Lesbók Morgunblaðsins - 05.08.1989, Blaðsíða 7

í raun um kristnitökuna í skilningi alda-
hvarfa, heiðnu heimsaldrana sjö fram til
hins áttunda friðaraldurs Krists með sam-
hljómi í lokin, og að Hrafnkels saga mundi
byggð yfir tímatalsbreytinguna um 965, þá
er Þorsteinn surtur Þorskfirðingagoði skaut
inn sinni frægu aukaviku til sjö ára. Ekkert
af þessu lá ljóst fyrir áður en verkið hófst.
ROSETTA-STEINNINN
Þegar 64 tilgátur Baksviðs Njálu voru
sýndar við háskólann í Toronto 1969 kom-
ust nokkrir miðaldafræðingar svo að orði,
þeirra á meðal Ph. Fr. Pocock kanslari mið-
aldastofnunar páfastóls — að ef unnt reynd-
ist að prófa tilgáturnar innan víðtækra sam-
banda yrðu þær ekki minna virði fyrir ver-
öld fræðanna en Rosetta-steinninn egypzki.
Sá frægi steinn er frá árinu 196 fyrir Krists
burð, þ.e. sú áletrun, sem þar er að finna.
Er hún með þrem leturgerðum, grísku letri,
svonefndu demótisku letri og helgirúnum
þeim sem nefnast híeróglýfur. Er híeróglýfr-
ið að miklu leyti myndmál. Með samanburði
á leturtegundunum þrem tókst Frakkanum
Jean Francois Champollion snemma á 19.
öld að leysa helztu gátur helgirúnanna, þ.e.
að skilja þá skrift sem nefnd er híeróglýf-
ur. Eftir þá rannsókn reyndist unnt að lesa
gífurlegan ijölda áður óskiljanlegra áletrana
í Egyptalandi.
Það verk sem við hér nefndum RIM er
mjög ólíkt tímamótaverki Champollions og
fer því að sjálfsögðu víðs fjarri, að ætlunin
sé að jafna því tvennu saman. Hitt skildu
miðaldafræðingarnir strax, að ef lesa mætti
túlkanir af hinum íslenzka „Rosetta-steini"
— þá ættu íslendingar alveg einstök tæki-
færi í greiningu fornra menningarhátta.
Samanburðurinn var því bæði örvandi og
eggjandi. Það sem þeir nefndu „Rosetta-
stein“ var það sem hér hefur verið nefnt
Hjól Rangárhverfis. Því Hjóli var einmitt
beitt við athuganirnar í Flórenz og Róm (og
raunar víðar). Vegna aðstæðna — og í þeirri
von, að biðja megi forláts á að svo frægt
dæmi sé tekið — skulum við því athuga
örstutt, hvernig skilja má athuganir RÍM í
ljósi hins annálaða verks Champollions. Þar
er þá fýrst til að taka, að Champollion
þurfti að byija á því að skilgreina letur, að
athuga, hvort híeróglýfrið væri raunverulegt
starfróf, myndletur, samstöfuletur ellegar
einhver áður óþekkt leturgerð. Þannig var
það greining á táknum sem meginmáli skipti
í verki_ hans. Andstætt þessu var viðfangs-
efni RÍM ekki fólgið í því að skilgreina let-
ur heldur merkingar orða, sem flestum
fræðimönnum hafði áður þótt tiltölulega
auðskilin. Viðfangsefnin eru með öðrum
orðum svo gjörólík, að það eitt er lær-
dómsríkt, út af fyrir sig. Allir málfræðingar
skildu strax, að það sem Champollion var
að rannsaka var til, þeim var það kunn-
ugt, að helgiletrið egypzka var óráðið og
að Champollion var að glíma við örðugt
verkefni. Hið stórskýrtna við stöðuna hér-
lendis var það, að fæstir íslenzkufræðingar
höfðu hugmynd um, að táknmál íslenzkra
fornsagna væri staðreynd, og að bijótast
þyrfti í gegnum múr merkinga til að kom-
ast að því.
Skoðanaskipti
Champollions
En lærdómsrík er notkun Champollions
á Tilgátunni sem tæki: Hann hugði í fyrstu,
að tákn helgiletursins væru gervingar hluta,
ekki hljóða. Þessu lýsti hann yfír sem skoð-
un sinni að vandlega athuguðu máli. En
eftir að hann hafði prófað sig áfram í heilt
ár sneri hann blaðinu algjörlega við; eigi
aðeins lét hann fyrri „skoðun“ sina lönd og
leið heldur lagði fram beinar ráðningar á
hljóðtáknum við Academie des Inscriptions
et Belles-lettres í París (hugsanlega undir
áhrifum enska fræðimannsins Thomas
Youngs). Á þeim bæ sýndi hann svart á
hvítu, að hann væri fær um að ráða helgi-
rúnir. Og þær reyndust ekki aðeins myndlet-
ur er táknaði hluti eða hugmyndir, eins og
hann hélt og hafði lýst yfir, heldur nánast
bókstafaletur. Og enn átti hann eftir að
breyta heildarniðurstöðu sinni þrisvar, því
að „bókstafirnir" voru aðeins 24 tákn af
um 700, tveir samhljóðar í einu tákni al-
gengir, og öll stafagerðin flókið kerfi teikn-
inga, tákna og hljóða, jafnvel í einum og
sama textanum.
Þetta sýnir okkur tvennt: annars vegar,
að „skoðun“ er handónýtt verkfæri við rann-
sóknir hvers konar og hins vegar, að ein-
hvers konar stofnun þarf að vera til, sem
beinlínis stuðlar að því, að nýjar hugmynd-
ir séu reyndar og að nýju verídagi sé beitt.
íslendingar hafa verið nánast blindir á þann
einfalda sannleika undanfarna áratugi.
Uppruni TÁKNMÁLSINS
Champollion var heppinn að því leyti, að
hann gat gengið út frá uppruna helgileturs-
Faestos-diskurinn írá Krít.
ins sem gefnum: uppruninn var augljóslega
egypzkur. Hérlendis var ekki slíku að heilsa;
mörg ár tók að komast að þeirri niður-
stöðu, hvaðan mikill hluti táknmálsins var
runninn. Og engan, beinlinis og bókstaflega
engan, hef ég hitt, sem lét sér koma til
hugar, að íslendingar hefðu varðveitt eg-
ypzkt táknmál. En sú staðreynd liggur nú
ljós fyrir.
Aldur hugmyndanna var álíka óljós hér-
lendis: Champollion gat gengið út frá tíma-
setningu af slíkri nákvæmni, að vart skeik-
aði ári. Hérlendis var um að ræða tákn-
mál, hvers tími var með öllu óljós, og sem
við nánari rannsóknir reyndist mörg þúsund
ára gamalt. En heppin höfum við verið að
einu leyti: rekja má hið islenzka táknmál
til elztu þekktu tímasetningar á viðburði í
sögu mannkyns, til upphafs hins sóþiska
tímatals Egypta 4241 fyrir Krists burð (Hér
er um að ræða goðsögn er tengist sólstöð-
um. Talið er, að einungis skeiki tveim árum
til eða frá). Slík niðurstaða var að sjálf-
sögðu svo órafjarlæg í upphafi verks, að
hún var ekki einu sinni hugleidd. Það er
Tilgátan sem tæki, er gefur færi á svo
óvæntum lausnum; ekkert „álit“ hefði kom-
ið til greina við slíkan samanburð. Sjálf
frumsögn Njálu, þ.e. goðsögn sú er varðar
sólstöður, reynist yfir sex þúsund ára göm-
ul, og nú hefur tekizt að rekja hana um
Krít, Grikkland, Tróju, Róm og Bretlands:
eyjar allt til íslands. Menn geta því rétt
aðeins ímyndað sér, hversu langt fyrirfram
Maðurinn sem alheimur í egypsku tákn-
máli, skiptur samkvæmt hugmyndinni
16/18
viðtekin „skoðun“ hefði skilað okkur áleiðis
í slíkri þekkingarleit.
MUNUR í HNOTSKURN
Annar reginmunur á verki Champollions
og þess er hér bregður letri á skjá (auk
frábærrar færni hins fyrrnefnda að sjálf-
sögðu) var sá, að Champollion hafði heildar-
sýn yfir viðfangsefni sítt allt frá upphafi.
Hann gat talið tákn helgiletursins og flokk-
að þau, þannig að hann vissi nákvæmlega
hvað hann hafði milli handa — hvað það
var sem hann þurfti að ráða og hvers til
var ætlazt. Engu sliku var til að dreifa hér.
Enginn hafði nokkru sinni reynt að skil-
greina íslenzkt táknmál og enginn hafði
hugmynd um í hveiju það kynni að felast.
Þetta var kannski örðugast hjallinn í sókn-
inni fram á við. Eitt var þó sameiginlegt
með athugunum RÍM og Champollions:
notkun Tilgátunnar. Ef Tilgátunni hefði
ekki verið beitt sem tæki hefði hvorki Cham-
pollion getað ráðið helgiletrið né undirritað-
ur reynt til við torskildar merkingar hins
íslenzka táknmáls.
Eftir á að hyggja hefði ég getað gert
mér rannsóknina auðveldari með því að
glugga í efni, sem ég þá vissi ekki að til
greina kæmi sem viðmiðun. En svo fjarri
fór því, að við gætum skilgreint HVAÐ til
rannsóknar væri, að við vissum ekki einu
sinni, hvort táknmál fyrirfýndist í verkum
eins og Njálu og Hrafnkötlu, enn síður hvað
það þýddi. Það eina sem augljóst var, má
telja, aðjiví fór fjarri, að hefðbundnar skýr-
ingar á Islendingasögum fullnægðu kröfum
efnisins. Og andstaðan GEGN nýju sjónar-
horni og breyttum rannsóknaraðferðum kom
mér gjörsamlega á óvart.
Meginatriði í athugunum RÍM var þannig
að finna hvað bera mætti saman. Sú hlið
málsins var ljós frá byijun hjá Champollion.
En þegar maður beitir tilgátum til athugana
verður maður að sjálfsögðu að mynda sér
skynsamlegan grundvöll sem reisa má til-
gátumar á. Og sú varð meginbaráttan hér:
að greina sundur eftir beztu getu hvernig
menn hugsuðu að fornu og hvað leggja
mætti til grundvallar túlkun. Ut á það ganga
öll átta bindi ritsafnsins Rætur íslenzkrar
menningar (RÍM).
Hvað Olli?
Champollion vissi, þegar hann hóf verk
sitt, hvað þvi olli, að Rosetta-steinninn var
ristur. Það var gefið i griskunni: krýning
Ptolemaiosar V Epifanesar. Þannig gat
hann getið sér til um titla, helgiávörp og
annað þess háttar af þekktum hliðstæðum.
Um hið íslenzka táknmál Njálu og Hrafn-
kels sögu er það skemmst að segja, að —
mér vitanlega — þekkjast engar beinar hlið-
stæður. Vafalaust eru einhvers konar hlið-
stæður til, og ekki efa ég, að eftir það sem
á undan er gengið munu þær finnast, en
tilgangurinn með ritun þessara tveggja
meistaraverka var beinlínis það sem þurfti
að uppgötva — ekki það sem unnt var að
nota sem forsendur túlkunar.
Á hitt er að líta, hvað nú sýnist óyggj-
andi: að Njála sé íslenzk sögn af Skapker-
inu helga (hinum helga Graal) og að tákn-
mál hennar muni eiga sér hliðstæðu í fjölda
fornra goðsagna. En þetta voru allt upp-
götvanir sem nútímamenn þurftu að gera
sjálfir, ekkert af því var gefið fyrirfram.
Einhveija sönnustu setningu sem ég hef
séð um verk Champollions er að finna hjá
P.E. Cleator: „Addmittedly, the method is
essentially one of trial and error and suc-
cess in its application requires a certain
amount of luck.“ (3) Sá sem berst gegn
tilgátu-forminu á þeirri forsendu, að rann-
sakandinn sé alltaf að geta í eyður, botnar
ekkert í vísindarannsóknum. Þegar reynt
er að skilja eitthvað í stað tilgátu, sem reynd
er og sannprófuð. Skoðanir manna eru svo
fallvaltlar, og yfirleitt byggðar á svo ótraust-
um grunni, að segja má að þær mestu verð-
lausar. Enginn sem vill ná árangri kemst
hjá því að prófa sig áfram, að gera skekkj-
ur og að leiðrétta þær — og að fá guð al-
máttugan í lið með sér til sæmilegrar giftu.
ÞEKKTMÁL?
Eins og við sáum vissi Champollion nokk-
urn veginn hvaða mál hann hygðist finna í
helgiletrinu; það skondna við okkar aðstæð-
ur var, að málið gat ekki talizt þekkt. Eigin-
lega má segja, að það hafi verið með öllu
óþekkt. Notkun tákna í Hrafnkötlu er raun-
ar svo fjarri öllu sem menn hugðu rétt áð-
ur, að vart má greina snertiflöt þar á. En
nú höfum við sett fram tilgátu um mál það
er býr að baki þeirri sögu, táknmál Tar-
occhi. Og svo mikið er enn til af heimildum
á því táknmáli, að nægja ætti íslendingum
langar stundir.
Við ráðningu á óráðnum texta er óhjá-
kvæmilegt að flýta sér hægt, að ætla til-
teknum táknum hugsanlega merkingu við
hvert fótmál og að endurbæta þá merkingu,
auk við hana og skýra eftir því sem verkinu
miðar áleiðis. Og einatt þarf að leiðrétta
áður ranga ályktun. En mikil furða er, hvesu
skjótt merkingar birtast, þegar fundnar eru
meginviðmiðanir. Þannig má segja, að bæði
táknmál Njálu og táknmál Hrafnkötlu hafi
hlaðið utan á sig líkt og snjóbolti. Það sem
kannski sýnir bezt, hversu mikil þörf er á
að húmanistar vinni hver með öðrum — er
að handritum ber ekki ávallt saman og að
frumhandrit eru nánast aldrei til. Þannig
>arf rannsakandinn oft að geta í eyður eft-
ir sennileika táknmáls, sem aðrir hafa aldr-
ei rannsakað. Má nærri geta, hvílíkt sálar-
ástand skapast hjá islenzkufræðingum sem
allt í'einu fregna, að Kári sé Tíminn og
Skarphéðinn Dauðinn — ef báðir skipuðu
áður heiðurssess í vitundinni sem íslenzkir
sveitamenn.
Með Egyptum höfðu ekki aðrir en prestar
þekkingu á helgirúnum (4). Aðeins inn-
vígðum leyfðist að skilja táknin. Svipað
hygg ég að þessu hafi verið farið á íslandi:
Örfáir menn, bundnir þagnareiði — senni-
lega goðar — hafa kunnað hið forna tákn-
mál, og það hefur mikið til varðveitzt í hin-
um svonefndum „gildum“, er tóku við af
launhelgunum fornu, hugsanlega að Reykja-
hólum, Hvammi í Dölum og á Þingeyrum.
Þannig er að sjálfsögðu ekki erfitt að skilja,
hvers vegna þekking á fornum visindum
íslendinga glataðist, enn síður hví þá þekk-
ingu þurfti að grafa upp aftur.
En tækið til þess var — Tilgátan.
Tilvitnanir:
1. P.E. Cleator, Lost Languages, New American
Library, New York, 1962, s. 19.
2. sjá t.d. E.P. Baksvið Njálu, 1969, tilgátur 5, 11,
18, 22.
3. P.E. Cleator trs 26.
4. sama rit s. 30.
Fangi
hlutveru-
leikans
ÞÓRARINN TORFASON
Endurspeglun
dauðra hluta
í vitundinni
greipist fast
utanum líf þitt
Jafnvel minningin
um fyrstu ástina
verður köld
eins og
frostaveturinn mikli
Tilfinningin gleymd
grafin djúpt
í hugskoti hlutanna
og ekki gerð tilraun
til að moka hana upp
Grátur vonsvikins barns
að nóttu
hljómar hjákátlega í eyrum
megnar ekki að grafa upp
djúpt sokknar tilfinningar
Sæla dauðra hlutanna
það eina sem minnir á
lifandi veru
Höfundur er ungur Patreksfirðingur
búsettur á Akureyri.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5. ÁGÚST 1989 7