Lesbók Morgunblaðsins - 05.08.1989, Blaðsíða 10

Eftir þessa athugasemd bjóst ég við rosa-
legri gusu. En það var mjög rólegur og
yfirvegaður Steingrímur, sem svaraði þessu
svofelldum orðum:
„Þessir litir standa í sambandi við nýjan
kapítula í lífí mínu. Ég er að leita að mýkt
og birtu; það er svo mikið af sorta í tilver-
unni. En fyrir 9 árum tók ég upp nýja
lífsstefnu og hef verið að rækta þann garð
síðan; rækta sjálfan mig. Ég er alkóhólisti
og er ekki feiminn að viðurkenna það. Sá
ferill hófst á Akureyri þegar ég var á
þrítugsaldri, en það var Olafur Tryggvason,
huglæknir, sem sneri mér til betri vegar.
Þess bata naut ég í heil 18 ár. Þá var ég
í Roðgúl á Stokkseyri, einn með þijú börn.
Og vamimar bmstu. Við tóku sjö erfið ár,
unz ég tók upp þá stefnu, sem ég hef hald-
ið síðan með guðs hjálp og góðra manna
og byggir ekki sízt á því, að styrkja líkam-
ann. Það er ekki hægt að vera andlega frjór
og vanrækja á sér skrokkinn og lifa á rusl-
fæði. Ég losaði mig líka alveg við tóbak,
en það var erfitt og stríddi lengi á mig.
Þetta var orðinn svo ríkur vani að vera
púandi vindil við ritvélina eða málaratrön-
umar. Og það var vemlegur andlegur sig-
ur, þegar ég fann að ég hafði vald yfir
þessu. Nú geri ég æfingar daglega og teygi
mig eins og kötturinn eða hleyp i fjörunum
úti á Seltjarnarnesi.Á Stokkseyri þykir mér
gott að vaða út í sjó og taka svo Múllersæf-
ingar á undan og eftir.
Allt hefur þetta orðið til þess, að ég sé
heiminn í nýju ljósi, — hamingjusamur varð
ég fyrst eftir sextugt, hef nú fjóra um sex-
tugt og er í alla staði betur á mig kominn
en fyrir tíu ámm. En þessi líkamlega rækt-
un er ekki ein um þá hitu. Ég er kaþólikki
og trúin hefur skipt mig geysilega miklu
máli, kannski bjargað mér. Kaþólsku kirkj-
unni gekk ég á hönd á Máríumessu hinni
fyrri, 1959. Þá varð ég að velja mér nöfn
til viðbótar við mitt eigið, svo sem venja
er til. Ég fór í „Book of Saints“, dýrlinga-
skrá kirlqunnar í samráði við skriftaföður
minn og valdi nöfnin Tómas og Stefán, það'
er eftir Tómasi Aquinas og Heilögum Stef-
áni.
Þetta er dálítið merkilegt í ljósi þess, að
faðir minn taldi sig heiðinn og lét ekki ferma
okkur systkinin. Ég var ekki skírður fyrr
en ég var orðinn 6 ára. Löngu síðar, 11.
júní 1959, var ég „biskupaður", þ.e. fermd-
ur. Ég komst í kynni við katólskuna úti í
Nottingham í Englandi, þar sem ég var við
bókmenntanám og fann að þar var eitthvað
sem höfðaði til mín. Ég er skorpumaður í
kirkjusókn eins og öðru; eitt og annað kem-
ur í veg fyrir að hægt sé að sælq'a kirkju
reglulega. En það er til marks um ögun og
breytingu í þá átt að verða skárri mann-
eskja, að ég var beðinn að flytja bæn við
komu páfa á Landakotstúninu. Fyrir nokkr-
um árum hefði ég gert það, en nú færðist
ég undan; kaus þá auðmýkt að geta verið
þarna sem hver annar óbreyttur.
Mér þótti koma páfa áhrifaríkur við-
burður og á eftir málaði ég nálega abstrakt
mynd, sem verður á sýningunni og er um
þennan viðburð. Þarna er íslenzkt stuðla-
berg, eða form sem gefa hugmynd um það
og braut til himins. Þetta er táknræn mynd
og merkingin er sú, að koma páfa hafi ver-
ið himnasending og að íslenzkt umhverfi
hafi verið töfrum slegið við komu hans.
Það er ekki alveg nýtt hjá mér að mála
abstrakt. En í raun og veru skiptir það
engu máli hvort list er það sem kallað er
„fígúratíf" eða „non-fígúratíf“. Aðalatriðið
er að listamaðurinn sé sannur og að hann
upplifi eitthvað. í verkum hans þarf að koma
fram andleg reynsla; í myndunum verður
að vera andlegt inntak. Og það getur að
sönnu verið andlegt inntak i landslagsmynd,
til dæmis sjávarmynd. Ég held mikið uppá
sjóinn; hann er aldrei leiðinlegur, hvernig
sem hann lætur. Fjaran og brimið er það
sem ég sakna mest frá Stokkseyri. Ég segi:
Andlegt inntak umfram allt og kæri mig
kollóttan um hátíðlega frasa og það dóma-
dagskjaftæði listsögufræðinga, sem stund-
um er í blöðunum. Listalífi á Islandi stafar
mest hætta af klíkum, sem samanstanda
af miðlungsmönnum og framapoturum.
Klíkurnar koma í veg fyrir þessa eðlilegu
og einlægu listsköpun, sem mér fínnst aðal-
atriði.
Það sem gerir listina forvitnilega er, að
það tekur alltaf eitthvað nýtt við í henni.
Það er eins og að loka á eftir sér dyrum —
þá taka við aðrar dyr; listin er endalaus.
Aðalatriðið er að halda áfram að beijast.
Og að finna sér hvatningu, eldsneyti. Að
ferðast er mér hvatning. Það er svipað og
að verða ástfanginn. Ég missi aldrei þennan
ferðahug; eftirvæntingu eins og þegar
stefnumót bíður manns. Það er sorglegt,
þefar fólk missir þennan hæfileika, maður
á að halda í þessa gleði, þessa eftirvæntingu.
0g ekki sízt forvitnina."
gs:
Samstaða í Póllandi - síðari hluti
„Við höfuin beðið skaða
á líkama og sál“
Lech Walesa, sem er án efa orðinn að þjóðhetju
í Póllandi, hafði tekið forystuna í verkfallinu
14. ágúst því verkamenn þurftu augljóslega á
verkalýðsleiðtoga að halda. Hann greip í taum-
ana þegar upplausn virtist gæta meðal verk-
Samstaða starfaði sem
neðanjarðarhreyfing frá
því hún var bönnuð
1981 og viðurkenndi
Walesa sem
óumdeilanlegan leiðtoga
sinn, og efnahagur
landsins hélt áfram að
versna sakir gagnslausra
aðgerða
ríkisstjórnarinnar, á
sama tíma og
mannréttindi voru
fótum troðin.
Eftir GUÐMUND
ÞORSTEIN SSON
fallsmanna eins og hann hefði verið eini
maðurinn sem þorði að standa fast á kröfum
sínum, en í raun var markmið hans og fleiri
verkfallsmanna að koma í veg fyrir sömu
mistökin og voru gerð í desember 1970.
Hann var ekki kosinn til starfsins, heldur
kom hann upp sem leiðtogi í gegnum að-
gerðir sem verkamenn gripu til og aðstæð-
urnar skipuðu honum í leiðtogastöðuna.
Hann er hvorki hernaðarsérfræðingur né
stjórnmálamaður og hann hefur ekki litið á
sjálfan sig sem hugmyndafræðing eða and-
legan leiðtoga. Samt hefur mælska hans
og hæfileiki til að semja við stjómvöld gef-
ið Samstöðu stjómmálalega stefnu: „Walesa
tekst með ferðalögum sínum og látlausum
ræðuhöldum að þjappa fólkinu saman, eða
það sem mikilvægara er, að gera flokks-
forustunni skiljanlegt að andstaðan gegn
henni hefur magnast...“'
Fjöldi héraðasambanda og starfsmanna-
félaga tilheyra nú Samstöðu og styrkur
hennar gagnvart stjórnvöldum sést m.a.
best á því að henni hefur tekist að kalla til
verkfalls með 4 klst. fyriryara. Hinir hörmu-
legu atburðir síðustu fjögurra áratuga í
sögu Póllands rista enn djúpt í meðvitund
almennings og eitthvað meira virðist hafa
búið á bak við kröfuna um fijálsa verkalýðs-
hreyfingu, því skoðanakannanir um haustið
1981 leiddu í ljós að aðeins 7% pólskra
verkamanna voru hliðhollir kommúnista-
flokknum en .90% þeirra fylgdu Samstöðu.
Fijálsum verkalýðsfélögum var komið á
fót um allt land og Samstaða er samtök
þeirra og hún telur um 10 milljón manns,
og meðlimirnir koma alls staðar að úr
þjóðlífinu, einnig andstæðar fylkingar. Þeir
sem mynda Samstöðu eru KOR, félags-
hyggjumenn sem hafa svipaðar hugmyndir
og jafnaðarmenn V-Evrópu, fulltrúar kaþ-
ólsku kirkjunnar, róttæklingar sem nefna
sig Samtök um sjálfstætt Pólland (KPN)
og ein milljón af þrem milljónum meðlima
pólska kommúnistaflokksins. Meðlimir Sam-
stöðu koma víða að úr þjóðfélaginu og úr
mörgum starfstéttum, jafnvel einstaklingar
sem gerast meðlimir eingöngu til að sýna
verkamönnum stuðning sinn, en allir eiga
þeir það sameiginlegt að vilja lifa og starfa
eftir lýðræðislegri hugmyndafræði. Og eins
og árið 1976 stóðu verkamenn og mennta-
menn saman um myndun Samstöðu (KOR
hafði frá árinu 1976 reynt að efla samvinnu
þeirra), t.d. voru stjómvöldum send undir-
skriftalistar hundruða prófessora, rithöf-
unda og annarra menntamanna þar sem
þeir hvöttu til samningaviðræðna við verk-
fallsmenn.2 Seinna valdi Walesa ráðgjafa
Sigurganga. Myndin er tekin að kosningunum afstöðnum og Walesa er að vonum
hýr á svipinn. Það út af tyrir sig að þessar kosningar skyldi eiga sér stað er
kraftaverk og getur haft mikil áhrif í Austantjaldslöndunum.
sína úr þeirra hópi og sem.málfærslu-
menn þekkja séifræðingarnir þær gildrur,
sem hættulegastar eru á þessu byijunarstigi
skipulagningarinnar".3 Þeir vita hvernig á
að gera samninga, korna á viðræðum ein-
stakra fulltrúa, kom á samskiptum við
verkalýðshreyfingar erlendis og útvega töl-
fræðilegar upplýsingar um efnahag lands-
ins. En Walesa hefur reynt að gæta þess
að innan Samstöðu sé enginn yfir annan
hafinn eða að meðlimir skiptist í stéttaand-
stæður, að ekki slái í brýnu milli hinna
hægfara sinnuðu og ungu róttæklinganna
sem vilja sigur eins fljótt og auðið er, því
að innan samtakaima gildir lýðræðisleg
starfsemi.4
Nágrannar Hafa áhrif
Nágrannaríki Póllands í Varsjárbandalag-
inu gagnrýndu þróun mála í landinu og vör-
uðu pólsk stjómvöld við vaxandi „gagnbylt-'
ingaröflum". Orðrómur kviknaði um hernað-
arlega íhlutun Sovétríkjanna í pólsk málefni
og sameiginlegar heræfíngar Sovétríkjanna,
A-Þýskalands og Tékkóslóvakíu á pólsku
landi í mars 1981 olli mikilli spennu meðal
almennings og á Vesturlöndum. En öruggt
má telja, að önnur aðildarríki Varsjárbanda-
lagsins hefðu viljað hindra útbreiðslu verk-
fallanna út fyrir pólsk landamæri hvað sem
það kostaði. Þó var pólsku ríkisstjóminni ein-
ungis settir úrslitakostir; að hún yrði sjálf
að „koma á röð og reglu" í samfélagjnu.6
í augum almennings eru það kröfur þess
sem þarf að koma í röð og reglu án þess að
það ijúfi friðinn við bandalagsríki Póllands,
en svo var málum háttað í byijun árs 1981,
að óeiningar var farið að gæta innan Sam-
stöðu. Sumir meðlimir vildu fara hægt í
kröfum sínum en aðrir vildu grípa til róttæk-
ari ráða. Walesa var sakaður um að gefa oi
mikið eftir og vera hallur undir ríkisstjómina,
og menn fóru í verkfall út af öllum möguleg-
um ástæðum, oft í hefndarhug gagnvart yfir-
mönnum. Walesa reyndi að gera allt í sínu
valdi til að styðja stjórvöld í viðleitni sinni til
að halda friðinn og forðast íhlutun Sovétríkj-
anna. Það var merki um víðsýni „ ... að
bægja frá hættunni af nýrri félagslegri ólgu.
Nú er um að gera, . . . að varðveita það sem
áunnist hefur og ekki að fara út fyrir mörk
þess sem er pólitískt mögulegt."6
LÍFSKJÖR VERSNUÐU
Wojciech Jarazelski varð forsætisráðherra
í febrúar 1981 (hafði verið varnarmálaráð-
herra síðan 1968) og meðlimir Samstöðu vora
jákvæðir gagnvart honum þar sem hann átti
þátt í að fá stjórnvöld til að undirrita Gdansk-
samkomulagið. Hinn nýi forsætisráðherra fór
fram á 3 mánaða frest við Samstöðu, án
verkfalla, til að leysa efnahagsvanda ríkisins
og um 50 héraðsdeildir Samstöðu frestuðu
verkföllum. En efnahagurinn versnaði og al-
menningur gat ekki útvegað sér hinar brýn-
ustu nauðsynjavörar til viðurværis eins og
smjör, osta, mjólk og hveiti. Fátækt og reiði
meðal almennings olli óeirðum einstakra Sam-
stöðuhópa við lögreglu í mars og apríl 1981
og í hvert sinn sem slíkt kom fyrir reyndi
Samstaða að stilla til friðar, og kommúnista-
flokkurinn var orðinn ráðþrota gagnvart upp-
reisnarmönnum. í fyrsta skipti frá stofnun
Samstöðu beitti óeirðalögreglan ofbeldi gegn
vamarlausum lýðnum í Bydgoszcz og Walesa
krafðist þess að hinir seku yrðu dæmdir.
Jarazelski hafði lofað honum því að ofbeldi
yrði ekki beitt, en það er augljóst að í mið-
stýrðu stjórnkerfi Póllands er ekki ætíð hægt
að hafa stjórn á gerðum einstakra deilda
þess. Milljónir verkamanna fóra í verkfall í
lok mars og stjórnvöld féllust loks á að þeir
sem báru ábyrgð á ofbeldisverkum lögregl-
unnar yrðu dæmdir og að samtök bænda
(Græn samstaða) yrðu viðurkennd, einnig
ætluðu stjórnvöld að endurskoða afstöðu sína
til pólitískra fanga. Á landsfundi Samstöðu
í september 1981 kröfðust verkamenn aukinn-
ar sjálfsstjórnar og jafnréttis, fijálsar kosn-
ingar til pólska þingsins og hvöttu verkamenn
í öðrum ríkjum A-Evrópu til að stofna fijáls
verkalýðsfélög. En Walesa hótaði að segja
af sér formennsku ef Samstaða ákvað að
ganga svo langt í kröfum sínum, því stað-
reyndirnar voru þessar: Efnahagur Póllands
var á svo slæmu stigi að hann gæti ekki
þolað fleiri verkföll, pólsk stjórnvöld voru
beitt þrýstingi af hálfu Sovétríkjanna um að
10