Lesbók Morgunblaðsins - 10.07.1966, Blaðsíða 7

Iþví margbreytta mann-
safni, sem ber fyrir aug-
un á spjöldum sögunnar á siðaskipta-
öld og hefur svipmót endurreisnar-
tímans, verður hér beint sjónum að
konu sem átti rsetur í þessu tíma-
bili sögu vorrar og mest og bezt
sameinaði ættir Jóns biskups Ara-
sonar (d. 1550) og Daða bónda Guð-
mundssonar í Snóksdal (d. 1563),
þessara tveggja höfuðandstæðinga.
Kona sú sem hér vc-rðnr greint frá,
svo langt sem heimildir ná, er Stein-
unn Jónsdóttir frá SvalbarSi. Má segja
að söguleg þýðing þessarar konu sé
meiri en flestra annatra kvenna aldar-
innar, en þær voru margar hverjar
merkar, svo sern Helga tengdamóðir
Steinunnar, fylgikona Jóns biskups Ara-
sonar; Þórunn á Grund, sem var mág-
kona Steinunnar; Anna á Stóru-Borg,
fræg vegna ástar sinnar á smala sín-
um, Hjalta; Þuriður stóra, fylgikona
Odds Gottskálkssonar tögmanns; og fé-
ríkustu konur aldarinnar og beztu
kvonföng, eins og þær Ragnheiður
Eggertsdóttir Hannessonar lögmanns,
stjúpdóttir Steinunnar, og Guðrún Sæ-
mundsdóttir ríka Eiríkssonar í Ási í
Holtum. En þær áttu hvor um sig 17
hundruð hundraða (Grímsstaðaannáll).
S teinunn var stórættuð og frænd-
mörg, dóttir Jóns lögréttumanns á Sval-
barði á Svalbarðsströnd (d. 1564) Magn-
ússonar sýslumanns á Rauðuskriðu,
Þorkelssonar prests í Laufási, Guð-
bjartssonar, og konu hans, Ragnheiðar
á rauðum sokkum Pétursdóttur lög-
réttumanns (d. c. 1546) í Djúpadal í
Eyjafirði Loftssonar, Ormssonar hirð-
Drykkjarhorn frá 16. öld. Á lokinu er kynjadýrið einhyrningur sem var í
skjaldarmerki Eggerts Hannessonar.
unn hafi verið sammála og ekki latt
Björn stórræðanna.
Nöpur og ömuileg voru þau tíðindi
sem Steinunn fékk, er hún frétti morð
þeirra feðga, Jóns biskups og sona hans,
7. nóv. 1550.
Mun Steinunn þá dagana hafa átt
m'u'ga bænarstundina í kirkju Stefáns
píslarvotts á Melstað. Hún var nú orðin
ekkja á bezta aldri með stóran hóp
ungra bama; voru bömin 7 sem upp
komust. Hún hafði að vísu skjól hjá
föður sínum og ættmennum sem voru
mikils megandi, en tímar voru óvissir
og ótryggir.
F járstoð var svipt undan Stein-
unni og börnum hennar er jarðir séra
Björns, 47 að tölu, ásamt kúgildum
voru dæmdar konungi. Séra Björn
hafði mjög verið hneigður til jarða-
kaupa.
Kjarkur þeirra kvonna, sem stóðu
grátnar eftir réttarmorð Hólafeðga, var
óbugaður, og stóðu þær saman, Helga
biskupsfrú á Hólum, Þórunn biskups-
dóttir á Grund og Steinunn á Melstað,
að hefna ódæðisins, og var Kristján
skrifari drepinn á Kirkiubóli á Miðnesi
1551 og menn hans nokkrir, eins og
kunnugt er.
Ekkjunni Steinunni hefur verið erfitt
eftir jarðamissinn að sjá börnum sínum
faiborða og ala þau upp sem höfðingj-
um sómdi og afkomer.dum hins mikla
biskups á Hólum .
Þó fjölgar nú hjá Steinunni sem er
kona glæsileg á bezta aldri. Hún eignast
barn með Guðna, syni Þormóðs sýslu-
manns í Húnavatnssýslu, sem bjó á Más-
stöðum í Vatnsdal, Arasonar. Guðni
þessi flutti til Borgarfjarðar 1560 og
bjó síðar á Sámsstöðum á Hvítársíðu.
Er því barn þeirra Steinunnar og Guðna
fætt fyrir 1560. Ekki hefur þetta þótt
ljóður á ráði Steinunnar, barnið líklega
fætt utan hjónabands.
Steinunn Jdnsdóttir frá Svalbarði
stjóra á Staðarhóli (d. 1434) Loftssonar
ríka skálds á Skarði, Guttormssonar.
Bræður Steinunnar urðu höfðingjar
miklir; þeir voru: Jón lögmaður norð-
an og vestan, bjó lengi á Þingeyrum og
Arnarstapa (Vindheima-Jón) (d. 1606);
Magnús prúði sýslumaður á Rauðu-
skriðu og í Bæ á Rauðasandi (d. 1591);
Sigurður sýslumaður á Reynistað (d.
1602), og Staðarhóls-Páll sýslumaður (d.
1598). Systur hennar voru: Þórdís sem
átti Þorleif Þorgrímsson í Lögmannshlíð
og Sólveig sem átti Filippus lögréttu-
mann Þórarinsson á Svínavatni.
Var Svalbarðsætt ein mesta valds-
mannsætt hérlendis á 16. og 17. öld, fór
með lögmanns- og sýsluvöld og var stór-
tmðug að jarðagóssi. Ekki var ólíklegt
að Steinunni byðist grnt gjaforð af slík-
iin ættum sem hún var
Jf ón biskup á Hólum 1524—50 kom
líka auga á þessa vænlegu og ættstóru
höfðingjadóttur frá Svalbarði og fékk
hennar handa syni sínum. séra Birni
efficiales á Melstað í Miðfirði 1534—50,
til fylgdar eða fylgikonu, eins og það
var kallað. Prestar máttu eigi kvænast
í kaþólskum sið, eins og kunnugt er,
en tóku sér tíðum fylgikonur með kaup-
mála og drukku festaröi sitt. Var geng-
ið í öllu frá þessum fylgikonu-hjóna-
böndum löglega, að minnsta kosti þeiiiri
hlið er sneri að fjármálum.
Það var ekki smán, heldur heiður
fyrir höfðingjadætur að gefast þannig
auðugum og ættstórum prestum.
Kaupmáli Steinunnar og Björns var
gerður 25. apríl 1533. Hefur Steinunn
þá verið kornung, 13—15 ára gömul,
fædd 1518—20. Með þessari giftingu
tókust tengdir miklar með Jóni biskupi
cg hans fólki og Svalbarðsætt. Hefur
hinum ungu og rnetnaðargjörnu Sval-
barðsbræðrum án efa verið styrkur að
þeim mágsemdum.
að mætti ætla að nokkur raun
hafi það verið Steinunni kornungri að
gefast jafn örlyndum manni sem séra
Birni á Melstað. Ástir þeirra munu þó
haía verið góðar, en kappgirni og stór-
læti Björns ekki verið henni fjarri skapi.
Þó má álykta, að Steinunni hafi verið
lagið að fara samningaleið að flestum
málum með viturlegri ígrundun, eins og
síðar sést á giftmgum hennar og til-
tektum.
Miklar deilur stóðu um höfuðbólið
Staðarhól í Saurbæ. Hafði Skálholts-
biskup gert staðinn að beneficium eftir
að hafa náð í eignarheimild á honum.
Pétur Loftsson í Djúpadal gaf Stein-
unni dótturdóttur sinrn tilkall það sem
hann átti til Staðarhóls. Kom það nú
í hlut séra Björns, manns Steinunnar,
að reka réttar konu sinnar. Fór Björn
með fjölmenni og rak Þórð prest Ólafs-
son af staðnum, er þar var í umboði
Skálholtsbiskups. Mun Steinunn ekki
hafa latt Björn þeirrar farar, því síðar
hélt hún fast á tilkalli sínu til jarða og
var séð í gjörðum sínum.
au Björn höfðu bú á Staðarhóli
2—3 ár. Steinunn situr nú þessi ár
1534—50 heima á Meistað í ástúðlegri
sambúð við mann sinn og stóran mann-
vænlegan barnahóp. Fyrir augu ber
gervilega konu þar sem Steinunn fer;
hún er klædd þunguin, efnismiklum,
lituuðugum klæðum að þeirra tíma
tizku, skreytt silfurskartgripum, ber
fald á höfði og hefur lyklakippu væna
við belti sér, lítandi eftir öllu úti og
inm á miklu höfðingjasetri. Á meðan
gerast hinir stærstu atburðir í land-
inu, siðaskipti í trúarefnum, herferðir
og trúar- og þjóðevnisbarátta Jóns
biskups Arasonar og sona hans. Var
séra Björn á Melstað nin styrkasta stoð
fóður síns í þeim málum og líkist meir
ævintýrariddara á þessum árum en
þjónandi presti, og er grunur á að Stein-
Eftir Jónas Guölaugsson
Steinunn giftist nú í annað sinn Ólafi,
ftyni Jóns Einarssonar sýslumanns a
Geitaskarði og Kristínar dóttur Gott-
skálks grimma Hólabiskups Nikulásson-
ar, bróður Egils lögrétí.umanns á Geita-
skarði.
Með Ólafi á Steinunn eina dóttur
barna, Guðrúnu, sem síðar varð merk
kona og mun verða getið hér á eftir.
Olafur og Steinunn bjuggu að Hofi í
Vatnsdal; í þeim dal hefur nú Stein-
unn unað, sem er einri hinn fegursti á
landi hér, og sárin gróið. Skammvinnt
varð hjónaband þeirra Hofshjóna; hefur
Ólafur látizt á bezta aldri.
Þ essi önnur gitting Steinunnar
styrkti mjög aðstöðu nennar við far-
sælt uppeldi barna hennat og Björns,
en þau skulu nú talin- Jón sýslumaður
á Holtastöðum og Grund (d. 1613);
Magnús lögréttumaðuv að Hofi á Höfða-
strónd, Grund og Ljósavatni (d. eftir
1594); skrifaði hann merkilega um af-
gang Jóns afa síns; Teitur lögréttu-
maður á Holtastöðum i Langadal; Árni
lögréttumaður á Sauðafelli í Dölum (d.
1591); Bjarni á Brjánslæk; Halldóra
sem átti Bjarna á Sknðu í Hörgárdal
Pálsson, móðir Halls h.irða; Ragnheiður
sem átti fyrst Sigurð á Stokkseyri
Bjarnason, Torfasonar í Klofa, síðar
Markús sýslumann í Héraðsdal í Skaga-
firði.
Framhald á bls. 10.
10. júlí 1966
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7