Lesbók Morgunblaðsins - 05.08.1989, Blaðsíða 6

Táknmál og tilgáta
Rosetta-steinninn
Ekki þurfa menn að kynna sér lengi sögu tungu-
málarannsókna til að komast að þeirri niður-
stöðu, að í rauninni hafi Tilgátan verið helzta
vopnið í baráttunni allt frá upphafi. Sir William
Jones er oft talinn frumkvöðull orðsifjafræða;
síðari hluti
Allir málfræðingar
skildu strax, að það sem
Champollion var að
rannsaka var til — þeim
var það kunnugt, að
helgiletrið egypzka var
óráðið og að
Champollion var að
glíma við örðugt
verkefni. Hið
stórskrýtna við stöðuna
hérlendis var það, að
fæstir íslenzkufræðingar
höfðu hugmynd um, að
táknmál íslenzkra
fornsagna væri
staðreynd og að brjótast
þyrfti í gegnum múr
merkinga til að komast
að því.
Eftir EINAR PÁLSSON
sá góði maður hélt frægt erindi árið 1786
og spáði því þar fyrir, að framtíðarrannsókn-
ir mundu leiða í ljós sannanir fyrir sameigin-
legum uppruna Sanskrítar og helztu tungu-
mála Evrópu. Er sagt, að áheyrendur hafi
orði furðu lostnir við að heyra svo ótrúlega
spá setta fram. Tíminn hefur hins vegar
sýnt svart á hvítu, að Sir William Jones
hafði rétt fyrir sér; eigi er aðeins, að ijöldi
sannana hafi fundizt fyrir þessu, heldur er
nú bert, að gera má ráð fyrir einu frum-
tungumáli, indó-evrópsku, sem flest Evrópu-
mál þróuðust af og talað var um 2000 fyr-
ir Krists burð. Hér er ekki meginatriði,
hvort ártalið er rétt, heldur hitt, að enginn
rannsakandi tungumála, sem eitthvað kann
til verka, mun nú efa hinn sameiginlega
uppruna, sem Sir Williams Jones greindi á
sínum tíma. Eins og sjá má rís nútíma verk-
lag þama í öllum sínum einfaldleik; það er
TILGÁTA sem Sir William Jones beitir aust-
ur í Bengal. Það merkir, að fyrst er að
geta sér til um lausn; eftir er það að prófa
gögn er að málinu lúta. Þetta hefur óspart
verið gert síðan í orðsiíjafræðum. Það er
m.ö.o. Tilgátan sem opnaði leið fyrir frum-
heija orðsiijafræða á 19. öld, Franz Bopp,
Rasmus Kristian Rask og Jakob Grimm.
Þetta er athyglisvert meðal annars vegna
þess, að ekki er nú talið, að það fólk er
talaði indó-evrópsku sé iengur til sem þjóð.
Blóð þess hefur blandazt í flest kyn Evr-
ópubúa. Samt hafa tungumáiagarpar geað
gert sér nokkuð glögga mynd af þessu fólki
og lífsháttum þess. Það má gera með það
að bera saman þau orð er erfzt hafa til vor
úr tungu þeirra. Tíðni þeirra og eðli gefur
margt til kynna, sem áður var talið glatað
og með öllu ófinnanlegt.
EðliTungumáls
Það sem gerir verk rannsakanda í elztu
tungumálum áhugavert er um leið það sem
gerir verk hans örðugt: mál lifa, þróast og
umbreytast, orð skipta um merkingar eða
falla úr notkun, síðan koma önnur orð, aðr-
ar merkingar og fleiri orðasambönd; einatt
gjörbreytast þeir lifnaðarhættir, sem orð og
hugtök voru á reist. Á þetta ekki sízt við
um íslenzku, sem gerð er að miklu leyti af
orðtökum, er vart eiga sér lifandi hliðstæð-
ur í reynslu nútímamanna. Það sem gerir
íslenzku hvað mikilvægasta í fræðunum er,
hversu mikið af heimildum hefur varðveitzt
um hana allt frá elztu tíð. Þetta gerir það
meðal annars að verkum, að unnt er að
taka-til gaumgæfilegrar athugunar margs-
konar tákn úr fornu máli.
Eins er um þann sem þetta ritar og aðra:
Það sem gerði hans rannsókn á táknmáli
örðuga var jafnframt það er gerði hana
áhugaverða. Ástæðan til að íslenzkufræð-
ingar áttu svo bágt með að skilja lausnirnar
var að sjálfsögðu ekki illur vilji, heldur ann-
ars vegar óvenjuleg framsetning á efninu
af minni hálfu, og hins vegar torkennileg
Sú tilgáta Champollions, sem rauf innsiglið, var byggð á nöfnunum Ptolimis og
Kleopatra. Stafurinn T reyndist þó lengi ráðgáta.
*4í"5vV títZZW

Rosetta-steinninn
niðurstaða um eðli táknmálsins: íslenzku-
fræðingar voru og eru á kafi í sjálfri TUNG-
UNNI, þ.e. í þeim hluta málsins, sem talað-
ur er og að jafnaði ritaður. Mín niðurstaða
um táknmál goðsagna var — gagnstætt
þessu — sú, að það skildi maður ekki nema
myndræn skynjun væri lögð til grundvallar.
Kafa þyrfti m.ö.o. í gegnum ritað mál og
talað niður í frummyndir, sem birtust mönn-
um á skjá hugans. Ef menn athuga þróun
ritmáls sjá þeir, að myndmál var einmitt
fyrsta ritunin, myndir sem höfðuðu til auga
og heila. En túlkun slíkra mynda er sjaldan
auðsæ nútímamönnum. Taka má til dæmis
mynd af ormi: venjulegur íslenzkufræðingur
mundi segja nemendum sínum, að ormur
væri ormur, og því hefðu þ eir orm fyrir
augum, þegar þeir sæju mynd af ormi.
Ýmsir túlkendur fornra tákna telja hins
vegar að ormur merki „líf“ í fornum ristum.
Er svo til dæmis um P.E. Cleator, sem ritað
hefur um rannsóknir á frummálum (1). Til-
tölulega skammt er síðan ég las túlkun Cle-
ators, en mín niðurstaða um Orminn var
svipuð; hann virtist merkja eitthvað í átt
við „líf“ í fomu íslenzku táknmáli. Hins
vegar opnaðist nýr möguleiki er þá túlkun
varðar: eitt regintákn „lífs“ sýndist vera
Þrír ormar, sem hver um sig hafa sérstakan
lit, rauðan, gulan og grænan. Þessir „orm-
ar“ báru jafnframt eðli höfuðskepnanna
Elds-Vatns-Vinds og mynduðu sameigin-
lega þá þijá þætti, sem líf er af ofið (2).
Samkvæmt niðurstöðunni voru það m.ö.o.
Þrír Ormar er mynduðu „líf“ í frumsögn
hins íslenzka landnáms og stofnunar AI-
þingis á Þingvöllum. Þetta mun hafa staðið
í íslenzkufræðingum, en einmitt og ekki sízt
vegna þess, að það var sett fram sem til-
gáta. Þeir íslenzkufræðingar sem afneituðu
Tilgátunni í því dæmi gerðu sér ekki ljóst,
að þeir voru í raun að afneita hinu klassíska
formi tungumálarannsókna. Prófanir á þess-
ari tilgátu fyrir um fjórðungi aldar gáfu
mjög eindregið til kynna, að hún væri rétt.
Er athyglisvert að sjá, að nokkur skáld
hafa notfært sér táknmyndir úr Baksviði
Njálu til áð skapa skynhrif í ljóðum; meðal
annars hefur Matthías Johannessen beitt
fyrir sig Ormunum þrem. Þannig hvarflar
vafalaust að einhveijum, að skynjun skálda
kynni ef til vill að vera skarpara tól en
greind málfræðinga.
En augljóst virðist, að sú niðurstaða, að
myndmál, litir, tölur, áttavísan, stjörnuhim-
inn, sól, tungl og hvers konar tákn önnur
væru grundvöllur íslenzkra goðsagna, hafi
komið íslenzkufræðingum illa á óvart. Enn
meiri undrun sýnist það þó hafa vakið, að
unnt mundi að finna „málfræði" táknmáls
með beitingu tilgátuformsins. En nú liggja
niðurstöður þess efnis frammi til krufningar.
Skilgreining Málsins
Þegar tekið er að vinna að tilgátu í tungu-
málum er mikil stoð í því að skilgreina
skjótt hvað það í rauninni er, sem rannsaka
þarf. Þetta hljómar vafalaust einkennilega
í eyrum einhvers, nánast sem skop, en er
þó rétt. Þekkjum við í raun og veru sjálft
rannsóknarefnið — tunguna — og finnast á
henni ritaðar heimildir? í okkar tilviki mætti
þetta virðast augljóst: málið var vest-nor-
rænt og miðaldabókmenntir á því varðveitt-
ust á Islandi. Slík skilgreining er þó yfir-
borðskennd. Mun fleira kemur til: táknmál
er ekki „tunga“ í venjulegri merkingu þess
orðs; tjáningin felst að mestu í myndum.
Og þær myndir þurfa ekki að vera sér-
norrænar. Sú varð einmitt niðurstaða mín,
að táknmál íslendinga að fornu hefði EKKI
verið „íslenzkt" í þröngum skiiningi, heldur
nánast alþjóðlegt. Og nú hefur okkur tekizt
að rekja þetta táknmál til fljótsdala suðurs,
til Egyptalands og Súmer á fjórða og jafn-
vel fimmta árþúsundinu fyrir Krists burð.
Það var m.ö.o. alls ekki ljóst frá upphafi
HVAÐ rannsaka skyldi ellegar HVERNIG.
Og þá kemur næsta spurning, sem sé,
hvort nægilegur efniviður liggi fyrir til rann-
sóknar. Svarið við því er aftur á móti JÁ,
furðu mikið af táknmáli fornaldar er að
finna í fræðum íslendinga. Og, það sem
mestu varðar, mun meiri efniviður er til
erlendis — og gífurlega stór hluti hans enn
óráðinn. Þannig er svo að sjá sem hinar
íslenzku lausnir séu nánast þær einu sem
birzt hafa í viðamiklum samböndum forn-
fræða. Sýnist ástæðan annars vegar sú, að
íslendingar rituðu fræði sín tiltölulega seint,
þannig að þau eru aðgengileg nútíma Islend-
ingum, og hins vegar sú; að nánast enginn
maður í heiminum utan Islands virðist setj-
ast niður til að leysa þær gátur menningar-
sögunnar sem hér um ræðir.
HVERS KONAR RlTUN?
Hin klassisku vandamál rannsókna á let-
urgerðum eru umhugsunarefni í þessu sam-
bandi. Segja má, að Tilgátan sé nær einráð
í broti á innsiglum fomra texta: sérhver
ráðandi verður að þreifa sig áfram skref
fyrir skref með tilgátu og prófun. Hversu
mörg eru tákn letursins? Er um að ræða
bókstafaletur, samstöfuletur eða myndletur?
Gengur ritunin frá vinstri til hægri eða frá
hægri til vinstri, ellegar kannski uxagang
á víxl? Hefst málið kannski efst og gengur
niður eftir leturborði, ellegar gengur það í
hring eða gorm eins og á Fæstos-diskinum
fræga frá Krít? Stundum er ekkert af þessu
vitað áður en vísindamenn taka að prófa
sig áfram.
Ástæðan til, að þessu er hér velt upp er
ekki sízt sú, að fá af hinum þekktu hjálpar-
tækjum tungumálarannsókna stóðu þeim
sem þetta ritar í raun til boða, þegar hann
byijaði að stafa sig fram úr fornu íslenzku
táknmáli. Þannig þurfti til dæmis ekki að
spyija þeirrar spurningar hvort eitthvað
gengi frá hægri til vinstri ellegar upp og
niður, enn síður hvers konar rittákn voru
notuð. Við þekkjum vel sjálft hið latneska
starfróf. Spurningin var einfaldlega, hvað í
ósköpunum hið óskiljanlega táknmál hafði
að varðveita, og hví það lá að baki miðalda-
texta. Þegar þetta er ritað vitum við meira
um það, hvað hafa má til hliðsjónar við
ráðningu; þegar athugun hófst virtist enginn
maður sjá glóru í dæminu. Enn í dag eru
til íslenzkufræðingar sem gera sér enga
grein fyrir því, að sjálfur vandi táknmálsins
sé til, að hanp sé yfirleitt fyrir hendi í mið-
aldafræðum Islendinga.
Svo mikið getum við þó sagt nú, að tákn-
máli Hrafnkels sögu Freysgoða og Njáls
sögu gengur frá upphafi til endis. Einföld
ályktun, eftir á, en alls ekki gefin fyrirfram.
Eftir að við skildum, hvað táknmálið hafði
í sér fólgið, var unnt að koma auga á
„gang“ söguþráðarins. Eftirleikurinn varð
mun auðveldari, einkum þar sem unnt hefur
reynzt að skorða grind táknmálsins við
stjarnhimni og kennileitum á jörðu niðri.
En það þurfti flókinn samanburð til að geta
sett fram þá tilgátu, að Njáls saga fjallaði |