Lesbók Morgunblaðsins - 19.07.1970, Blaðsíða 7

Tony Loftas
KÖNNUN
HAFDJÚPANNA
Enn er vernlegur hluti af yfirborffi hnattarins manninum ókunnur. Enginn veit hver auð-
æfi kunna að finnast á hafsbotninum. Nýlegur olíufumtur í Norðursjo er dæmi um þau
verðmæti, sem leynast undir sjó.
andi áhrif, sem lýst hefur verið
af franska vísindamanninum og
kafaranum Jacques-Yves-Coste-
au — sem „upphafningiu sjávar-
ins“, það er sæluleiðslu. Gasið
þjappast einnig saman í eins-
konar gassúpu, sem erfitt er að
anda að sér. Menn hafa reynt
að leysa þetta með því að nota
helíum í stað köfnunarefnisins
og að miklu súrefnisins líka, en
því miður eru þeirri aðferð einn
ig takmörk sett, og kafari, sem
andar að sér þeirri gastegund,
Við sjávarþrýsting kæmist senni
lega aldrei nema niður á 70
metra eða svo.
f>egar kafari vinnur við þann
þrýsting sem er á nokkur
hundruð feta dýpi, þá verður
líkami hans ekki ósvipaður sóda
vatnssprautu.
Gas hefur þrýst sér inn í
h'kama hans og, ef hann færi of
hratt upp á yfirborðið og þrýst
'ingnum létti of snögglega af hon
um, gæti það orðið til þess, að
'milljónir loftbóla mynduðust, en
það gæti haft skaðlegar afleið-
ingar. Kafarinn verður að koma
hægt úr djúpinu, því að þá get-
ur gasið þrýstst aftur út úr
líkama hans um lungun.
Tíminn, sem fer í það að losna
við gasið, fer eftir því, hversu
djúpt er kafað og hversu lengi,
en um eina athyglisverða stað-
reynd er að ræða í þessu sam-
bandi — líkaminm tekur á móti
ákveðnu magni á hverju til-
teknu dýpi, og þegar hann hef-
ur aðJaigazt því, tekur það jafn-
langan tíma að losna við það, og
skiptir þá ekki máli, hversu
lengi kafarinn hefur verið í
djúpinu.
Það er öllum augljóst, hvað
þessi staðreynd getur táknað.
Ef maður þolir þrýstinginn við
vinnuna í neðansjávarhúsi —
þá eygja menn vísan framtíðar-
dvalarstað á hafsbotni — að
minnsta kosti í þrýstiklefum
eins og eru um borð í Harð-
skalla og botnbílnum — það er
hægt að lengja tímann niðri, þar
sem afþrýsting tekur sama tíma,
hvort sem verið er skammt eða
lengi. Franskir hafdjúpsfarar
fóru sex saman niður á 328 feta
dýpi í klefa, sem var nefndur
Conshelf 3, og voru þar í 22
daga við þrýsting, sem var
ellefu sinnum meiri en á yfirborði
sjávar. Þeir voru 84 tíma á
leiðinini upp, en þeir hefðu verið
jafnlengi upp, þó að þeir hefðu
ekki verið nema einn dag niðri
á þessu dýpi.
Menn hafa reynt að flytja
hafsbotninn upp til sín á þurr-
lendið með því að rækta neðan-
sjávargróður ofan sjávar. Það
er sagt að Hawaimenn hafi orð-
ið fyrstir til að rækta sj ávar-
gróður í pollum í fjörunni, en
hvað sem rétt er í því, þá eru
það Japanir, sem hafa náð mest-
um árangri í þessari sjávargróð
ursræktun, og þeir framleiddu
mest af agar — en það er þurrk-
að og bleikt þang og verður að
hlaupi, þegar vatni er bætt í
það. Þetta hlaup, agar, er notað
í margskonar fæðu úr niður-
soðnu kjöti og fiski eða sem eft-
irréttur, ellegar salad.
Japanimir hafa reyndar einn
ig verið forgöngumenn um eldi
ýmissa sjávardýra, svo sem
fisks, rækju og humars. Kækj-
an eir alm upp alveg úr eggjmiu
og til fulls þroska, en humar-
lnn er velddur UfandH, þannig
að hann er látinn elta smádýr,
sem hann hefur ágirnd á inn í
þar til gerð hús, eins og sjá má
fremst á meðfylgjandi mynd.
Þessi aðferð við að veiða ung-
viði sjávarins og ala það síðan
upp hefur svo sem verið notuð
við fledri tegumdir í fiskeldis-
stöðvum, en nú er farið að
leggja meiri áherzlu á klakið og
uppeldi allt frá byrjun.
Eina neðansjávartækið og út-
búnaðurinn á myndinni, sem er
verulega í ósamræmi við um-
hverfið á sjávarbotni er það
tæki, sem er efst til hægrL
Þetta tæki, sem sendir frá sér
sterk ljós, er með kúlu neðan
á kviðnum og sú kúla er með
tækniútbúnaði, sem á að leiða í
ljós, hvað menn þurfi til að geta
hafzt við á allt að 20 þúsund
feta dýpi.
HAFDJÚPIN
Til skamms tíma stafaði eina
glætan í hafdjúpunum frá sjálf-
lýsandi fiskum og öðrum sjáv-
ardýrum. En nú orðið kemur
það fyrir að ljóskastarar neðan
sjávarmyndavéla rjúfa myrkrið
og ekmdig, þótt emn sé sjialdmar
rannsóknar- og leitarljós djúp-
könnunarbáta og hylkja. Það var
þegar árið 1934, að tveir Banda-
ríkjamenn, William Beebe og
Otis Barton komust niður á
rúmra þrjú þúsund feta dýpi í
Kyrrahafinu og urðu þannig
fyrstir manna til að líta hin
miklu hafdjúp eigin augum.
Hylkinu sem þeir höfðu til köf-
unarinnar var sökkt niður í vír.
Árið 1947 smíðaði Svisslending-
urinn Auguste Piccard svo
könnunarklefa, sem hægt var að
aigla. Hann notfærði sér
reynslu sína af loftbelgjum fyllt
um heitu lofti og hafði bátinn
þannig í tvennu lagi, að sterkur
þrýstiklefi var festur neðan í
stórt flotholt, en það var fyllt
olíu, sem er eðlisléttari vökvi en
sjór. Siðan var sett allmikil
ballest á flotholtið til þess að
sökkva farartækinu, og þegar
snúið var aftur var ballest þess
ari varpað „fyrir borð“ í hæfi-
legum áföngum. Á flotholtinu
voru ventlar til þess að nægur
sjór kæmist inn undir olíuna og
jafnaði þannig þrýstinginn utan
c*g inin'ain hinina þurnrnu vegigja
flotholtsins.
Það var þegar ljóst, að bátar
þsssir e>ða hylki áttu framtíð
fyrir sér og nú var hafizt handa
víða um heim að endurbæta þá
og þróa. Brátt höfðu bæði
franskir og bandarískir djúp-
bátar komizt enn dýpra niður en
hinir tveir fyrri.
En þráitt fyrir þesisar framfar-
ir eru hafdjúpin þó enn að
miklu leyti utan seilingar okk-
ar. Af þeiim fjörutíu djúpbát-
um sem byggðir hafa verið og
eru í smíðum hefur aðeins einn
komizt niður á mesta þekkt dýpi
heimshafanma. Það var Trieste
ammar, sem kioimst niðui- í Mari-
amais gjánia í Kyrralhafinu árið
1960 undir stjórn Jacques, (son
ar Auguste Piccards) og Don
Walsh, bandarísks liðsforingja.
Þeir komust niður á þrjátiu og
fimm þúsund og átta hundruð
feta dýpi í gjánmi, en gjá þessi
er svo risavaxim að hún gæti
hæglega rúmað Everestfjall og
yrði þó rúmt um það. Hins veg-
ar eru þó nokkrir djúpbátar
sem starfað geta á nokkur þús-
und feta dýpi í alllangan tíma.
En þótt sjálfsagt sé að þróa
þessa djúpbáta og endurbæta þá
til meiri afreka, þá er þó enn
meiri þörf á hentugum bátum,
sem geta athafnað sig á grunn-
sævinu. Það er hætt við því að
rannsóknirnar á hafdjúpinu
borgi sig öllu síðar en hinar.
Rannsóknir á djúpunum hafa
enn fyrst og fremst hernaðar-
legt og strangvísindalegt gildi,
en hinar fremur hagnýtt. Her-
málayfirvöldin líta á hafdjúpin,
sem kafbátageymslur og eld-
flaugastæði. Hins vegar lítur
vísindamaðurinn á hafið sem
eina heild og skilur ekki grunn-
sævi frá djúpsævi, þótt við höf-
um skipt haíinu í tvo hluta til
hagræðingar. Hafið sjálft styður
hins vegar skoðun vísinda-
mannsins. Það er ein heild.
Ef svo færi éinhverntíma að
úthöfin þornuðu upp þá gæfi
okkur á að líta eitthvert stór-
brotnasta landslag — eða haf-
lag — sem til er á hnettinum.
Einhverjar mestu sléttur hnatt-
arins eru á sjávarbotni. Svo
risa fjöll upp af þeim á stöku
sfað; mörg þeirra eru flöt að of-
an. Annarsstaðar eru geysilegir
fjallgarðar og þar sem þeir
verða hæstir risa þeir upp úr
yfirborðinu og mynda gjarnan
eyjaklaisa. Triistan dia Cuinlha eyj-
arnar eru til dæmis tindar á
Miðatlantshafshryggnum. Enn
annars staðar eru feiknadjúpar
gjár á borð við Marianasgjána.
Á einum stað í Suður-Ameríku
er nær óslitinn þrettán kíló-
metra bratti frá botni gjáar til
tinda Andesfj allanna.
Þegar niður í hafdjúpin kem-
ur, verður fyrir vandamál, sem
oft hefur sett rannsökuðum stól-
iimn fyrir dynraar, en það er þrýst
iingurion. Það er hanin gem úti-
lokar það, að menn geti kafað
einir nema fáeina tugi metra
niður. Þrýstingur á djúpbát á
tuttugu þúsund feta dýpi er
meir en fjögur tonn á ferþuml-
ung en upp við yfirborðið ekki
nema sjö og hálft kíló. Þegar
Trieste komst sem dýpst í hinni
frægu ferð sinni, sem sagt var
frá að framan, varð þrýstingur-
inn um átta tonn á ferþumlung.
Það er orðið allþétt faðmlag.
Þaið yrði eiklki m iikið eftir af
manni sem sleppt yrði út við
þær aðstæður. Og þó nokkrum
sinnum hefur það hent, að kaf-
bátar hafa bókstaflega lagzt
saman eða rifnað á miklu minna
dýpi en þessu.
Haffræðingar lita ,,land“-nám
hafdjúpanna og hafbotnsins svip
uðum augum og geimvísinda-
menn tungllendingu. Um eitt
skeið leit út fyrir að þáttaskil
væru framundan í baráttu
mannsins við djúpið; það var
þegar Trieste komst niður í
Marianasgjána, en nú hafa geim
vísindin og allir sigrarnir á þeim
vettvangi skotið hinum alger-
lega ref fyrir rass. Enn hefur
enginn lagt í það að spá fyrir
um þann dag, er fyrsti maður-
inn tekur sér göngutúr um gjár-
botn.
Þó er sífellt verið að sperr-
ast við að halda rannsóknum og
tilraunum áfram. Við og við eru
smíðaðir nýir djúpbátar; af þeim
má nefna DSSV bát bandaríska
flotans, sem á að geta athafnað
sig á allt að því tuttugu þús-
und feta dýpi. Það þýðir, að nú
eru í raun og veru níutíu og
átta prósent hafdjúpanna í seil-
ingarfæri mannsins, — í orði
kveðnu.
Fraimíhiald á bls. 8.
19. júlí 1970
LESBOK MORGUNBLAÐSINS 7