Lesbók Morgunblaðsins - 03.03.1968, Blaðsíða 2

Bernhard Stefánsson
JÓN Á BERGI
unum. Alltaf voru sögur þeirra jafn-
sannfærandi, enda hreyfðist andlit og
bolur í takt við efni og framsögn. Jónsi
og Jóa voru eftirhermukrákur af Guðs
náð, þó okkur finndist þau óþarflega
spör á þessar smá kúnstir sínar.
Mamma ferðbjó mig eins og ég væri
að leggja uppí hnattreisu. Og alltaf
‘ gleymdist eitthvað svo eg varð að snúa
við og hlusta á hana á ný. Aldrei
hafði ég áður gert mér Ijóst að ég
væri mikilvæg persóna. Systur mínar
fylgdu mér til skips, eins og alvöru-
sjómanni.
Ekki hef ég hugmynd um hvort sjó-
mannskonur nú á^jáögum kveðja ást-
vini sína jafnáhyggjufullar og fyr á
árum, er fleyturnar voru svo umkomu-
lausar og einmana á hinu stóra geig-
vænlega úthafi. Ég held að mamma
hafi óttazt að ég mundi halda áfram yf-
ir hafið til annarra landa, er ég hvort
eð var væri kominn svo langt áleiðis
að kollarnir á Kerlingsfjöllum voru
sokknir ofaní landið.
Við sigldum nótt og dag. Veðrið var
svo fallegt fyrstu daga þessa júlímán-
aðar fyrir hálfri öld, að við hnepptum
ekki að okkur skyrturnar um lágnætt-
ið. Þá gat ég ekki með öllu slitið úr
huga mér þungt samvizkubit vegna þeirr
ar yfirsjónar að hafa ekki lesið sjóferða
bænina, eins og hinir hásetarnir hlutu
að hafa gert. En enginn minnti mig á
hana og ég kunni hana reyndar ekki.
. Þegar ég fékk að fara á sjó með föður
mínum, og sat við sýrið hjá honum,
heyrði ég oftast orðaskil og varð þann-
ig þátttakandi í hinni miklu trúarat-
höfn. Nú var komin vél í flest skipin
og bænin kannski talin óþörf, ekki leng-
ur nauðsyn að samstilla hverja taug
skipshafnarinnar til átaks, sem vélin
vann nú. Ekki hafði ég kjark til að
spyrja Jón Helgason, en eflaust hefur
hann haldið gömlum sið, að fela Guði
æðstu stjórn skips síns í blíðu sem
stríðu.
Fyrsti morgunninn á Selvogsbanka
var viðburðaríkur og stórkostlegur. Þeg
ar ég skreið úr kojunni og gægðist
upp um lúkarsopið blasti við augum
mér sjón, fögur og tignarleg, minnti mig
á draum fremur en veruleika. Þvílíkt
hafði ég aldrei séð né skynjað. Litli
báturinn okkar, sem mér hafði fundizt
»ifær í flestan sjó, var nú umkringdur
yfirnáttúrulegu lífi og ævintýrum. Ég
sá fjölda stórra og smárra skipa leika
sér í kringuir okkur, sum létu ölduna
bera sig, önnur voru á hraðferð. Þau
bárust upp á ölduhryggina og hurfu
ofaní dalina, og þau sem fjærst voru
tókust á loft, sigldu hátt ofan hafflat-
arins. Var þetta bara draumur? Nei,
þetta var raunveruleiki, nýr og ókunn-
ur. Hér var ég kominn á staðinn þar
sem málarinn hafði staðið er hann gerði
myndina fögru, sem ég síðar kynntist.
Og hér var líka kvikt af fugli, sem
ekki aðeins umkringdi skipið, heldur
gerði hann sig svo heimakominn að
setjast til borðs með okkur á þilfar-
inu.
Þó veður væri hið fegursta var þung
, undiralda, sem lyfti skipinu og öllum
þessum glæsilega flota, og lék undir
hinum mikla ballet á þessu nýja leik-
sviði. Þau hurfu með öllu langar stund-
ir, eins og þau væru að kafa eftir
stórfiskum, og komu svo skyndilega
uppá öldutoppana og lyftu sér til flugs
uppá festinguna. Hvílíkur morgunn!
En við voru samt ekki skemtiferða
fólk. Við vorum sjómenn, fiskimenn.
Og nú kom Jón Helgason og kallaði
einbeittri röddu: Allir uppá dekk að
vinna. Varla höfðum við fyrr rennt fær-
unum í sjó en fiskur tók að narta í
beituna hjá mér og fyrr en varði hafði
hann gleypt hana og öngulinn með og
hékk fastur. Þetta var spennandi augna
blik, sem ég hafði beðið með eftirvænt-
ingu. Það var í fyrsta sinn sem ég
renndi færi á djúpsjó. Hafði áður að-
eins reynt við þaraþyrskling á grunn-
inu innan við brimgarðinn. Hvaða
skepna var komin á öngulinn? Þetta
var ekki eins og að renna í á eða læk-
inn við tjaldstaðinn heima, ekki eins og
að fá þaraþyrskling, þar sem fyrirfram
var vitað hvers var von ef stríkkaði
á færinu. Þetta gat að vísu verið
lítil veiði, en alveg eins flakandi lúða,
eða enn stærri fiskur. Við vorum komn-
ir á stórfiskamið. Kannski var þetta ein
hver ógnarskepna sem líklegri væri
til að ráða niðurlögum mínum en ég
hennar. En sem ég stend þarna milli
heims og helju í bardaga við ókennt
villidýr undirdjúpanna, er kallað hástöf
um til okkar hásetanna að binda færin
eða draga þau upp, og gefa okkur á
vald nýs ævintýris. Það var Jón, sjálf-
ur skipstjórinn, sem kallaði. í kíkinum
hafði hann komið auga á stórt yfir-
náttúrulegt skip koma siglandi og stefna
beint á litla bátinn okkar. Og þetta
var sannarlega ekki venjulegt fiski-
skip, vélbátur eða togari, ekki heldur
vöruflutningaskip. Þetta var ævintýra-
skip af því tagi, sem drengir á mínu
reki eiga alltaf von á, þó þau láti
sjaldan verða af því að koma nema
í draumum. Nú var þetta undraskip
á leið til okkar. Það mátti lesa úr
andliti Jónsa að hér var sá atburður
að gerast, sem var ofar öllum fiskum
og neðarsjávar skepnum, og yfirleitt
afkomu fólks, þó ríkidæmi væri ekki
mikið meðal skjólstæðinga hans.
Við skulum einbeita augunum að
þessari sendingu frá fjarlægum lönd-
um, ef ekki frá öðrum hnöttum, sagði
Jónsi og brosti með öllum sínum stóra,
hrjúfa líkama.
Við urðum allir að augum, einkum
ég, nýliði í sjómannsstarfi. Það kom
líka í ljós að skipið var glæsilegra en
okkur hafði grunað, og það var ekki
einungis knúið vél, heldur bafði það
himinhá og fögur segl, strengd á mörg
möstur, spjót og rár. Það væri raunar
réttara að kalla það vængi, sem fleyttu
þessu risaskipi um höfin blá. Ég horfði
þó á stefnið kljúfa háar öldurn-
ar, renna sér niður eftir þeim og príla
upp aftur. Og löðrið æddi í áttina
til okkar svo það brakaði í súðunum
á Frey.
En smám saman fjarlægðist það aftur,
beitti risavængjum sínum og sleit sig
laust frá haffletinum. Og það lyfti sér
eins og fugl, eða skip á málverki, og
flaug uppá festinguna. Og ég horfði
með eigin augum er það sigldi úr aug-
sýn og inní himinvíddirnar.
Á meðan við stóðum allir sem upp-
numdir og störðum á þetta undur ver-
aldar, stóð Jón Helgason við stýrið á
Frey og mælti ekki orð, var sýnilega
jafnheillaður og við hinir. Hann opnaði
nú gluggann á stýrishúsinu og úr marg-
ræðu brosi hans mátti lesa spurningu:
Var þetta ekki góð tilbreyting? Og
hann sagði stilltri, mildri röddu: Eigum
við nú ekki piltar að snúa okkur aftur
að færunum — okkar daglega brauð-
striti.
Nú er iiðin hálf öld síðan ég fór
í mína einu sjóferð með Jóni Helga-
syni á Bergi. En sú ferð var táknræn
um alla afstöðu þessa farsæia raun-
sæa fiskimanns og hlédræga Islendings
til mannlífsins. Ég mun ávalt sjá hann
fyrir mér í stafni á Frey suður á
Selvogsbanka, og aðeins eitt skref óstig
ið: Uppá festinguna með Ævintýraskip-
inu.
GLJÚFRABÚI
og Arni Ola
Mér hefur oft þótt bæði skemmtilegt og fróðlegt að lesa ýmsar
greinar eftir Árna Óla. Nú bregður svo við, að hann skrifar grein í
Lesbók Morgunblaðsins, 4. tölubl. frá 28. janúar í ár, er liann nefnir:
„Hvar er Gljúfrabúi sá er Jónas kveður um?“, sem mér finnst veikum
rökum studd. Veit auk þess, sem síðar verður gerð grein fyrir, að
niðurstaða Árna er algjörlega röng.
Víkjum þá fyrst að rökum Árna Óla. Jónas yrkir kvœðið Gunnars-
hólmi fyrir Bjarna Thorarensen á Möðruvöllum, að því er Árni segir.
Látum svo vera. Gunnarshólmi er, eins og flestir vita, eitt dýrmœt-
asta listaverk sem þjóðin á í bundnu máli. Þar er Fljótshlíðinni og
umhverfi hennar lýst snilldarlega og svo atburðarins þegar Gunnar
sneri aftur getið af sömu snilldinni. Betur verður ekki gert. Jónas
dvaldist um tíma á Breiðabólstað í Fljótshlíð hjá Tómasi vini sínum.
Satt er það, að „Fögur er hlíðin“ og tel ég víst að Jónas hefði ort um
hana án hvatningar, en þó mun það sjálfsagt rétt, að Bjarni hafi óskað
þess. Þetta eiga svo m. a. að vera rök fyrir því, að Jónas hafi kveðið
Dalvísur um Fljótshlíð. Bjarna Thorarensen hefur án efa þótt vænt
um fæðingarsveit sína, Fljótshliðina, þó hann færi þaðan 16 ára gamall.
En getur Árni Óla ekki hugsað sér, að Jónasi Hallgrímssyni hafi líka
þótt vænt um sína fœðingarsveit, Öxnadalinn? og því ort Dalvísur
um hann. Jónas ólst dlveg upp á Steinsstöðum í Öxnadal þar til faðir
hans andaðist 1816. Eftir það var hann að vísu um tíma inni í Eyja-
firði, en kom fljótt í Steinsstaði aftur og var þar á sumrin á
skólaárum sínum, síðast sumarið 1828, sem kvæðið Ferðalok vottar.
En hann kom þó í Steinsstaði síðar, bæði 1837 og 1841. Þá dvaldi
hann þar m. k. nokkra daga. Ég talaði sjálfur við gamla konu, sem
mundi Jónas vel frá því sumri.
Þó Dalvísur séu vel kveðnar og okkur Öxndælingum þyki vænt
um þœr, af því þœr eru um dalinn okkar, þá verður þeim þó ekki
jafnað við Gunnarshólma að því er listgildi snertir. Ekki heldur sem
náttúrulýsingar. Hafi nú Jónas viljað bœta um lof sitt um Fljótshlíð-
ina, sem raunar virðist ekki fært neinum, þá bœttu Dalvísur sízt af
öllu Gunnarshólma upp. Slikt held ég að engum sé fært og Jónasi
hafi ekki verið það heldur. Þó virðist sem Árni Óla hugsi sér eitt-
hvað slikt.
í Dalvísum eru nefnd ýmis heiti. Árni Óla segir þau vera til í
Fljótshlíðinni. Ég efa það ekki. Ætli mörg af þeim séu ekki til í flest-
um sveitum? Að minnsta kosti eru þau til, eða voru að m. k. til í
Öxnadal. Þar er „Fífilbrekka, gróin grund, grösug hlíð með berja-
lautum“ og þar var og það í landi Steinsstaða „Flóatetur, fífusund
Ég hef sjálfur verið við heyskap í Steinsstaðaflóanum og rétt fyrir
sunnan og neðan túnið á Steinsstöðum var fram á mín þroskaár blautt
sund, hvítt af fífu hvert sumar. Fyrir ofan Steinsstaði er skarð í
fjallið. Þar eru eða voru að m. k. fjallagrös. Þangað upp fóru þau
systkinin, Jónas og Rannveig, á unglingsaldri til að tína grös. Þar er
„Góða skarð með grasa hnoss“. Benda ekki orðin: „Verið hefur vel
með oss, verða mun það ennþá löngum“ til þess, að barn þeirrar
sveitar sem um er kveðið hafi sagt þau? „Bunulækur blár og tœr“
mun vera til i flestum dölum þessa lands og þeir eru margir í Öxna-
dal. Ekki vantar þar heldur „hnjúkafjöllin himinblá“. Og nóg er þar
af hamragörðum, meira að segja í landi Steinsstaða. Hvítir tindar eru
þar að vísu ekki allt árið, en oft snjóar þó í fjallatindana á sumrin,
þó ekki festi snjó á láglendi. „Bakkafögur á í hvammi“ er þar einnig.
Yfirleitt er allt það í Öxnadal, sem Jónas nefnir í Dalvísum.
Þá kem ég að aðaltrompi Árna Óla, nafninu Gljúfrabúi. 1 fyrsta
lagi er foss sá, er hann nefnir svo, ekki í Fljótshlið heldur undir
Eyjafjöllum. Það skiptir að vísu ekki máli. En í öðru lagi heitir fossinn
alls ekki Gljúfrabúi frá upphaji, þó líklega séu ýmsir farnir að kalla
hann svo nú, síðan sú tilgáta kom fram fyrir nokkrum árum að Jónas
eigi við hann í Dalvísuum. Ég kom fyrir allmörgum árum að þessum
fossi, þá var mér sagt af kunnugum manni, að áin eða lœkurinn sem
fossinn er í héti Gljúfurá og fossinn Gljúfurárfoss og í Arbók Ferða-
félags íslands árið 1931 segir Skúli Skúlason, Rangœingur og ná-
kunnugur, að fossinn heiti Gljúfrafoss, að vísu bætir hann svo við að
fossinn kunni að vera sá Gljúfrabúi, sem Jónas gerði frægan. Samt
er auðséð að hann hefur ekki borið það nafn frá upphafi. Ég hygg að
vísu að Gljúfrabúi megi skoðast sem samnefnari á fossum hér á landi
yfirleitt og að Jónas Hallgrímsson hafi fyrstur smíðað það, en enginn
sérstakur foss heitir því nafni. Nafnið á við bœði um fossinn í Gljúfurá
undir Eyjafjöllum og fossinn, sem fellur fram af háum klettastalli
skammt fyrir ofan bæinn á Steinsstöðum í Öxnadal. Hann kemur
sannarlega úr gljúfrum, eða lœkurinn sem hann er í, mjög þröngu
klettagili. „Gilið mitt í klettaþröngum". Skiptir þá engu máli hvort
orðið mitt er atviksorð og þýði mitt í klettaþröngum, eins og Árni Ola
heldur, eða hvort Jónas er að tala um gilið sitt, sem ég tel líklegra.
Ég sagði í upphafi að ég vissi að niðurstaða Árna Óla vœri röng.
Framhald á bis. 10

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
3. marz 1968