Lesbók Morgunblaðsins - 16.08.1986, Blaðsíða 14

Freysteinn Gunnarsson,
f. 1892, d. 1972,
bóndasonur frá Vola í
Flóa, Ámessýslu, guð-
fræðingur og lengi skólastjóri
Kennaraskólans. Einhver af-
kastamesti þýðandi bókmennta
íslenskur og orðabókahöfundur,
ljóðskáld, gaf út Kvæði 1—11,
frumsamin og þýdd. Vísumar
sem hér koma eru úr bókum
Freysteins.
I.
Þegar líður góa góð
gengur átt í suður.
Vorsins unga vógguljóð
vekur einmánuður.
m.
Árin hverfa í aldaþröng.
Elli verður sumum þung.
Þegar gerist leiðin löng,
léttir sporin sálin ung.
IV.
Gott er að eignast gerða skó,
gefna á jóladaginn.
Skinnið er af sel úr sjó,
saumaði maður laginn.
V.
Þegar ég finn af þessu bragð,
þá fer mér að hlýna,
eins og þú legðir ullarlagð
ofan á sálu mína.
VII.
Margur hreppir harðan kost.
Hélar jörð og gránar.
Þetta er er eilíft þurrafrost,
þangað til hann hlánar.
VIII.
Hvorki býr við borð né sæng,
bjargast þó um vetur.
Svífur hátt á svörtum væng
soltið krummatetur.
IX.
Margar furðufregnir berast.
Flestir á þær missa trúna.
Enginn veit, hvað er að gerast
úti í veröldinni núna.
II.
Þó að festing fölvi él,
fær ei bresta trúin.
Enn er best að vera vel
við sem flestu búinn.
VI.
Hvað er í fréttum? Hvað er títt?
Hvað er mest til ama?
Engar fréttir, ekkert nýtt,
allt við þetta sama.
XI.
Nú er fátt með friðarbrag.
Fært er margt úr skorðum.
En stelkurinn syngur sama lag,
sem hann gerði forðum.
XII.
Það má segja, að allt er eins
og ekki í lagi.
Enginn hefur neitt til neins
af neinu tagi.
XIII.
Hætt er við, og hætt er við,
að hugann illa dreymi.
Mikið er, hvað mikið er
af myrkri í þessum heimi.
XIV.
Situr einn og segir frá,
sveitist við að ljúga.
Annar hlustar hrifinn á
og hamast við að trúa.
Bréf hefur borist frá syni
Freysteins Gunnarssonar skóla-
stjóra: „í vísnaþætti í Lesbók
22. febr. er spurt um höfund
vísu sem var letruð á eldspýtna-
stokka í eina tíð. Vísan er eftir
Freystein Gunnarsson og er
prentuð í Kvæðum árið 1935.
Orðið eymd er notað í fleirtölu
bæði að fomu og nýju, sbr.
orðabækur Fritzners, Blöndals
og Menningarsjóðs." — Vísna-
maður þakkar.
Ég sagði að Tóbakseinkasala
Ríkisins hefði annast sölu þess-
ara eldspýtna þar sem vísan
piýddi stokkana. Nú hefur mér
verið bent á að þetta hafi verið
fyrir tíð þeirrar stofnunar, og
að Frímúrarareglan á íslandi
hafí staðið að þessari eldspýtna-
sölu. Og að þetta hafi verið gert
til ágóða fyrir hjálparþurfandi
börn. Þessar upplýsingar þakka
ég einnig.
J.G.J.
Leysigeisla beitt
á blöðruhálskirtílinn
Þessi kirtill stækkar venjulega með aldrinum
og þrengir að þ vagrásinni. Stækkun hans getur
verið illkynja og við skurðaðgerðir hafa 9 af
hverjum 10 orðið getulausir, en nú er farið að
beita leysigeisla í stað þess að skera og með
góðum árangri
Blöðruhálskirtillinn hrjáir að heita má hvern
mann fyrr eða síðar, ef hann lifír nógu lengi.
En bættum lækningaaðferðum er það að
þakka, að miklu minni hætta er nú, á þeim
aukaverkunum, aðallega getuleysi, sem menn
hafa óttast svo mjög, ef þeir þyrftu að fara
í aðgerð, að margir sjúkir menn hafa í
lengstu lög forðast að leita þeirra ráða, er
helst duga.
Eftir því sem sérfræðingar í þvagfæra-
fræði tileinka sér hinar nýju aðferðir, ætti
dauðsföllum af völdum krabbameins í
blöðruhálskirtli að fækka, en það er víða
um lönd annað skæðasta krabbameinið hjá
fullorðnum karlmönnum. Hægt á að vera
að lina þjáningar þeirra, sem góðkynja
stækkun blöðruhálskirtils hrjáir, án þess að
þeir þurfi að leggjast á sjúkrahús og taka
þá áhættu, sem venjulegum uppskurði fylg-
ir.
Enda þótt enn hafi reynst erfitt að þróa
aðferðir til að finna krabbamein í blöðru-
hálskirtli á fyrstu stigum þess sem og að
kveða á um orsakir góðkynja stækkunar
hans, lýstu þvagfæralæknar á blaðamanna-
fundi í Bandaríkjunum fyrir nokkru mikilli
ánægju sinni yfir þeim framförum sem orðið
hafa undanfarið í sjúkdómsgreiningu og
meðferð á þessu sviði.
NÝ UPPSKURÐARTÆKNI
Til dæmis hefur ný tækni gert læknum
kleift að skera menn upp við krabbameini
í blöðruhálskirtli, án þess að aðgerðin valdi
getuleysi, eins og gerðist í 90 af hundraði
tilfella með venjulegri aðferð. Vegna hætt-
unnar á getuleysi velja margir menn og
sérfræðingar þeirra í þvagfærafræði (sem
nær allir eru karlmenn) varanlegri lækn-
ingaaðferðir eða alls enga og treysta þannig
á það, að krabbameinið, sem oft fer hægt,
verði ekki banvænt.
Varðandi stækkun blöðruhálskirtilsins,
sem er miklu algengara vandamál, þá eru
vísindamenn að gera tilraunir með YAG-
leysigeisla, er það mjög sterkur ljósgeisli,
sem hægt er að nota á læknisstofum með
staðbundinni deyfingu til að eyða „án blóðs-
úthellinga" aukavef, sem getur truflað
þvaglát og kynferðislega nautn.
í sambandi við sýkingu í blöðruhálskirtli,
sem getur komið fýrir unga sem gamla, þá
hefur ný tækni við sjúkdómsgreiningu leitt
til þess, að fundist hafa viðráðanlegar orsak-
ir áður óþekktrar sýkingar. Dæmi um það
er Chlamydiaveiki, sem berst með samförum
og nú er algengasti kynsjúkdómur í Banda-
ríkjunum, en nú er vitað að, Chlamydia er
skýringin á meira en helmingi tilfella sýk-
ingar í blöðruhálskirtli. Nú er það fastur
liður í rannsókn þvagfæralækna að ganga
úr skugga um það með prófun, hvort þessi
sýkill eigi hlut að máli.
Við leit að þekkingu á blöðruhálskirtli og
orsökum að ólagi á honum hefur lelðin ekki
alltaf legið í þá átt, sem búast hefði mátt
við. Sem dæmi um það má geta þess, að
vísindamenn við John Hopkins-háskólann
hafa nýlega sýnt fram á, að sú trú manna,
sem lengi hefur verið við lýði, að hormóna-
breytingar, sem fylgi aldrinum, valdi stækk-
un blöðruhálskirtilsins, er sennilega röng. Á
grundvelli hinna nýju upplýsinga hafa þeir
horfið frá þeim ráðum, sem gefin höfðu
verið varðandi forvörn og meðferð, þar sem
þeir telja ekki líklegt, að þau verði til gagns,
og þeir hafa reyndar snúið sér að teikniborð-
inu aftur í leit að nýjum hugmyndum.
Kirtillinn Stækkar
MeðAldri
Allar þessar rannsóknir snúast um kirtil
á stærð við hnetu, sem hefur afmarkað
hlutverk, en mjög mikilvæga staðsetningu.
í blöðruhálskirtlinum myndast vökvinn, sem
nærir og flytur sáðfrumumar sína leið. Án
þessa vökva er maðurinn nær örugglega
ófijór, enda þótt það þurfi ekki að hafa
áhrif á getuna eða nautnina.
Blöðruhálskirtillinn lykur um efsta hluta
þvagrásarinnar og neðsta hluta blöðrunnar.
I því er vandinn fólginn. Þegar kirtillinn
stækkar af einhveijum ástæðum, getur hann
þrengt að þvagrásinni og hindrað þvag-
rennslið. Sé ekkert við því gert, getur þetta
valdið sýkingu í blöðru og nýrum, varanleg-
um nýmaskemmdum og algerri stöðvun
þvagrennslis, sem gerir neyðaraðgerð nauð-
synlega. Stækkun blöðmhálskirtils getur
einnig valdið sársauka við stinningu getnað-
arlims og sáðlát.
Hjá ungum drengjum er blöðmhálskirtill-
inn örlítill, en fer síðan að stækka með
hormónabreytingum. Marc Cohen, sérfræð-
ingur í þvagfærasjúkdómum við Beth Israel
Hospital, segir, að það sé eðlilegt, að vefur
kirtilsins stækki, eftir því sem menn eldast.
En að það virðist bundið erfðum, hversu
mjög hann stækkar og hvað hratt. Og hvort
stækkunin raski starfsemi þvagfæranna
fari eftir því, hvaða hluti kirtilsins stækki.
Hjá sumum mönnum kann mjög stór blöðm-
hálskirtill að valda litlum eða engum óþæg-
indum, meðan vefurinn þrengir ekki að
þvagrásinni, en jafnvel lítill vöxtur á vondum
stað getur haft mjög slæmar afleiðingar.
Þegar óþarfa vefur er fjarlægður með skurð-
aðgerð eða leysigeislum, er talað um, að
blöðmhálskirtillinn sé tekinn, en í rauninni
er hinn eiginlegi blöðmhálskirtill skilinn
eftir ósnertur. Ef allt er með felldu, á
kyngeta og fullnæging að vera áfram með
eðlilegum hætti, en hjá um það bil helmingi
þeirra manna, sem gangast undir slíka
skurðaðgerð, fer mest af sæðinu á eftir inn
í blöðmna í stað þess að fara gegnum lim-
inn. Þetta er ekki skaðlegt, en það gerir
manninn ófijóan.
Langflestar aðgerðir vegna góðkynja
stækkunar kirtilsins em nú framkvæmdar
gegnum þvagrásina — sem sagt án hol-
skurðar. Dr. Cohen segir, að þetta sé hægt
vegna nýrra tækja, sem lýsa og stækka og
hafa aukið mjög hraða og öryggi aðgerðar-
innar, með því að skurðlæknamir geta séð
allt, sem þeir era að gera. Bættar deyfingar-
aðferðir hafa einnig aukið öryggið, svo að
slíkar skurðaðgerðir hafa tekist giftusam-
lega á mönnum allt að 99 ára gömlum að
sögn dr. Cohens.
Leysigeislar Reyndir
YAG-leysirinn, sem hefur hlotið samþykki
heilbrigðisyfirvalda til notkunar við meðferð
vegna krabbameins í blöðm og þvagrásar-
þrengsla, er nú reyndur við góðkynja stækk-
un blöðmhálskirtils. í stað þess að skera
burt óþurftarvef, sem stundum getur haft
í for með sér hættulega mikið blóðlát og
sársauka, er YAG-leysinum beitt, sem „sýð-
ur“ vefinn, svo að hann leysist upp og
hverfur burt með þvaginu sársaukalaust.
Dr. Patrick Walsh, þvagfærafræðingur
við John Hopkins-háskólann, hefur breytt
lítillega hinni viðteknu, gagngerðu skurðað-
gerð, þegar allur blöðmhálskirtillinn er
tekinn og nokkuð af aðliggjandi veljum, í
því skyni að forða því að kyngeta manna
skerðist af völdum uppkurðarins. Þetta á
við um meðferð vegna krabbameins í kirtlin-
um, en sá sjúkdómur er tengdur fituríku
mataræði. í samvinnu við hollenzkan lækni,
dr. P. Donner, rannsakaði hann andvana
fædd böm, og þeim tókst að staðsetja þær
taugar, sem liggja um blöðmhálskirtilinn
endaþarmsmegin og bera ábyrgð á getunni.
ÁRLEG SKOÐUN ER VÆN-
LEGASTA AÐFERÐIN
Dr. Walsh rannsakaði síðan blöðmháls-
kirtla úr líkum af fullorðnum mönnum til
að staðsetja nákvæmlega hinar örsmáu, en
þýðingarmiklu taugar. Þær var að finna í
þykkum vef, sem venjulega er skorinn eða
skaddaður við gagngert brottnám kirtilsins
og þá með þeim afleiðingum, að getan
hverfur. Að þessu loknu gat hann breytt
skurðaðgerðinni, svo að þessar taugar
sködduðust ekki. Áður var talið, að einungis
10 af hundraði sjúklinga héldu getunni eftir
þessa skurðaðgerð, en með hinni breyttu
aðferð er sú tala komin upp í 70. Sé beitt
geislalækningum við krabbamein í blöðm-
hálskirtli, er talið, að um 50—60 af hundraði
sjúklinga haldi getunni.
Einn þvagfærafræðingur komst svo að
orði, að starfsbræður sínir væm að hverfa
frá þeirri skoðun, að krabbamein í blöðm-
hálskirtli væri „góðkynja“ meinsemd, því
að fleiri dæju úr því í Bandaríkjunum en úr
nokkm öðra krabbameini nema lungna-
krabba.
Þar í landi er sagt, að um 70 prósent af
krabbameini í blöðruhálskirtli finnist ekki,
fyrr en það er komið á tiltölulega hátt stig
og líkurnar á bata hafa minnkað að mun.
Ýmsar efnafræðilegar prófanir til að upp-
götva þennan sjúkdóm snemma hafa ekki
borið tilætlaðan árangur, og því er það enn
í gildi, að árleg læknisskoðun um endaþarm-
inn frá því menn em 45—50 ára gamlir, sé
vænlegasta aðferðin til að vita vissu sína í
þessu efni.
Aftur á móti er verið að reyna nýja að-
ferð, sem Japanir hafa þróað, og byggist
hún á hátíðni kanna, sem stungið er í enda-
þarminn. Með því á að vera hægt að rann-
saka allan blöðmhálskirtilinn, en ekki aðeins
þann hluta, sem hægt er að ná til raufarleið-
is.
Um ástæðurnar til hinnar góðkynja
stækkunar blöðmhálskirtilsins verður ekk-
ert fullyrt ennþá. En það virðist þó ömggt,
að þessi góðkynja ofvöxtur er ekki forleikur
að krabbameini. Þetta er bara nokkuð, sem
hendir nærri því hvem mann, sem lifir langt
fram yfir fimmtugt.
(The New York Times)