Lesbók Morgunblaðsins - 06.09.1986, Blaðsíða 13

frömuðum til hótfyndnustu skólamanna.
Ræðunámskeið eru haldin, mælskukeppni
háð og engu líkara en ný gullöld mælskulist-
arinnar sé í nánd. Þær raddir, sem lengi
máttu sín nokkurs meðal nemenda fram-
haldsskólanna að íslenskan væri óþarft
aukafag, hafa fyrir löngu hljóðnað og í
áfangalýsingu fýrir byijendakennslu í rök-
fræði í MA þótti sjálfsagt að setja fram það
meginmarkmið að áfanganum væri ætlað
að stuðla að rökvísri hugsun og ögun í fram-
setningu og skipulagningu máls. Þessi þróun
hlýtur að vera fagnaðarefni öllum þeim sem
annt er um framgang tungunnar og trúa
því að skipuleg hugsun uni ekki óvönduðu
málfari.
ÍFrá mínum bæjardyrum séð er þó enn
ekki nema hálf sagan sögð. Ég legg nefni-
lega annan og dýpri skilning en liggja kann
x. á lausu við fyrstu sýn í þá staðhæfíngu að
skipuleg hugsun uni ekki óvönduðu mál-
t fari né ruglborinni framsetningu, —
7 skilning sem veltur á ákveðinni afstöðu til
sambands máls, hugsunar og veruleika.
I Krafan um vandað málfar kann, undir niðri,
i j að vera krafa sem lýtur að sjálfri uppistöðu
mannlegrar hugsunar, ekki aðeins ónauð-
| synlegu ívafi hennar. En áður en lengra er
\' haldið skulum við líta ögn um hæl í sögunni.
Spumingum um samband hugsunar og
o veruleika hefur verið varpað fram á ólíka
vegu af flestum málsmetandi heimspeking-
um sögunnar. Á síðustu öid hafa síðan
samsvarandi spurningar um eðli tungumáls-
ins bæst í hópinn. Varla getur önnur
■þrætuepli sem heimspekingar em gagn-
málugri um en þessi; en með mátulegri
einföldun má þó skipta afstöðu þeirra í tvo
meginflokka er við skulum kalla raunhátta-
kenningu og málháttakenningu.
Einfaldasta skólabókarskýring á munin-
um gæti ef til vill hljóðað svo að raun-
háttakenning gerði ráð fyrir að eðlisnauð-
syn væri til en málháttakenning að svo
væri ekki heldur væri aðeins til orðanauð-
syn. Að baki býr því spumingin um eðli
hluta, hvort raunveralega séu til einhvetjir
nauðsynlegir eiginleikar; eiginleikar sem
þeir geti ekki verið án.
Lengi vel sættu menn sig prýðilega við
lausn Aristótelesar sem gengið hafði til
móts við vandann með heilbrigða skynsemi
„Eldmóður góðs kennara er eins og anda-
gift listamanns eða móðurást óviðjafnan-
legur hiutur, sem ekki verður metinn til
verðs... Hann er aukinheldur mann-
kostur, verðleiki sem ekki verður
eignaður stétt heldur einstaklingi.“
óhugsandi sé að maður sem lifað hefði í
fullkominni eingangran réði yfir máli, jafn-
vel þótt einhver skildi þau hljóð sem hann
gæfi frá sér.7
Standist málháttakenningin í grundvall-
aratriðum má draga af henni fleiri, víðfeðm-
ari og reyfarakenndari ályktanir en svo að
þær verði tölum taldar hér. En nefna má
að samkvæmt henni a) sjáum við heiminn
nánast ekki eins og hann „er“ heldur eins
og hann birtist okkur í ljósi þeirra hugtaka
sem við höfum á valdi okkar og öll marktæk
reynsla verður að laga sig að, b) er því öll
mannleg hugsun samslungin máli, c) era
nákvæmar þýðingar milli þjóðtungna í eðli
sínu ókleifar; og d) stafa mörg helstu vanda-
mál mannkyns af hugtakaruglingi eða
frábrugðinni orðanotkun sem veldur því að
ræður manna ganga á misvíxl.
Og fangbrögð málhátta- og raunhátta-
kenningar era síður en svo háð, einvörð-
ungu, innan háskólaheimspeki. Þau birtast
í einhveijum, mér liggur við að segja hinum
ólíklegustu, myndum innan flestra fræða
og vísinda. Mynda- og leikjakenning vega
t.a.m. enn salt í almennum málvísindum og
er skemmst að minnast ýfinga milli fylgis-
manna Benjamins Lee Whorf annars vegar
og Noams Chomsky hins vegar; en kenning-
ar þeirra síðamefndu era raunar 300 árum
á eftir tímanum, heimspekilega séð, þótt
þær eigi nú mjög upp á pallborðið meðal
málvísindamanna, m.a. á íslandi. Jafnvel
kennslufræðingar era svo ekki ósnortnir af
þessum væringum, eins og kemur á daginn
í kennslubálki.
Ég var iengi efins um það, persónulega,
að málháttakenningin fengi staðist í sinni
öfgakenndustu mynd og er enn mjög tor-
trygginn á þær ályktanir sem virðist mega
draga af henni um samband hugsunar og
veraleika. Hins vegar era rökin fyrir vensl-
um máls og hugsunar furðu sannfærandi,
séu þau brotin til mergjar. Rýnum í þau
um stund og sláum því fram í upphafi að
það sem greini okkur menn frá dýram sé
umfram allt hæfileikinn að hugsa í orðum,
ekki bara myndum -r eða viðbrögðum. Að
læra móðurmál sitt er að ljá hugsuninni löð
sem hún getur lagst í. Alltof margir ganga
fram í þeirri dul að fyrst komi hugsunin,
síðan orðin: búningur hennar. Þessu er yfir-
leitt þveröfugt farið. Fyrst koma orðin,
eiginnöfn eða hugtaksorð — síðan hugtökin
og hugsunin. Og það er hugsunin sem verð-
ur að laga sig að orðunum og inntaki þeirra,
ekki öfugt. Með hveiju nýju orði sem við
lærum á móðurmáli okkar erum við því að
skapa hugsuninni aukið svigrúm, svo fremi
að það sé ekki óbrotið samheiti einhvers
annars sem við þekkjum fyrir.
Þetta hafa flestir reynt á sjálfum sér.
Ég gleymi aldrei þegar ég fyrst heyrði og
skildi orðið „uppburðarlaus". Auðvitað hafði
ég fram að þeim tíma getað kallað mann
....
að vopni eins og honum var lagið. Bersýni-
lega mátti skipta eiginleikum í tvo flokka,
ónauðsynlega og eðlislæga. Þótt ónauðsyn-
legustu eiginleikamir breytist (t.d. að gult
borð sé málað grænt) þá er hluturinn áfram
sá sami (borð) en eftir eðlisbreytingu (t.d.
ef kveikt er í borðinu) er það ekki lengur
sami hluturinn (borðið er ekki lengur borð
heldur brunarústir).
Locke og aðrir nýaldarheimspekingar litu
á það sem köllun sína að andæfa Aristót-
elesi og eðlishyggju hans. Urðu þeir þar
með árgalar máiháttakenningar. í raun era
Nú myndi æra óstöðugan ef gera ætti
þessu deiluefni meira en stundarskil hér,
hvað þá ef kemba ætti í sundur rök beggja
málsaðila. En ekki verður undan ekist að
nefna lítillega til sögunnar frægasta heim-
speking 20. aldar, Ludwig Wittgenstein, ét.
lagði með síðari ritum sínum þungvægt og
nýstárlegt lóð á vogaskál málháttakenning-
arinnar. I sem stystu máli lítur Wittgenstein
á félaga hvers málsamfélags sem þátttak-
endur í leik þar sem málkerfið myndar
leikreglurnar. Andstætt fyrri hugmyndum
sinum og annarra um að málið sé umfram
„Maður verður að gæta þess að vera dálítið ósennilegur,“ sagði
Oscar Wilde og hitti naglann á höfuðið. Eins og ég þreytist aldr-
ei á að brýna fyrir mönnum, nemendum mínum jafnt sem öðrum,
þá er svokölluð fræðileg varkárni oftar en ekki yfirvarp snerpu-
leysis og hugkvæmdarskorts.“
allir eiginleikar undir sömu sök seldir, sögðu
þeir, og engir eðlislægari en aðrir. Við grein-
um aðeins á milli fyrirbæranna eftir
áhugaefnum okkar, áherslu og orðanotkun.
Þannig hefðum við allt eins getað gert grein-
armun á borðum eftir lit þeirra, kallað gul
borð „borm“ en græn „born“. Síðan hefðum
við fullyrt, þegar borð breytti um lit, að um
eðlisbreytingu væri að ræða þar eð ný teg-
und hefði orðið til. Hins vegar hefðum við
kannski af hendingu flokkað saman borð
og branarústir og því ekki talið það eðlis-
breytingu þó að borð brynni til ösku.
Málháttakenningin byggist þannig, í sinni
róttækustu mynd, á því að engar náttúruleg-
ar tegundir séu til heldur sé heimurinn
einhverskonar greinarmunarlaus marg-
breytileiki sem maðurinn kemur skipulagi á
og flokkar niður eftir sínum mannlegu
markalínum. „Eðliseiginleikar" eru, sam-
kvæmt því, misskilið heiti á eiginleikum sem
við höfum komið okkur saman um að auð-
kenna skuli ákveðnar tegundir.6
allt lýsing á skynreyndum, myndum er
standi okkur fyrir hugskotssjónum, lítur
Wittgenstein á það sem samskiptatæki —
eins og leikreglur raunar era. En það er
forsenda reglna yfirleitt að þær skírskoti
til einhvers hlutlægs mælikvarða eða við-
miðunar. í hinni frægu einkamálsrök-
færslu sinni (sem reyndar er svo flókin að
margir frægir heimspekingar stæra sig af
að hafa aldrei skilið bofs í henni) virðist
Wittgenstein þannig færa rök að því að
maður er reyndi að búa til mál um huglæg-
ar skynjanir sínar, sem ekki væri hægt að
kenna öðram, gæti aldrei verið viss um
hvort hann færi eftir eigin reglum eða ekki
þar eð viðmiðunina vantaði. Hann gæti,
þess vegna, lifað í stöðugum sjálfsblekking-
um.
Niðurstaða Wittgensteins er að óhugsandi
sé að maður gæti notað orð sem ekki væru
skiljanleg neinum öðram, þ.e. orð um per-
sónuleg fyrirbæri (skynjanir) sem enginn
annar gæti hugsaniega þekkt; og einnig að
aumingja, dugleysingja og amlóða; en þetta
orð „uppburðarlaus", jafngagnsætt og það
er, opnaði mér nýja sýn á veraleikann. Ég
öðlaðist nýtt hugtak og um leið sá ég að
margs kyns ástand, sem ég hafði ekki getað
tekið hugartökum fyrr, var í raun talandi
dæmi um uppburðarleysi, lyndiseinkunn er
má herma upp á svo alltof marga. Þannig
er það vísast sannmæli að við skynjum heim-
inn einatt ekki eins og hann er heldur eins
og við eram, eins og þau hugtök era sem
við höfum á takteinum. Á Tonga-eyju, aust-
an við Ástraiíu, var til skamms tíma ekkert
orð til er svaraði nákvæmlega til enska orðs-
ins „promise" eða íslenska orðsins „loforð".
Um leið og orðið vantaði, vantaði einnig
hugtakið og frambyggjarnir vissu ekki af
því fremur en káifar af krossmarki hvað
gesturinn var að fara þegar hann sagðist
lofa að hitta þá í kvöld. Eftir að inntak
orðsins hafði verið skýrt fyrir þeim má ætla
að lokist hafi upp fyrir þeim nýr heimur.
Til að seðja forvitni mál- og mannfræð-
'
(
!
!
i
i
I
i
1
LESBÓK MORGUNBLj^ÐSINS 6. SEPTEMBER 1986 13