Lesbók Morgunblaðsins - 06.09.1986, Blaðsíða 12

rithöfundum. „Maður verður að gæta þess
að vera dálítið ósennilegur," sagði Wilde og
hitti naglann á höfuðið. Eins og ég þreytist
aldrei á að brýna fyrir mönnum, nemendum
mínum jafnt sem öðrum, þá er svokölluð
fræðileg varkárni oftar en ekki yfirvarp
snerpuleysis og hugkvæmdarskorts.4
Fræðimenn sem lofa hæst þá dyggð eru
venjulega þeir sem minnst hafa umleikis
andlega, menn sem, eins og Sigurður Nor-
dal orðaði það, „gera oft ekki annað en tína
saman og sjóða upp kenningar annarra og
áður fundnar staðreyndir... styðja sig
sífellt við þær eins og börn, sem ganga með
stokki og þora aldrei að sleppa sér.“6 Slíkir
menn hafa ekki lyft neinum grettistökum í
sögu vísinda og fræða. Þeir eru of sennileg-
ir til þess. Aðrir reisa sér hins vegar
bautasteina með því að þora að brýna raust-
ina, þora að segja heldur meira en þeir
geta staðið við í svipinn, þora að veifa frem-
ur röngu tré en öngu. Þeir vekja okkur hin
sem sífellt eigum á hættu að falla í vanans
dorm. Þeir eru ljóskveikjendur þekkingar-
innar og velgjörðarmenn mannkyns.
Ég get ekki stillt mig um að geta þess
í framhjáhlaupi að þessi sannindi virðast
hafa farið öldungis fyrir ofan garð og neðan
hjá andvígismönnum Einars Pálssonar goð-
fræðings. Jafnvel þótt allar tilgátur Einars
væru hillingar og tál (eins og þeir ugglaust
telja) þá er samankominn í ritum hans slíkur
hafsjór af fróðleik og ögrandi ályktunum
að það hlýtur að vera dauður maður í fræð-
unum sem ekki finnur sig tilknúinn að láta
þær bera eða bresta. En fræði Einars koma
máli mínu í dag að öðru leyti ekki við.
Hvar vorum við? Ég var að stafa að því
að kennarar ættu að vera þakklátir mönnum
sem stormur og órói stendur af og leyfa sér
að vega að þeim forsendum er hin svoköll-
uðu kennslufræði hafa hvílt á, mönnum á
borð við Þorstein Gylfason og Guðmund
Magnússon. Hugleiðingarnar á þessum blöð-
um eru lítill vottur af minni hálfu til að
gjalda þeim torfalögin.
Fyrst verð ég þó að lýsa vonbrigðum
mínum með að framangreind umræða skuli
hafa knýst þrefi um kjaramál kennarastétt-
arinnar. Þau mikilvægu úrlausnarefni er
varða eðli kennslustarfsins eru utangátta
við hitt hvort kennarar séu of- eða van-
haldnir í launum. Eldmóður góðs kennara
er eins og andagift listamanns eða móður-
ást óviðjafnanlegur hlutur sem ekki verður
metinn til verðs, eins og viðjafnanlegir eig-
inleikar, heldur göfgi. Hann er aukinheldur
mannkostur, /erðleiki sem ekki verður eign-
aður stétt heldur einstaklingi. Mælikvarða-
leysi á óviðjafnanlega eiginleika og
mikilvægi ákveðinna starfsstétta veldur því
að kaupgjaldsmál hafa löngum verið ofur-
seld gerræði og duttlungum, ekki rökum.
Svo er guði fýrir að þakka.
Ég nefndi áðan annað verðugt umræðu-
efni síðustu missera, stöðu tungunnar í
nútíð og framtíð. Sorfið hefur til stáls með
„rekareiðsmönnum" og „viðnámsmönnum",
er Helgi Hálfdanarson nefnir svo, þ.e.a.s.
annars vegar talsmönnum hins málfarslega
darwinisma, er líta á tunguna sem náttúru-
lega tegund, og hins vegar varðstöðumönn-
um fornra hefða og hæfilegrar íhaldssemi.
Á meðan hefur menntamálaráðherra reynt
að tendra áhuga fólks á íslensku máli með
vakningarsamkomum um allt land. Svo lofs-
verður sem eldhugur ráðherrans er verður
hann þó einskis megnugur nema takast
megi að bera log að kveik þeirra sem áður
létu sér fátt um finnast, ekki aðeins hinna
sem nógan funa höfðu fyrir.
Menntun og tunga — kennsla og mál-
kennd; hvaða ítök eiga þessi viðfangsefni
hvort í öðru er heimila mér að nefna þau í
sömu andrá? Mig langar að ýja að svari við
þeirri spurningu í nokkrum orðum, með
þremur bálkum er fara hér á eftir: orða-
bálki, kennslubálki og fagbálki. Allir
snerta þeir að einhveiju leyti þau efni er
ég hef tæpt á hér að framan. Ég reyni í
senn að sjá á þeim sameiginlega fleti og
horfa til nýrra átta. Slíkt er heimspekinnar.
Orðábálkur
Það kveður oft við nú á dögum að á
þeirri vísinda-, upplýsinga- og fjölmiðlaöld
sem upp er runnin sé mönnum fátt nauðsyn-
legra en að geta tjáð hugsun sína á agaðan
og skilmerkilegan hátt. Ekki eru það ein-
asta stafnbúar málverndar og mályrkju sem
þylja þennan óð, málsvarar ólíkustu starfs-
stétta og þjóðfélagshópa taka í sama
strenginn, allt frá búralegustu viðskipta-

Efiiið
og
orðin
órbergur Þórðarson hafði eitt sinn orð á því að
í mannlífinu væri ekki hærra til ijáfurs en svo
að hið léttara hjal ætti sér fleiri aðdáendur
en hin hugsaða hugsun.1 Ekki þarf mörgum
blöðum (eða nýjum íslenskum tímaritum) um
Hugvekja um
orðlist, kennslu-
fræði og fag-
mennsku
EFTIR
KRISTJÁN
KRISTJÁNSSON
FYRRI HLUTI
að fletta til að sannfærast um að lastmæli
Þórbergs standi heima. Þar er undur fátt
sem svarar kalli hans um efni er skapi „gerj-
un í sálinni" og „gróanda í vitsmunalífínu",
svo ekki sé nú minnst á „styrk í innræt-
inu“.2 „Dægurþras og rígur", er annað
íslenskt skáld bað þagna, ráða ríkjum sem
fyrr.
Þó er ekki fýrir það brennt að stöku sinn-
um beri fyrir augu okkar í íslenskum
blaðaheimi annað en auðgleymt snakk; þar
djarfi raunverulega fyrir „hugsaðri hugsun"
sem býður þysmælginni birginn. Á umliðn-
um misserum hafa t.d. tvö málefni fengið
verðskuldaða umfjöllun á þeim vettvangi,
málefni sem eru mér bæði jafnhugstæð. Þar
á ég í fyrra lagi við þrætur um eðli
kennslustarfsins, fagmennsku kennara og
gildi kennslu- og uppeldisfræða; en í hinu
síðara umræður um viðgang tungunnar,
þær hættur sem steðja að henni nú sem
jafnan af tómlæti og spilling. Eiga ritstjórar
Morgunblaðsins þakkir skilið fyrir að hafa
leyft fulltrúum andstæðra sjónarmiða í báð-
um þessum efnum að leggja sér orustuvöll
á síðum blaðsins. Þau eru nefnilega mála
síst fallin til að lokast inni í þröngum hring
fræðirita heldur varða, eða ættu að varða,
allan almenning miklu.
Alveg varð ég hissa á því vandlætingar-
felmtri sem sló á sum starfssystkin mín
vegna skrifa Guðmundar Magnússonar,
heimspekings og blaðamanns á Morgun-
blaðinu, um örbirgð kennslu- og uppeldis-
fræða. Gerði Guðmundur þó ekki annað en
taka lítillega upp þráðinn frá sennu Þor-
stein Gylfasonar við samanlagðan félagsvís-
indaher íslendinga í Morgunblaðinu á
vordögum 1980, einhverri skemmtilegustu
ritdeilu er háð hefur verið hér lengi og
ætti að verða skyldulesefni allra sem láta
sig uppeldismál varða.3 Geðsmunafarald-
urinn nú stafaði, skildist mér, af því að
Guðmundur þessi væri hinn versti níðhögg-
ur er reiddi öxi jafnt að fræðilegum sem
fjárhagslegum rótum kennarastéttarinnar.
Óg látum nú vera þótt Guðmundur hafi
verið eitthvað fyrirgangsmeiri en hvað hann
var hittinn. Einhvern tíma las ég eftir hann
grein um hjáfræði, gott. ef ekki í Tímanum,
sem mér þótti nokkuð vígmálug en var ekki
síður andgæf fyrir bragðið.
Það sem kennslu- og uppeldisfræðingun-
uni, er deilt hafa á Guðmund, sést yfir er
að mátuleg „ósvífni" er einn höfuðkostur
fræðimanns, ekki löstur; eða öllu heldur sá
ósennileiki sem Oscar Wilde eignaði góðum
12