Lesbók Morgunblaðsins - 15.05.1993, Blaðsíða 7

GUÐJÓN SVEINSSON

li
II Hl
li
li
Viktoríuhús í Vigur, reist um 1860. Það var tekið í gegn yst sem innst sumarið 1992 og samhliða því byggðu bændurnir í
Vigur viðbyggingu við húsið, gestastofu sem notuð hefur verið til mótttöku ferðamanna.
Sálmur
hinna sví-
virtu
/ hatursfullum
augum
birtist eymd mannkyns
stendur nakin — blygðunarlaus
í anddyrum afskræmdra húsa
er gráta glerbrotum
hlusta
á tortímingarhróp
svívirtra kvenna
er geta ekki lengur
grátið
né gefið börnum sínum brauð.
í. byggingarstig árið 1992. Skúrnum
?r breytt til minningar um gömlu timb-
irstofuna, gert við Viktoríuhúsið og
Xestastofa reist aftan við.
iem lítið mark sé á takandi. Hugmyndin um
iögulegar minjar, þjóðminjar og Þjóðminja-
iafn, byggir einmitt á því að þjóðin eigi sér
íameiginlegar tilfinningar til uppruna síns og
>urfi á því að halda að eiga menningarsögu-
egar minjar því til staðfestingar.
Þegar venjulegur gripur er tekinn til varð-
reislu í safni er öllum ráðum beitt til að koma
veg fyrir að hann máist og eyðist þrátt fyr-
r að hann haldi áfram að eldast. Gripurinn
>erður ekki á sama hátt og áður þátttakandi
framvindu sögunnar. Hann nýtur sérstakrar
/erndar og hættir að eldast nema í tíma.
Þegar um hús er að ræða eru þessu oftast
iðruvísi farið.
Hús eru í vissu skilningi ferli en ekki fast-
nótaður, óbreytanlegur hiutur. Svo að notað
ié stærðfræðihugtak þá má líta á hvert hús
iem fall eða fúnksjón af ýmsum áhrifum sem
>að verður fyrir. Þegar ákveðið er að taka
lús til varðveislu í safni, kemur það sjaldan
?f nokkru sinni fyrir, að það sé varðveitt að
iliu óbreytt með öllum ummerkjum um sögu
i>ess. Mér vitandi er ekkert dæmi þess hér á
landi að slíkt hafi verið gert. Þess í stað er
íinmitt lögð mikil áhersla á það að færa
áúsið aftur í tíma ef svo má segja. Seinni
tíma breytingar eru afmáðar og reynt að
færa húsið til eldra horfs.
Þetta hljómar nánast eins og þverstæða,
vegna þess að öll ummerki um sögu hússins,
þar með taldar breytingar á því, eru auðvitað
hluti af menningarsögulegu gildi þess í víð-
asta skilningi. Að nokkru leyti hlýtur húsið
því að missa gildi við að ummerki um sögu
þess eru afmáð.
Skýringin á þverstæðunni liggur hins vegar
í því að oftast eru húsin tekin til varðveislu
vegna byggingarlistarsögulegs gildis, sem er
þrengra sjónarhom innan menningarsögunn-
ar, og frá þeim sjónarhóli verða áherslumar
svolítið aðrar. Þá getur skipt miklu máli að
hið upphaflega hús er sem næst hreinræktuð
húsagerð, eins og hlekkur í þróunarkeðju, og
allar seinni tíma viðbætur og breytingar gera
hana óljósari, afskræma hana.
Þá velja menn gjarna að skoða byggingar-
listina sem samsetta úr húsagerðum (týp-
um). Á hveijum tíma sé til nokkur íjöldi húsa-
gerða, misalgengar, misstórar og til mismun-
andi nota. Nýjar gerðir koma til sögunnar
og hætt er að byggja aðrar. Nýju týpurnar
spretta af nýjum þörfum, nýrri tækni, nýjum
byggingarefnum, breyttum samfélagsháttum
o.s.frv. Þegar hús eldast og þarfnast end-
umýjunar leitast menn við að aðlaga þau
nýjum hústýpum sem komið hafa fram á sjón-
arsviðið síðar, laga þau að nýrri tísku. Eftir
það verða slík hús ekki lengur hreinræktaðar
týpur heldur sem torskiljanlegir blendingar.
VIKTORÍUHÚSIÐ í VlGUR
Ég ætla nú að Iokum að greina svolítið frá
einu þeirra húsa sem Húsafriðunamefnd ríkis-
ins hefur nýlega tekið til varðveislu, Viktoríu-
húsinu í Vigur.
í Vigur bjuggu um miðja 19. öldina Krist-
ján nokkur, efnaður bóndi, og kona hans
Anna. Þau áttu fallega dóttur sem Marta
hét. Kristján lést árið 1852 og tveimur ámm
síðar giftist Anna aftur sér nokkuð yngri
manni sem Sigmundur hér. Marta þótti góður
kvenkostur. Hún átti að erfa gott bú því Vig-
ur var kostajörð og þótti mjög falleg stúlka.
Sumarliði Sumarliðason gullsmiður frá
Kollabúðum var nýkominn heim til Islands
frá Kaupmannahöfn þar sem hann hafði lært
silfur- og gullsmíðar. Sumarliði og Marta
felldu hugi saman og gengu í hjónaband um
1860.
Sumarliði fluttist í Vigur til Mörtu sinnar.
í Vigur var þá torfbær með burstabæjar-
sniði. Framan við bæinn stóð sérkennileg
bygging, timburstofa sem smíðuð var að ein-
hveiju leyti sem svokallað stafverk.
Sumarliði og Marta fengu stofuna til af-
nota þegar þau hófu búskap en Sumarliði
vildi auk þess reisa Mörtu sinni fallegt hús
sem hæfði svo yndislegri veru.
Hann lét reisa fyrir hana lítið tvílyft timb-
urhús sem viðbyggingu við gafl timburstof-
unnar. Nýja húsið var með klassísku sniði
og skrauti meiru en venjulegt var. Tvílyft hús
voru þá aðeins örfá hér á landi. Húsið var
aðeins eitt herbergi að grunnfleti, lítið, mjótt
en hátt og líktist einna helst litlum turni við
gafl gömlu timburstofunnar í Vigur.
Turninn hennar Mörtu var byggður eftir
smíðareglum fínna húsa, sem fundnar voru
upp á Ítalíu á miðöldum. Þegar byggðar voru
hallir fyrir hefðarmenn og fursta, þá voru
þær gjarna hafðar tvær til þijár hæðir.
Gluggar efri hæðanna voru látnir standast á
við glugga neðri hæðanna eins og gengur en
þeir voru hins vegar hafðir minni til þess að
auka á fjarvíddaráhrifin.
Þessu bragði beitti Sumarliði við smíði
Mörtutumsins. Gluggar efri hæðarinnar eru
minni en gluggar neðri hæðarinnar og svei
mér þá ef húsið virðist ekki hærra fyrir vikið.
Mörtutuminn ber sem sagt með sér ýmiss
konar fjarlæg menningaráhrif en jafnframt
er hann ástartjáning Sumarliða til þeirrar
konu sem hann unni og ætlaði að lifa með í
eilífri sælu og vildi að byggi í turni eins og
prisessa í ævintýri.
En sæla þeirra Mörtu og Sumarliða varð
skammvin. Sagan segir að Marta hafi ekki
verið sú dyggðum prýdda jómfrú sem Sumarl-
iða dreymdi um. Fljótlega kom líka í ljós að
hún hneigðist til brennivínsdrykkju í þeim
mæli að vandræði vom af. Reyndar hefur Iif-
að fram á þennan dag orðrómur um að Marta
hafa fermst með brennvíspela í svuntuvasan-
um.
Áfengisfíkn Mörtu ágerðist og fyrr en varði
var svo fyrir henni komið að hún stóð langtím-
um saman úti á klettum við sjóinn og reyndi
að lokka til sín sjófarendur í von um að geta
keypt af þeim brennivínstár.
Marta og Sumarliði leystu upp hjónaband
sitt og fluttu hvort í sína áttina.
Seinna fluttist Marta aftur í Yigur og tók
þá til sín ungan mann, Jón Ámason, ofan
af landi og gerði að eiginmanni sínum. Þá
var ungmeyjarljóminn mestur farinn af Mörtu
og ástir hennar og unga húsbóndans urðu
ekki farsælar sem skyldi. Reyndar segir sag-
an að Jón Ámason hafi numið hana á brott
frá stjúpa hennar svo að töluvert hefur að-
dráttarafl Mörtu verið þótt komin væri af
léttasta skeiði.
Móðir Mörtu, Anna, lést árið 1878 og Sig-
mundur stjúpi hennar kvæntist mun yngri
konu, Viktoríu Kristjánsdóttur, og bjuggu þau
í timburhúsunum í Vigur og við Viktoríu
hefur húsið hennar Mörtu síðan verið kennt.1
Ekki kann ég að rekja sögu þeirra nánar,
en skömmu fyrir aldamótin dó Sigmundur
og Viktoría fluttist úr eynni til að gifast
manni uppi á landi. Þar með lauk þessum
þætti misgengis í ástamálum í sögu Viktor-
íuhússins.
Langafi bændanna sem nú búa í Vigur,
séra Sigurður Stefánsson, eignaðist hluta
Viktoríu í Vigur, þar á meðal timburhúsin
og gamla bæinn og hefur húsið verið í eigu
sömu fjölskyldunnar frá þeim tíma.
Síðan hefur þetta hús verið notað sem íbúð-
arhús, verbúð og þvottahús. Þar var ullin
þvegin og tófuskinn verkuð. Síðast var Viktor-
íuhúsið notað sem geymsla ogtil dúnhreinsun-
ar. Allan tímann var húsið notað meðfram
sem gestastofa, þar sváfu oftast ungir piltar
á sumrin en stundum líka gestir sem meira
var við þaft.
Fyrir tveimur árum var svo komið, að Vig-
urbændur vildu rífa Viktoríuhúsið til að fá
rúm fyrir nýja gestastofu á hlaðinu. Ekki var
heimamönnum þó ósárt um húsið og þeir leit-
uðu til Þórs Magnússonar þjóðminjavarðar
um álit áður en það yrði rifið. Fyrir tilmæli
hans féllust heimamenn á að gera tilraun til
þess að bjarga Viktoríuhúsinu í samvinnu við
Húsafriðunamefnd.
Viðfangsefnið var sem sagt fólgið í því að
hagræða þeim menningarminjum sem Viktor-
íuhúsið bjó yfír þannig að gildi þeirra ykist,
yrði sem flestum ljóst og kæmi jafnframt að
hagnýtum notum í lífi og starfí heimamanna.
Viktoríuhúsið ásamt nýrri viðbyggingu skyldi
verða að þeirri gestastofu sem heimamenn
vanhagaði. Skemmst er frá því að segja, að
framkvæmdir hófust snemma árs 1992 og
lauk að mestu leyti sama ár.
Hér ægði saman öllum þeim vandamálum
sem ég drap á fyrr í máli mínu. Húsið var í
eðli sínu mjög merkilegt en svo illa farið að
það var við það að tortímast. Húsið var nú
endurbætt, fært úr stað, grind þess end-
ursmíðuð, mörg ummerki um niðurlæging-
artímabil þess voru afmáð til þess að geta
kallað fram einkenni sem meiru máli voru
talin skipta. Viðbygging við húsið var um-
smíðuð til að verða sem minnisvarði um upp-
haflegu stofuna sem Mörtuturninn var við-
bygging við og síðast en ekki síst var reist
ný viðbygging við húsið svo að það gæti feng-
ið nýtt hlutverk og nýst sem gestastofa.
Menningarminjunum í Vigur var sem sagt
hagrætt til að gildi þeirra ykist og kæmi að
notum - öðrum þræði einnig til þess að
tryggja þannig að þær glötuðust ekki.
Nú er mál að linni þessu spjalli sem er
botnlaust af því það hófst ekki af nauðsyn-
legi fyrirhyggjusemi. I þessu spjalli mínu átti
svo sem ekki að vera nokkur botn nema helst
sá, að varðveisla menningarminja eigi að vera
margslungið glerkúluspil og nauðsynlegt sé
að hagræða menningarminjum svo að gildi
þeirra verði sem flestum sýnilegt og varð-
veisla þeirra verði tryggð.
Að öðru leyti ætla hér að skilja við efnið
botnlaust í von um að það kunni þó að vekja
einhverja til umhugsunar.
í Lesbók Morgunblaðsins hafa áður birst
a.m.k. tvær greinar eftir Sigurð Bjamason
um sumt það sem hér er ijallað um, Brúðkaup-
ið sem aldrei var haldið, árið 1957, og Gam-
alt hús við sjávarbakkann, 24.10. 1992. Einn-
ig er hér byggt á minnisatriðum Sigríðar
Salvarsdóttur í Vigur.
Höfundur er arkitekt. Greinin er byggð á erindi
sem hann flutti í Kyndilmessusamkomu Félags
íslenskra safnamanna í febrúar 1993.
Hvar eru guðirnir!?
Hvar
fólk hinna
sameinuðu þjóða?
sem binda áttu enda
á óhæfuverk
allra stríða?
— er fundur við furuborð
eftir frúkost
— eða á morgun?
meðan glerbrotin gráta.
Höfundur býr á Breiðdalsvík.
ANNA BJÖRNSDÓTTIR
Vegna
Ijóðanna
Ég vil að þú elskir mig
vegna ljóðanna,
en ekki vegna
breiðra lenda minna
brjóstanna mjúku.
En það verður ekki
á allt kosið
og ef til vill
mun ég rétta þér höndina
síðar
þegar tímaglasið
hefur sáldrað árunum
niður þröngan háls sinn.
En Ijóð mín
bíða áfram
eftir að þú elskir þau enn meira.
Höfundur er kennari og skáld.
GUÐMUNDUR
HERMANNSSON
Vorkoma
Hvar ertu
kæri
þrösturinn minn?
komdu
ef þú getur
þú
hefir vonandi
þraukað af
þennan
kalda vetur
Höfundur er fyrrverandi yfirlögreglu-
þjónn f Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15. MAÍ1993 7