Lesbók Morgunblaðsins - 15.10.1967, Blaðsíða 7

Baskneskur kaupmaður frá Navarra.
veitingahúsarekstri — auðgað fjölda
þeirra all vel. Ekki er auðvelt að áætla
tölufjölda þeirra í hinum nýja heimi, en
sennilega er það um hálf milljón sem
eru sér þess meðvitandi að þeir eru af
baskaættum.
Forsaga Baskanna er nokkuð óskýr
og hefir valdið talsverðum heilabrotum
þeim sem í hana hafa gluggað. — Róm-
verskir sagnaritarar skýra frá þjóð-
flokki, „vascones“, í landi sem kemur
nokkum veginn heim við legu Navarra-
fylkis nú á dögum. Þeir virðast hafa
hrundið árásum Vestgota, Franka, Nor-
manna og — a. m. k. öðru hvoru —
mára (Serkja) sem lagt höfðu undir
sig mestallan Ebródalinn og setzt þar
að. Það voru Baskar — en ekki Márar
eins og kveðið er um í „Chansons de Ro-
land“ (Rollants- eða Hrólfs-rímum) —
sem hjuggu í spað bakvarðarsveitir hers
Karlamagnúsar konungs við Roncevalles
(Roncevaux) árið 778. — Þegar rofar
til eftir pólitískan glundroða miðalda,
hafa fylkin Álava, Vizcaya og Guipúz-
coa sameinazt konungdæminu Kastilíu.
Konungsríkið Navarra varð hjáleiga
Ferdinands 2. af Aragón árið 1513. Þó
höfðu Baskar, jafnt á Frakklandi sem á
Spáni, meiri og minni sjálfsstjórn í mál-
efnum varðandi verzlunarviðskipti,
skattamál og herþjónustu, og voru þess-
ar greinar felldar inn í gömul hefð-
bundin lög Baskanna, „fueros“ eða
„fors“, og kváðu þessi lög einnig á um
rétt og stöðu fólks heimafyrir, og um
erfðamálefni. Héldu þeir svo fast við
þessi lög sem þeir máttu, en franska
stjórnarbyltingin svipti fransk-baska
öllu slíku þegar þar að kom. Á síðari
árum hefir aftur á móti verið tekið vin-
veittara tillit til sérstæðrar menningar
og hefðar Baskanna, og með staðfest-
ingu Daix-laganna, „Loi Daixonne"
(1951) hefir baskisk tunga og ritmál —
sem áður var bannfært í öllum opinber-
um viðskiptum og plöggum — verið
leyfð og tekin upp í ríkisskólum. Á
Spáni reyndi ríkisvaldið að skerða og
hefta sérstéttindi Baskanna, og olli það
því að þeir studdu málstað Don Carlos
í Karlistastríðinu (Spænska erfðastríðið)
með hinum hörmulegustu afleiðingum. I
kjölfar þessa fylgdi mikill áhugi ýmsra
á stofnun stjórnarfarslega sjálfstæðs
þjóðlegs baskaríkis, og er hugmyndin
nánar skilgreind af Sabino de Arana
Goiri sem stofnaði „Partido Nacionalista
Vasco“ (Baskiska þjóðernissinnaflokk-
inn) 1894, og var kjörorð hans: „Guð og
hefðbundin lög“. — Að Baskar héldu
sínum gömlu sérréttindum, „fueros“, var
í rauninni meira virði heldur en slíkar
róttækar kröfur; en ekki var liðinn lang-
ur timi frá erfðastríðunum, er fór að
dofna yfir samheldni manna viðvíkjandi
öllum þessum sjálfstæðiskröfum.
E r Spánn varð lýðveldi, 1930,
klofnuðu Baskar, pólitískt séð, í tvær
andstæðar fylkingar. Vizeaya, Guipúzcoa
— og Álava að vissu marki — aðhylltust
þá stefnu að vinna að aukinni sjálfs-
stjórn innan vébanda lýðveldisins, og af
þeim sökum hétu þeir því hollustu þrátt
fyrir and-kaþólska — jafnvel and-
kirkjulega — pólitik hins unga lýðveld-
is. Navarra, aftur á móti, æskti einskis
frekar en að lýðveldið liði undir lok, og
þar átti Franco sína traustustu fylgis-
menn frá fyrstu dögum uppreisnarinnar
1936, enda navarrískir „requétes“ meðal
beztu herdeilda hans. — Bilbao-borg,
er áður hafði verið traust virki sjálfs-
stjórnarsinna gegn Karlistum, varð mið-
stöð lýðveldissinna, og einnig kjarni
baskiskrar þjóðemishreyfingar. Barizt
var á þessum slóðum fram í september
1937, og utan Spánar minnast menn
sérstaklega þessa þáttar borgarastyrj-
aldarinnar vegna Guernica. Þessi bær,
fom þingstaður Vizcaya-fylkis og bask-
ískt þjóðemistákn, var skotinn sundur
og saman og brenndur til ösku, flestir
íbúanna strádrepnir, í loftárás þýzkra og
ítalskra nazista og fasista (bandamanna
Francos), þrátt fyrir að bærinn hafði
ekki minnstu hemaðarlega þýðingu.
Hitler og Mussolini vom þar að æfa
sig, — prófa ný hernaðartæki og tækni
— undir það sem koma skyldi (seinni
heimsstyrjöldina). Pablo Picasso (sjálfur
Spánverji) hefir gert þetta atvik ódauð-
legt í hinu mikla og fræga málverki
„Guernica“. Eftir borgarastyrjöldina
(1936—39) varð fjöldi Baska landflótta,
margir eru í útlegð vestanhafs og bask-
isk þjóðernissinnastjórn situr enn í
París.
A máli Baska heitir land þeirra
„Euskal Erria“ og timgan „euskera",
„eskuara'* eða „úskara", allt eftir mál-
lýzkum. Baskamál tala 6—7 hundr. þús-
und Spánar-Baskar og um eitt hundrað
þúsund Frakklands-Baskar. — Tunga
þessi hefir aldrei verið lögskipuð þjóð-
tunga í nokkru landi, alltaf látið í minni
pokann fyrir rómönsku málunum. Þetta
er all sundurleitt mál, en skipa má því
í átta höfuðflokka eða díalekta. Vizcaya-
baskiska er talsvert frábrugðin öllum
hinum. En kjarni og uppbygging málsins
er allsstaðar hinn sami. Baskisk tunga er
hið einasta lifandi tungumál í Vestur-
Evrópu sem ekki á rætur sínar að rekja
til Indo-evrópsk uppruna. — Áður fyrr
voru getgátur og vangaveltur um upp-
runa þess, en nú hafa menn hallazt a’ð
þeirri skoðun að það sé „áframhald"
(með ýmsum breytingum gegn um ald-
irnar) af tungumáli Aquitani-anna sem
á tímum Cesars byggðu landið milli
Garonne-elfur, Pyreneafjalla og Atlants-
hafs. Einnig ku það eiga sér rætur í
tungu hinna fornu vascona, er byggðu
mestan hluta núverandi Spænska Na-
varra og næsta umhverfi. Málið mun alls
ekki runnið frá rótum forn-íberísku, en
mjög sennilegt að það sé að nokkru
skylt kákasisku málunum. Sennilegt að
í fyrndinni hafi þessi tunga flutzt vest-
ur á bóginn með þjóðflutningum og
komfð frá Litlu-Asíu, og þetta skeð í
byrjun bronsaldar (um 2000 f. Kr.).
B askisk orð þekkjast allt frá 8.
öld, og elzta dagsett prentað plagg er frá
16. öld. — Málið er ritað samkvæmt því
stafrófi sem tíðkast á Spáni og Frakk-
landi, eftir því sen> við á. Tungan er all
sérkennileg, og tíðkast mjög hverskyns
samsetningur orða og nafna, og óvíða
munu finnast lengri nöfn. T. d. þekkti
ég í San Sebastián (Guipúzcoa) kaptein,
eða skipherra í flotanum er bar nafnið
Garteizgoicheascoa, sem og stóð á nafn-
spjaldi hans. En hann trúði mér eitt
sinn fyrir því að með réttu, og fullt,
væri nafnið: Iturriberrigorrigarteiz-
goicheascoa, sem vita-skuld ná'ði ekki
nokkurri átt að nota allt, svona til hvers-
dags, og yfirleitt aðeins notaður síðasti
hlutinn: Goicheascoa. Skírnarnafnið var
aðeins Luis (Lúðvík). — Inn í baskísku
hafa runnið fjöldi tökuorða úr latinu,
spænsku, frönsku og gaskónamáli.
HEIMILDIR:
Arturo Campión: „Euskariana" (Bil-
bao, Pamplona), I. López Mendizá-
bal: „Historia del pais vasco“. P.
Veyrim: „Les Basques" (Bayonne).
J. de Galíndez: „E1 Derecho Vasco“.
Meillet &Cohen: „Les Langues du
Monde“.
Borgin Leiza í Navarra.
Bóndabæir á Baskalandi.
15. október 1967
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7