Lesbók Morgunblaðsins - 26.01.1991, Qupperneq 5
sér stað, þá byggist vald hans í öndverðu á
hernaðarlegum yfirburðum og ofbeldi, en
þegar fram líða stundir verður valdið arf-
gengt og til sögunnar kemur erfðaaðall. Er
þá gjarna búin til einhver vésögn til að lög-
helga ofbeldið og viðhalda valdinu. Stundum
rekja drottnaramir ættir sínar til sólarinnár,
samanber Japanskeisara, eða til einhverra
goðmagna; í æðum þeirra rennur blátt blóð;
þeir eiga sómatilfinningu sem almúganum er
fyrirmunuð; þeir eru betur gefnir og bera
betra skynbragð á hvers kyns málefni en
sauðsvartur almúginn. Fyrmefnd sómatilfinn-
ing er svo máttug, að aðalsmenn hafa heim-
ild til að drepa á staðnum hvem þann sem
misbýður henni, og eru slík hreystiverk talin
til æðstu dygða. Á hinn bóginn er þar herfileg-
ur glæpur og dauðasök ef maður úr neðri
lögum samfélagsins verður manni úr yfirstétt
að bana. Það sem er kannski merkilegast í
þessu efni er sú alkunna staðreynd, að hinir
yfirgangssömu og ofbeldishneigðu drottnarar
hafa yfirleitt átt í litlum erfíðleikum með að
fá almúgann til að fallast á viðhorf sín og
ráðabreytni.
Á sama hátt og aldraður faðir ti-yggir sig
gagnvart vöxnum syni með því að innræta
honum á ungum aldri sonarlega undirgefni
með stoð í helgum textum, þannig hefur örv-
asa og úrsérgengnum yfírstéttum um heim
allan tekist að halda í völd og virðingu með
þeirri trúarlegu lotningu sem þær höfðu inn-
rætt almúganum meðan sól þeirra var í há-
degisstað. Þetta átti ekki síst við kónga. Þeir
stjórnuðu í guðlegu umboði; þeir höfðu guð-
legt umboð afþví þeir voru synir feðra sinna.
En sé farið nógu langt aftur, þá kemur mað-
ur að einhveijum forföður sem hafði ekki
annað umboð en líkamsburði og grimmd og
reglu mikilvægari en tjáningarfrelsi, en ein-
ungis fjórðungur taldi tjáningarfrelsið mikil-
vægara. Þessum meirihluta landsmanna virð-
ist gersamlega sjást yfir þau afdrifaríku sann-
indi, að löggjöf, réttarkerfi og réttarvitund
eru sífelldum breytingum undirorpin. Það sem
var gott og blessað og réttmætt í gær getur
verið vont, hábölvað og forkastanlegt í dag
—. og öfugt — allt eftir því hvað ríkisstjórn
eða þingmeirihluta þykir vera við hæfi í það
og það skiptið.
Þversögnin
Hér erum við komin að þeirri þversögn sem
er kjarninn í starfi Amnesty Intemational.
Samtökin virða og viðurkenna lagabálka
hinna mörgu og sundurleitu ríkja þessa heims,
hversu mótsagnakenndir sem þeir eru inn-
byrðis, en þau vilja standa vörð um helgi
sérhvers einstaklings og rétt hans til að and-
mæla og beijast gegn því sem hann telur
vera rangt eða ofbjóða samvisku sinni. Þessi
réttur er fyrir borð borinn í yfirgnæfandi
meirihluta þeirra ríkja sem þekja yfirborð
jarðar og veifa hvert um sig lagabálkum til
sannindamerkis um, að þau hafi einhverskon-
ar æðra umboð til að fara sínu fram, hvað
svosem einhveijir skýjaglópar eða hjáróma
siðapostular séu að tauta.
Það hefur vakið athygli fræðimanna og þá
ekki síst sálfræðinga, hversu auðvelt það virð-
ist vera þorra manna að semja sig að nýjum
aðstæðum og sætta sig við orðinn hlut, þar-
sem átt hafa sér stað gertækar breytingar
eða byltingar. Einsog hendi væri veifað getur
þetta fólk tileinkað sér viðhorf sem ganga
þvert á öll þau sjónarmið sem það aðhylltist
daginn á undan — ánþess að finna til minnstu
óþæginda. Er engu líkara en gærdagurinn
Fyrr á öldum trúðu menn á mátt pyndinga í sambandi við villutrú og afbrot og
eimir raunar víða eftir af þeirri trú enn í dag. Með pyndingum var fólk hrætt til
aðjáta á sigjafnt lognar sem sannar sakir, og óttinn við pyndingar knúði marg-
an manninn til að ganga af trú sinni og sannfæringu.
vann krúnuna með ofbeldi. Satt að segja er
undravert hve skamman tíma það einatt tek-
ur að öðlast guðlegt umboð og gera það virkt.
Hernaðarlegur uppruni félagslegs frama víða
um lönd er mál sem er ekki gjarna fært í tal
af þeim sem hafa hag af ójöfnuði. Taka má
dæmi af Indveijum sem eðlilega var mjög í
nöp við yfirlæti og hroka Breta, sem höfðu
unnið landið með hernaðarlegu ofbeldi. En
sömu menn höfðu lítið eða ekkert við arf-
helga stéttaskiptingu Indveija að athuga,
endaþótt hún ætti rætur að rekja til yfirburða
og ofbeldis aría þegar þeir gerðu innrás í
landið fyrir langalöngu. Indverska stétta-
skiptingin hafði fengið ráðrúm til að öðlast
trúarlega löghelgun og var orðin guðdómlegr-
ar ættar.
RÍKIÐ OGLÖGIN
Það er kannski fullmikið sagt, að nú á
dögum hafi ríkið hrifsað til sín það vald sem
foreldrar, eiginmenn og herstjórar hafa helg-
að sér í aldanna rás, en samt er sannleiks-
kom í þvílíkri staðhæfingu. Nútímaríki hafa
á að skipa heijum, lögreglu og ýmsum öðrum
valdatækjum til að koma fram vilja sínum
og þvinga þegnana til hlýðni og undirgefni.
Þetta blasir náttúrlega við þarsem ómengaðar
harðstjórnir eins manns eða eins flokks fara
með völdin. Slíkar stjómir styðjast að jafnaði
við lög sem sett hafa verið að fyrirmælum
og geðþótta valdhafanna, þannig að fram-
ferði þeirra er löghelgað á sama hátt og vald
foreldra, eiginmanna og herkónga áðurfyrr.
í lýðræðisríkjum er þessu vitanlega annan
veg farið, en þar er samt víða pottur brotinn
varðandi frelsi og réttindi þegnanna einsog
skýrslur Amnesty International bera með sér
ár eftir ár. Enginn dregur í efa þá fomu
speki að með lögum skuli land byggja. Hinn
kosturinn er’glundroði og stjómleysi. En lög-
gjöf er mannaverk og ákaflega ófullkomin
einsog ótal dæmi sanna, enda stöðugt unnið
að lagabreytingum, svo ekki sé minnst á
sjálfa framkvæmd lagaboða sem oftar en hitt
er í skötulíki og ósjaldan hrein skrípamynd
þess sem löggjafinn ætlaðist til í öndverðu.
Eiaðsíður bera menn allt að því trúarlega
lotningu fyrir lögum og reglum, og kom eink-
ar skýrt fram í nýlegri íslenskri könnun, þar-
sem yfir helmingur aðspurðra taldi lög og
Prikið, vöndurinn og pískurinn voru
frammá síðustu öld talin vera nauðsyn-
leg kennslutæki um allan heim, og enn
eru líkamlegar refsingar leyfðar í skól-
um víða í Mið-Evrópu. •
Karlar hafa ævinlega verið frjálsir að
því að kaupa sér ástir kvenna hvenær
sem þeim bauð svo við að horfa, en til
skamms tíma voru konur sem seldu
blíðu sína á götum úti taldar til afbrota-
manna, hversu fákunnandi og bjargar-
lausar sem þær voru, og hlutu þungar
refsingar fyrir athæfi sitt.
sé þurrkaður útúr vitund þess jafnskjótt og
nýir valdhafar hafa tekið við stjórnartaumum.
En síðan er góðu heilli til minnihluti fólks
sem ekki lætur segjast og ómögulegt reynist
að skóla til. Vitaskuld er afarfróðlegt við-
fangsefni að velta því fyrir sér, hvað gerir
suma menn ótrúlega móttækilega fyrir boðum
og fyrirmælum foringja og flokks, en aðra
fullkomlega ónæma fyrir þeim.
Við dáum ósjálfrátt einstaklinga sem efna
til andmæla eða uppreisna í alræðisríkjum
og hugsum kannski sem svo: Þetta eru hug-
rakkir menn eða þeir eiga sterka siðgæðis-
kennd eða eru trúir hugsjónum sínum. Það
er líka til í dæminu að við hlæjum að þeim
og teljum þá vera barnalega skýjaglópa. „Sjá
þeir ekki, að orð þeirra og athafnir eru einsk-
is megnug gagnvart ofurefli kúgunarinnar?
Skilja þeir ekki, að þeir eiga eftir að greiða
óþægðina og þvermóðskuna dýru verði?“
Að Vera Trúr Sjálfum Sér
I einní af bókum sínum bendir fýrrnefnd
Alice Miller á, að eftilvill sé aðdáun okkar
eða fyrirlitning á misskilningi byggð, afþví
við komum ekki auga á kjama málsins. Hún
heldur því fra.m, að einstaklingur sem neitar
að beygja sig undir eða semja sig að valdboð-
um alræðisstjórnar geri það sennilega hvorki
af hugsjónaástæðum, skyldurækni eða barna-
skap, heldur vegna þess að hann verði að
vera sjálfum sér trúr.
Hún bendir á að hugsjónir, skyldurækni,
siðgæðiskennd og annað í þeim dúr komi til
skjalanna þegar eitthvað vemlega mikilvægt
er ekki fyrir hendi, og í því samhengi kemur
hún inná uppeldi og þann sára skort á ást,
umhyggju og mannlegri hlýju sem megin-
þorri barna verði að þola. Því rækilegar sem
barn hefur verið tilfinningalega svelt í upp-
vextinum, þeim mun meira magn af vitsmuna-
legum vopnum og siðferðislegum forsendum
verði það að útvega sér, þareð skyldurækni,
siðgæði og hugsjónir séu ekki innri aflgjafi,
bjóði ekki uppá æskilegan jarðveg fyrir ósvik-
ið mannlegt örlæti, spm bældar sálir forðist
einsog heitan eldinn. I siðgæðisforsendum og
skyldukvöðum sé ekkert blóð, engin ósvikin
tilfinning, enda séu þær til kaups hvar sem
er og geti þjónað hvaða yfirboðara sem verk-
ast vill.
En maður með lifandi og óbældar tilfinn-
ingar getur einungis verið hann sjálfur. Hann
• á einskis annars völ, vilji hann ekki týna sjálf-
um sér. Útilokun og úthrópun, missir ástar,
vina og samfélagsstöðu lætur hann ekki
ósnortinn. Hann þjáist og er hræddur, en
hann vill fyrir engan mun týna þeim innri
manni sem hann hefur — eftilvill fyrir mikla
innri baráttu — fundið og ræktað. Verði slíkur
maður krafínn um eitthvað, sem öll vera hans
rís gegn, þá getur hann ekki gert það. Hann
getur einfaldlega ekki gert það.
Alice Miller heldur Jdví fram, að fólk af
víðast hvar aflagðar í byijun þessarar
aldar, endaþótt margir teldu að með
því mundi gervallt samfélagskerfið
hrynja til grunna.
þessari gerð hafi átt því láni að fagna að finna
til fullkomins öryggis í ást foreldra sinna,
jafnvel þó það hafí ekki fengið allar sínar
óskir uppfylltar. Eða þá fólk sem hafi ekki
átt þessu láni að fagna, en hafi seinna á
ævinni með einhveijum ráðum lært að hætta
ást og öðrum gæðum lífsins til að geta aftur
fundið sitt týnda sjálf. Þegar svo er komið,
vill það ekki fyrir nein heimsins gæði fórna
því aftur. Þar er um líf og dauða að tefla í
öðrum og æðri skilningi.
Hér er hvorkir stund né staður til að fara
nánar útí stórmerkileg og mjög umdeild skrif
hins svissneska sálfræðings, en bækur Alice
Miller eiga án efa eftir að afhjúpa merkileg
sannindi í sambandi við þá aldagömlu gátu,
hversvegna ofbeldi og illvirkjum linnir ekki,
öðru nær, í þeim þjóðfélögum sem lengst eru
komin í efnalegu og félagslegu tiiliti. Hefur
mannkynið eftilvill litið langt yfir skammt í
leit sinni að undirrót eins helsta meins mann-
kyns á þessari öld og um ótaldar liðnar ald-
i.r? Það skyldi aldrei vera?
(Erindið var flutt á fundi Islandsdeildar
Amnesty International.)
Höfundur er rifhöfundur.
KRISTJÁN J.
GUNNARSSON
Metsölu-
þula
í vetrargarra
sólhvarfanna
brimar sagnasjóinn.
Hol
skeflan
ríður
yfir
sögueyna.
Uppúr ruglandanum
eru féiagar
í björgunarsveitum
menningarinnar
kallaðir út
að ganga á rekann
blánkskóaðir
spankúlerandi
yfir
leirur og blár
að frægja til metfjár
upptíning hver annars.
Leyndardómsfullur
höfundur Njálu
glottir við tönn
og reynir ekki einusinni
að komast
á skinnsokkum
yfir vaðalinn.
Höfundur er fyrrverandi fræöslustjóri og
skólastjóri í Reykjavík.
EYRÚN
GUNNARSDÓTTIR
Fjarlægð
ástarinnar!
Óendanlega langt í burtu,
svo langt,
að þrá augna minna
er horfin þér úr sjónmáli.
Svo langt,
að fangbrögð nútímans
ná þér aldrei.
En leitaðu ekki langt yfir
skammt.
Ég er þín alltaf,
að eilífu.
Hvar sem þú ert,
hvert sem þú ferð.
Hugur minn mun ávallt
fylgja í humátt á eftir þér.
Höfundur stundar nám í Fjölbrautaskó-
lanum í Breiðholti.
MARGRÉT
EYJÓLFSDÓTTIR
Síðbúinn
kærleikur
Eldra fólkið óskar hlýju
að einhver muni það
gleymd er amma og gamli afi
geymd á vissum stað.
Lausnin kemur leyst er biðin
ljúft að hverfa heim.
Þá kemur fólkið og krossar yfir
kistulok hjá þeim.
Kaffiveisla, krökt af blómum
já, kátleg veisla gerð
kærleikurinn við kistulokið
■er kannski seint á ferð.
Höfundur er frá Flatey á Breiðafirði.
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 26. JANLIAR 1991. 5