Lesbók Morgunblaðsins - 21.04.1968, Blaðsíða 12

SMÁSAGAN
Framhald af bls. 3
vannst honum tími til að gera
eina mynd. Það sakaði ekki
þótt hann kæmi hálftíma of
seint. Fyrirfólk var aldrei
stundvist.
— Þú mátt fara, sagði hann
við þjóninn. — Ég kemst í
jakkann sjálfur.
Ævarr lokaði að sér og
kveikti ljós. Glugginn bar ekki
næga birtu, og auk þess var
farið að rökkva. — Vinnuher-
bergið var ekki eins vel búið
húsgögnum og stofan: gamall
svefnbekkur, málaratrönurnar
hans á miðju gólfi og til hlið-
ar fornfálegt borð hlaðið litum
og penslum, nokkrir stólar.
hann var ekki fullkomlega á-
nægður með íbúðina. Aðalkost
ur hennar var sá, að það var
innangengt úr vinnustofunni í
baðið.
Hann bretti upp skyrtuerm-
arnar, dró á sig gúmmíhanzka
og byrjaði strax að mála. Lér-
eft hafði hann alltaf við hönd-
ina, og þurfti því ekki annað
en festa eitt þeirra á trön-
urnar. Hann notaði aldrei list-
málaraliti í fyrstu áferð, heldur
venjulega Hörpu—málningu.
Dósunum var raðað á borðið
samkvæmt litrófinu. Hann
skvetti málningunni á léreftið
með grófum pensli og gætti
þess vandlega að fá ekki bletti
á föt sín. Eftir að hafa þakið
léreftið hinum fjölskrúðugustu
litum, fór hann yfir myndflöt-
inn með veggjarúllu. Síðan
bar hann málverkið inn í bað-
herbergið og lét það ofan í
karið, þannig að myndin vissi
upp, skrúfaðí lítið eitt frá heita
vatninu og ýrði því yfir mál-
verkið gegnum dreifikranann.
Hann tók hanzkana af sér
og kveikti í sígarettu, meðan
hann beið þess að aðferðarrás-
inni lyki. Vatnið var sjóðheitt,
og gufumökkur steig upp frá
myndinni. Fimm mínútur hlutu
að nægja, þar eð vatnið var
svona heitt. Hann fylgdist með
vísinum á armbandsúri sínu,
þar til tíminn var kominn. Þá
lokaði hann fyrir kranann og
lagði málverkið á hvolf á gólf-
ið í vinnustofunni. Að ölluqa
líkindum yrði það mátulega
þurrt þegar hann kæmi heim
í nótt.
HANN ÓK heim í leigubifreið,
þótt vegarspottinn milli heimil-
is hans og sendiráðsins væri
ekki langur. Hann hafði yfir-
gefið samkvæmið áður en því
lauk. Hugur hans var allur við
myndina. Hún fékk hann tll
að gleyma hæðnisglottinu sem
lék um varir Atgeirs Gunnars-
sonar, skæðasta keppinautar
hans, þegar hann var beðinn
að segja frá námsárum sínum
í París. — Hvernig ætli hún
hafi tekizt? í seinni tíð hafði
það hent hvað eftir annað að
myndir eyðilögðust fyrir hon-
um, svo að hann varð að laum-
ast niður í kjallara að nætur-
lagi og brenna þær í miðstöðv-
arofninum.
Hann snaraðist úr frakkan-
um og fleygði honum frá sér í
anddyrinu. Gústaf myndi hirða
hann í fyrramálið. — Vinnu-
stofan var harðlæst, að vanda.
Lykilinn bar hann alltaf á sér.
Hann opnaði dyrnar skjálfhent
ur, þaut að málverkinu og lyfti
því frá gólfinu, reisti það upp
við vegg og fetaði sig aftur á
bak án þess að líta af því. Það
var algerlega misheppnað: lit-
irnir runnir saman í ólæsilega
klessu. Hann gekk þétt upp að
myndinni og dró fingurinn
þvert yfir léreftið, svo fast, að
rakur farfinn sveigðist undan
þrýstingnum.
— Það fór þá svona, tautaði
hann angurvær og þreytusvip-
ur færðist yfir andlitið. Hann
hafði þó í engu brugðið út af
þeirri tækni, sem gefizt hafði
svo vel og notið þvnikrar hylli.
Hann var að því kominn að
fjarlægja myndina, þegar hon-
um varð litið á hana aftur.
Það var eins og hún tæki breyt
ingum fyrir augum hans. Þver-
rákin eftir fingurinn á hrjúfum
myndfletinum tók á sig ham
nöðru sem bugtaði sig gegn-
um skógarþykkni. Risavöxnum
plöntum skaut upp allt í kring-
um hana, og jarðvegurinn und-
ir henni var þakinn feysknum
gróðri og skordýraleifum. En
yfir gnæfði hrikalegt myrkviði,
flækt þéttofnu neti eitur-
grænna klifurjurta. í skugga
trjánna glóðu skrautblóm, yfir-
skynjanleg að fegurð, og lost-
æt aldin héngu þungt í grein-
unum.
Hann starði um stund dol-
fallinn á hið fullkomna lista-
verk. Svo fór hann úr jakkan-
um og tók til starfa, án þess
að draga á sig hanzka né
skeyta um klæði sín. Hjarta
hans var þrungið sköpunar-
gleði. Augun höfðu öðlast líf,
og bjarminn sem stafaði af
myndinni, varpaði endurskini á
steinrunnið andlit hans. Fyrst
dró hann línurnar upp eins og
þær komu honum fyrir sjónir,
og fór því næst ofan í flet-
ina með sterkum litum og
bronze. En nú notaði hann
fíngerða pensla og listmálara-
liti. — Að starfinu loknu stóð
hann lengi í sömu sporum og
dáði meistaraverk sitt, sem
þarna birtist honum í ævin-
týralegri litadýrð. Og því leng-
ur sem hann horfði á það, því
fleira gat að lesa úr því.
Kynjaverur stigu fram úr skóg-
arþykkninu: forsöguófreskjur,
skuggavaldar og bjartálfar. En
þó mótaði aðeins fyTÍr þessu
öllu, eins og það væri hulið
að hálfu. Það varð að beita
ímyndunarafli til að ná tök-
um á sjónhverfingaheimi mynd-
arinnar.
Fnunskóg á hún að tákna,
sagði hann við sjálfan sig. —
frumskóg mannlegs eðlis: leyni
stigu grimmdar, haturs og sin-
gjamra hvata, og musteri
hins falda guðdómsneista, sem
býr í sérhverri mannssál. —
Hann einn vissi að listaverkið
hafði orðið til vegna tilvilj-
unar. En voru ekki stórkost-
legustu afrek mannsandans
byggð á tilviljun, frá morgni
lífsins, er pithecanthropus
lærði að gera eld, til vorra
tima, er Newton uppgötvaði
þyngdarlögmálið og Bequeral
fékk fyrstu snertinguna við
atómkjarnann? — Hann fann
til skyldleika með guði sjálf-
um þegar hann leit sköpunar-
verk sitt, og sjá, það var harla
gott.
Missagnir leiðréttar
Framhald af bls. 11
Er Garðar kom að Djúpadal hitti
hann Theódór að máli og frétti hvernig
komið var. Fór hann því aldrei að Gróu
nesi en sneri við og fluttí tíðindin að
Stað. Er Látramenn komu aftur að
Hallsteinsnesi var degi mjög tekið að
halla og veður enn óhagstætt til ferðar
í myrkri. Voru þeir því um kyrrt fram
undir birtinguna en héldu þá til Staðar.
Þegar þeir komu á Staðarvíkina sáu
þeir bát Gísla rekinn upp að rifjum
skammt frá lendingunni.
Konráð á Miðjanesi kom niður að
sjónum á móti þeim er þeir lentu. Fór
hann heim aftur og sagði Ólafi hvers
þeir höfðu orðið vísari, en hinir fóru
með sjónum á meðan og fundu þeir
nokkuð að farviði bátsins.
Konráð kom aftur með orð frá Ólafi,
bað hann þá að sækja bátinn, hvað þeir
og gerðu. Síðar þennan dag var safnað
mönnum og leitað, svo sem unnt var,
en ekki fannst annað en Iítils háttar til
viðbótar af farviðnum.
Undir kvöld þessa dags gekk vindur
til norðuastanáttar og sigldu Látra-
menn þá heim. Svo sem sést á þessari
frásögn er ekkert óvenjulegt við til-
drög þessarar ferðar Ólafs, sem þó er
gefið í skyn í frásögn Kristjáns, þetta
var eínungis ein af fjölmörgum fjár-
ferðum hans.
3
Ég vil nú benda á nokkrar villur í
frásögn Kristjáns, sem benda til mis-
minnis eða óvandvirkni í frásögn hans.
Hann segir að Garðar hafi komið frá
Gróunesi kvöldið sem Ólafur kom í
land. Þetta getur ekki verið rétt, því
að hann fór ekki af stað í ferðina fyrr
en daginn eftir. Ekki voru menn Ólafs
heldur á Stað er Garðar kom ogsagði
tíðindin. Þeir komu ekki til baka úr
Ðjúpadalsferðinni fyrr en morguninn
eftir, eftir að þeir höfðu fundið bát
Gísla og komið honum að landi. Ekki
var heldur skipulögð leit fyrr en eftir
það.
Þá er einnig rangt að Ólafur hafi
sofið í herbergi presthjónanna á Stað,
nóttina eftir að báturinn fannst, því
hann sigldi heim þann sama dag.
Segja má að allt þetta skipti litlu
máli, en þó getur það snert þá sem í
þessu stóðu með Ólafi. Um orsakir slyss
ins og hvar það hefur að höndum borið
er enginn til frásagnar og allt sem um
það er skrifað eru því algerar getgátur.
Þá vil ég og geta þess, að um tildrög
þess er bátur þeirra Aðalsteins Ólafs-
sonar og Magnúsar Níelssonar sökk veit
enginn maður og finnast mér tilgátur
Kristjáns, sem einnig koma fram í bók
Jökuls Jakobssonar, „Síðasta skip suð-
ur,“ um það að Magnús hafi stigið eða
hrasað út á borðstokk bátsins, velt
honum og þar með orðið valdur að
dauða þeirra beggja, vera ákaflega ó-
smekklegar, að ekki sé meira sagt.
Faðir minn var viðstaddur er bát
þeirra var náð upp, og segir hann, að
engum sem þar var hafi dottið þessi
orsök slyssins í hug. Er báturinn var
tekinn upp var Magnús fastur í neti
undir þóftu bátsins, en þeir félagEU
ætluðu að_ leggja hrognkelsanet í þess-
ari ferð. Ég get þessa hér vegna þess
að ég hef séð rangt farið með það
annarsstaðar.
Þá kem ég að því sem Kristján sækir
í frásögnina „Huldufólk í Hvallátrum,
en það eru draumar Daníels og afleið-
ingar þeirra. Svo segir þar: „Ein af
þeim ótölulega mörgu eyjum, semliggja
undir Látur heitir Seley, og hefur þar
einhverntíma til forna verið haft í
seli. Tóftirnar voru orðnar vallgrónar,
en í kringum þær ávallt grænt töðu-
gresi, og var það nefnt seltún. Var
það gömul trú, að aldrei mætti slá tóft-
imar eða seltúnið, en ef út af því væri
brugðið, yrðu menn fyrir fjárskaða eða
misstu nautgripi. Liðu svo langir tímar,
að aldrei var seltúnið slegið.“ Nokkuð
má það teljast undarlegt, að núlifandi
fólk í Hvallátrum hefur aldrei hejrrt
getuð um þessi álög á seltúninu, enda
var það slegið árlega á meðan úteyja-
heyskapur var stundaður að nokkru
ráðL Hins vegar er hóll eða hólmi á
milli selsins og svonefndra Króka, sem
Skarðhóll nefnist, og var hann talinn
álagablettur og mátti ekki slá hann.
Þegar Ólaf dreymdi draum þann, sem
getið er um í Gráskinnu, kom hann
heim í Sel úr Króknum og sló blett á
hólnum í leiðinni. Sagði Ólafur föður
mínum þennan draum og var hann eitt-
hvað á þá leið, að honum þótti koma til
sín karl og kerling og kvarta undan
því að hann hefði slegið túnið þeirra,
og vildu þau hafa bætur fyrir. Ólafur
vildi ekki verða við kröfum þeirra í
fyrstu, en er hann hafði dreymt þetta
tvisvar eða þrisvar, þá lét hann þau
hafa Flatey (ekki Flathólma), sem er
lítil eyja austur eða norðaustur af Sel-
inu, og sló hana ekki það sumar. Ekki
nefndi Ólafur umkvartanir þeirra hjóna
vegna umróts á kofum eða rústum þar
í Selinu, hvorki er hann sagði föður
mínum draum sinn né öðrum, sem ég
hef átt tal við. Mér segir svo hugur
um, að sá þáttur draumsins sé hugar-
fóstur þess er sagt hefur draum Daní-
els, sem á að vera orsök allra slysa og
óhappa í Hvallátrum frá þeim tíma, og
þar til Ólafur er allur.
4
Svo undarlega bregður við, að eng-
inn sem ég hef talað við þar vestra
hefur heyrt þennan draum, og mun þó
oft hafa verið minnzt á drauma í Látr-
um áður fyrr. Og sama er að segja um
ummæli í sambandi við hann. Móðir
mín hefur gaman af draumum og kann
marga gamla drauma, en aldrei heyrði
hún þennan draum fyrr en hann kom
út í Gráskinnu. Ekki sagði Ólafur föður
mínum heldur neitt í þessa átt, og
ræddu þeir þó margt saman um atburði
fyrri ára í búskapartíð Ólafs.
Ekki eru traustari heimildir fyrir þess
ari frásögn í Gráskinnu en það, að
sagt er að Daníel hafi misst konu sína
árið 1910, en hún ól honum þó tvö börn
eftir það. Einnig er það rangt að Daníel
hafi drukknað 1913 en það var 1915.
Þá er í umræddum frásögnum sleppt
að geta eins mannsins, sem fórst með
Daníel, en hann hét Friðrik Jónsson
og var vinnumaður í Látrum.
Heimildarmenn að þessari frásögn
Nordals eru tvær gamlar konur. Hvers
vegna sneri hann sér ekki heldur til
Ólafs, eða annarra, sem sagt gátu um
sannleiksgildi þessarar frásagnar? Það
hefði þó verið hægt, þar sem þetta er
skráð aðeins 5 árum eftir dauða Daní-
els, og Ólafur þá í fullu fjöri. Hefði
það ekki verið skemmtilegara en að
birta slúðursögu, sem hlaut að særa
mjög þá, sem þessi ósköp dundu öll
yfir?
Ég geri mér fulla grein fyrir þvi,
að skrif um löngu Iiðna atburði og leið-
réttingar á frásögnum af þeim, er eins
og að glíma við drauga. Margir þeirra
manna er þarna voru á þessum tíma
eru löngu látnir. En þó er ennþá lif-
andi fólk, sem man þessa atburði sem
um er að ræða, og svíður það eðlilega
þegar þessi sár eru rifin upp. Þó sær-
ir það mest þegar meðferð mála er á
þann hátt, að settir eru blettir á fólk í
í gröf sinni, svo sem hér er gert, þegar
ótrúmennsku Daníels við systur sína
og mág er kennt um svo alvarlega
hluti. En vandfundnir munu þeir hafa
verið, er sökuðu þann mann um ótrú-
mennsku eða óheilindi yfirleitt.
Það mun ávallt verða farsælla, að
leita eftir beztu fáanlegum heimildum,
þegar sagnir eru skráðar, en að birta
frásagnir, sem vitað er að eru brenglað
ar, þó að þær reynist ef til vill falla
ókunnugum lesendum eins vel í geð og
hinar réttu.
Framkv.stj.: Sigíús Jónsson.
Hitstjórar: SigurBur Bjarnason frá Vigur.
Matthias Johannessen.
Eyjólfur Konráð Jónsson.
Ritstj. fltr.: Gísli Sigurðsson.
Auglýsingar: Árnf GarSar Kristinsson.
Ritstjórn: Aðalstræti 6. Simi 22480.
Útgefandi: H.f. Árvakur. Reykjavik
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
21. apríl 1968.