkur Oddsson, sem
uppi var um miðja tólftu öld og ritaði
sögu Noregs frá því um 1130 til 1161.
Það, sem sagt er um Eirík þenna, sýnir
hve samvizkusamlega slíkir höfundar
•leituðust við að afla sér fróðleiks frá
fyrstu hendi: „Frásögn þessa“, er okkur
tjáð, „reit hann eftir fyrirsögn Hákonar
maga, lends manns þeirra Haraldssona.
Hákon og synir hans voru í öllum þess-
Um deilum og ráðagjörðum. Enn nefnir
Eiríkur fleiri menn, er honum sögðu frá
þessum tíðindum, vitrir menn og sann-
orðir, og voru nær, svo að þeir heyrðu
eða sáu atburðina." Svo er það enn í
sögu Sverris konungs, er Karl ábóti
Jónsson ritaði milli 1165 og 1205. Þar
er okkur sagt að „síðari hlutur bókar-
ir.nar er ritaður eftir þeim mönnum,
er minni höfðu til, svo að sjálfir þeir
höfðu séð og heyrt þessi tíðindi, en
sumir þeir er verið höfðu í orrustunum.
Sum þessi tíðindi voru svo í minni fest,
að menn -ituðu þau þegar eftir, er ný-
orðin voru.“
S lík orð í ritum þessum varpa
skýru Ijósi á það hugarfar, er leiddi til
svo mikillar sagnaritunar á meðal ís-
lendinga. Það sem okkur er sagt um
þessa höfunda, er rétt nú voru nefndir,
og það sem Snorri Sturluson segir um
Ara Þorgilsson og heimildarmenn hans,
á alveg jafnt við um marga hinna ó-
nefndu höfunda sagnanna. Þeir voru
ir.enn sem glöggan skUning höfðu á hinu
eiginlega hlutverki sagnaritarans; þeir
vissu hvernig þeir áttu að viða að sér
efni, bera saman vitnisburðina og vinsa
úr þeim, og hvernig þeir áttu að finna
rétta tímasetningu atburðanna. En þeir
vissu einnig að ólík efni krefjast ólíkr-
ar meðferðar: að sú stranga rannsókn
heimilda, sem saga samtíðar og nýlið-
innar tíðar- útheimtir, átti ekki heima
þar sem um var að rasða fjarlægari og
skáldsögulegri tíma. „Lygisögur" þær,
er féllu Sverri konungi í geð, voru ekki
teknar alvarléga; það gerðu hvorki höf-
undar þeirra né heldur hinir, er þeirra
skyldu njóta, hversu mjög sem þetta
kann að hafa verið misskilið síðar á
tímum.
Að því er bezt verður vitað, tíðkaðist
ekki að færa skáldsögur þessar í letur
fyrr en á þrettándu öld, og því ekki
fyrr en eftir að sannsögulegt efni hafði
verið tæmt. Þegar »114 það, sem vitað
var um fræga íslendinga, konunga Nor-
egs og Danmerkur, Orkneyjajarla, o. s.
frv., hafði verið fært í letur, heimtaði
lóngunin til bókmenntasköpunar nýtt
viðfangsefni, og með því að hið ófalsaða
efni var gengið til þurrðar, var tekið til
við hitt, sem uppspunnið var. Með þessu
rr.óti skapaðist fjöldi slíkra sagna, sem
að nokkru leyti grundvölluðust á forn-
um þjóðsögum, en byggðust þó að mestu
leyti á ímyndunargáfu ritarans. Upp að
vissu marki hafa þær greinilega skyld-
leikamerki hver með annarri. Miðdep-
illinn er einhver frægur konungur eða
kappi, sem lendir í miklum ævintýrum:
fer í víking, brýtur hauga, berst við
dreka, risa o. s. frv., flest nokkuð hvað
öðru líkt. En í mörgum þeirra koma
fyrir áhrifamiklir atburðir, sem vel er
sagt frá, og kemur það þar fram, að hin
forna ritsnilli var ekki enn glötuð. Mál-
ið á sögum þessum er yfirleitt gott og
hinar beztu þeirra heyra til hinum
klassiska tíma íslenzkra bókmennta. En
ekki eru höfundar þessara sagna síður
nafnlausir heldur en höfundar hinna
sannsögulegu sagna, og sennilega liggur
til þess sama áistæðan, þ.e.a.s. sú, að
uppistaða sögunnar hafi verið búin að
ganga munnmælaleiðina og að sagan
hafi smárn saman myndazt í meðförum
þeirra manna, er sögðu hana hver fram
af öðrum.
Nokkur atriði má loks nefna að niður-
lagi:
1. Þeirrar spurningar kann að verða
spurt, hvern trúnað megi leggja á sög-
urnar, hvort taka megi þær sem gild
vitni um sögulegar staðreyndir, t. d.
fund Ameríku fyrir daga Kolumbusar.
Þessu hefi ég þegar að nokkru leyti
svarað með því að geta þess, að sög-
urnar eru mjög misjafnlega traustar að
því er sögulegt sannleiksgildi varðar;
sumt er í þeim sannsögulegt, sumt
b.ieinn skáldskapur, og þetta hvort-
tveggja getur verið að finna í einni og
sömu sögunni. Það er ekki nóg með það,
að einn flokkur sagna er sannfróðari en
annar, heldur verður og hver saga að
dæmast eftir sínum eigin verðleikum.
Stundum er það, að traustleika frá-
sagnarinnar í tiltekinni sögu megi
sannprófa með rökum utan hennar og
óreiðanleiki hennar þar með fást stað-
festur. Þannig hefir — svo að dæmi sé
tekið — nýlega verið sýnt fram á það,
að lýsingin á afskekktum stað í Noregi,
eins og hana er að finna í Gunnlaugs-
sögu, kemur nákvæmlega heim við það
sem er að finna á staðnum, og að lands-
lagsatriðin hljóta að hafa geymzt í arf-
sögninni með merkilegri nákvæmni.
í sögu eins af Danakonungum er af til-
viljun að því vikið, að hann væri haltur,
þó að annars sé ekkert um það vitað.
Nýleg rannsókn á hinum konunglega
legstað hefir leitt það í ljós, að þarna
er rétt með farið.
2. Hvað sem er um eðli eða gildi
þess, er sögurnar greina frá, veitir
formið sjálft venjulega engan möguleika
til þess að dæma um það. Hvort sem
sagan er sönn eða tilbúin, er nákvæmn-
in í smáatriðum hin sama og hrekk-
leysið af hálfu sögumannsins, að því er
virðist, hið sama. Meðan nokkuð skortir
á fullan s'kilning á þessu atriði, er hætta
á því, að íslenzk fornsaga verði alvar-
lega misskilin og að höfundurinn verði
aiveg að ósekju vændur um annaðhvort
trúgirni eða vísvitandi tilraun til að
blekkja.
3. Eitt er það, sem vill þreyta nú-
tiðarmann er hann les íslenzka forn-
sögu, eða verða honum til ama, en það
eru hinar löngu ættartölur, settar þar
inn, sem þær virðast alls ekki eiga
heima. Þær eru þarna sökum þess, hve
íslendingar láta sér títt um ævisögur
og ættfræði (sem hvorttveggja er þeim
engu miður hugleikið nú en í fornöld)
og innskotsstaðurinn er í rauninni valinn
af listrænum ástæðum, svo að frásögnin
megi halda áfram óhindruð þar sem verr
hefði farið að rjúfa hana.
4. Þýðingar. íslenzkan er flókið mál
og erfitt, og það eru aðeins fáir, sem
fórnað geta nægum tíma til að lœra
hana. Flestar hinna verulega góðu og
hugðnæmu sagna hafa verið þýddar, en
mjög mismunandi vel. Það er ákaflega
erfitt að þýða hið bezta óbundið mál ís-
lenzkt á góða og eðlilega ensku, og það
hefir enn engum tekizt til fulls. Hlut-
verkið er enniþá örðugra þegar upp í
sóguna eru teknar vísur skáldanna. Að
þýða þær svo að vel sé, er hartnær
ómögulegt; og svo að gráu sé bætt ofan
á svart, eru lélegustu vísurnar í beztu
íslendingasögunum.
Það yfirlit, sem ég hefi hér gert, er
ákaflega ófullkomin greinargerð á miklu
efni, en það kann að gefa ofurlitla hug-
mynd um það, hvernig íslenzkar forn-
sögur urðu til og hvað þær hafa inni að
halda, og umfram allt stuðla að því að
eyða þeirri skoðun, að þær séu á nokk-
urn hátt frumstæðar eða dularfullar,
hvort heldur er um form eða efni. Þær
eru svo langt frá að vera það, að fáar
tegundir bókmennta eru í nánari snert-
ingu við sögu og líf fólksíns, og við
landið sem á þær, heldur en hin óspilita
gerð íslenzkra fornsagna.
Sn. 3. þýddi.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15
10. júlí 1066