Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1988, Blaðsíða 25

Myndröð um tíf
Krists eftir Emil
Nolde.
ar að heimildum. Þeir höfðu aðgang að sög-
unni í ýmsum „falstextum" (apókrýfum)
sem ekki er að finna í biblíunni okkar. Þeir
fóru að minnsta kosti ekki eftir Lúkasarguð-
spjalli, því í þessum myndum gerist at-
burðurinn ekki í fjárhúsi heldur í helli
skammt fyrir utan Betlehem. í þessum forn-
kristnu sviðssetningum komu ekki aðeins
hirðingjamir, sem Lúkas segir frá, heldur
einnig vitringamir þrír. Samkvæmt Matt-
eusarguðspjalli komu vitringarnir hinsvegar
að frelsaranum nokkru eftir fæðinguna og
af því má ráða að tímasetning atburðanna
í fomkristnu myndunum hafi verið önnur
en tíðkaðist síðar. Það er einnig athyglis-
vert að í myndum frá þessum tímum er
Jósef látinn vera afsíðis og oft á svipinn
eins og hann sé í fýlu. Astæðan var sú að
þrátt fyrir að englamir hafi skýrt fyrir hon-
um af hvaða völdum María varð þunguð,
þá máluðu listamenn hann eins og kokkálað-
an eiginmann.
Þessi fornkristna sviðssetning, með asn-
ann og uxann, hellinn, hirðingjana og vitr-
ingana, hefur lengst lifað í rússneskum íkon-
um (helgimyndum) eða fram á nítjándu öld.
Á litlum íkon frá lokum 16. aldar og birtur
er hér, sjáum við söguna frá því að vitring-
amir þrír koma ríðandi á hestum sínum að
fæðingarstaðnum þartil María og Jósef flýja
með Jesúm til Egyptalands. Efst til vinstri
á myndinni sjást vitringamir þrír, þar undir
þegar þeir færa Jesú gjafirnar og lengst
niðri í vinstra hominu sést Heródes skipa
fyrir um barnamorðin sem sjást neðst í
miðri mynd. Hægra megin á myndinni, fyr-
ir miðju, sjást síðan María og Jósef á flóttan-
um til Egyptalands. Efst á myndinni fyrir
miðju liggur Jesús í vöggunni og á hann
skín geisli frá stjömu sem haldið er uppi
af engli. í sumum gömlum Biblíutextum er
talað um að geislinn hafi beinlínis stafað
frá engli sem var á sveimi yfir jötunni eða
hellinum. Það sem gerir þessa mynd óvenju-
lega era konurnar tvær sem baða Jesúbam-
ið. Frásögnin af því er einnig sótt í fals-
texta en sjálft sagnaminnið er rannið frá
sögum fomaldarinnar um fæðingu Díonýs-
osar. _
Á Ítalíu og í öðram vestrænum löndum
era myndimar af fæðingu Jesú fjölbreyttari
hvað efnisval varðar en rússnesku íkonam-
ir. Jafnvel eftir að menn fóru að sækja fyrst
og fremst í Lúkasarguðspjallið og ijárhúsið
orðið að fæðingarstað frelsarans glytti oft
í hellinn í bakgranninum. Lengst af lá Jesús
í jötunni með uxann og asnann í bakgrannin-
um en á fjórtándu öld koma fram myndir
þar sem barnið liggur á jörðinni fyrri fram-
an Maríu sem krýpur á kné. Þessi túlkun á
atburðinum er að líkindum fyrst komin frá
Fransiskumunknum Johannes de Caulibus,
sem bjó í Toskana á Ítalíu í byrjun 14. ald-
ar. Þessi túlkun fékk þó fyrst almenna út-
breiðslu eftir að afskriftir af vitranum heila-
grar Birgittu breiddust út um alla Evrópu
undir lok miðalda. í frásögn Birgittu kemur
meðal annars fram að himneskur ljómi hafi
stafað frá baminu og hann var svo sterkur
að sólin féll í skuggann af honum. Hér var
komið heldur betur myndefni fyrir málar-
ana. í mynd þýska listamannsins Meistara
Franke (sjá mynd) frá Hamborg, sem gerð
er um 1420, knékrýpur María við nakið
bamið sem liggur á jörðinni, þrír englar era
á sveimi til aðstoðar, asninn og uxinn éta
úr garða með heimspekilegri ró og Jósef
er slíkt aukanúmer að hann.er hreint ekki
með á myndinni. Frá Jesú stafa gullnir
geislar upp til himinsins, sem hefur rofnað
og þar er Guð álmáttugur og veitir mæðgin-
unum blessun sína.
Guð hefur þannig komið í stað stjömunn-
ar og í geislanum milli hans og sonarins
sést gjaman dúfa, sem tákn um heilagan
anda. Þar með era myndirnar af fæðingu
Jesú einnig orðnar að myndum af heilagri
þrenningu.
Þessir gullnu geislar sem Meistari Franke
notaði í sinni mynd nægðu ekki til lengdar
að túlka það yfimáttúrulega ljós sem heilög
Birgitta greindi frá. Með því að láta at-
burðina gerast í myrkri urðu geislarnir
Koma
vitringanna.
Málverk-eftir
Ghirlandaio, Flórens,
1449. Hér er fæðingin
sviðsett eins og á
glæsilegu óperusviði væri.
FæðingJesú ogfleira á rússneskum íkon frá því
um 1600, sem nú er í Nationalmuseum íStokk-
hólmi. Sjá nánarígrein.
meira áberandi og í sumum myndum eru
þeir eini ljósgjafinn. Myndir í þeim dúr vora
gerðar fram undir átjándu öld, meðal ann-
ars af hinum fræga E1 Greco.
Við skulum líta á mynd eftir Bar-
tolommeo della Gatta (mynd 4). Hann var
uppi á síðari hluta 15. aldar og bjó í Flórens
á Italíu. Mynd hans er blanda af ýmsum
skólum og er þannig einskonar samnefnari
fyrir þær mismunandi túlkanir á atburðinum
sem fyrir hendi eru. í þessari mynd er dags-
ljós. Jesúbamið liggur á jörðinni; frá því
stafa engir geislar en himnamir hafa samt
sem áður rofnað og þar birtist guð ásamt
herskara af englum. Atburðurinn á sér stað
í þaklausu fjárhúsi en bakvið það er hellir
og milli hans og fjárhússins standa asninn
og uxinn við jötuna og bíða þess að barnið
verði lagt í hana. í forgranni myndarinnar
til vinstri situr Jósef, sofandi með hönd
K. VT\'-

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 19. DESEMBER 1988 25