Lesbók Morgunblaðsins - 15.05.1993, Blaðsíða 9

ÚLFUR HJÖRVAR
fjallakyrrð
Mynd: Tryggvi Ólafsson
hljótt
kyrrum væng
markar hrafn
skil gróðurs og auðnar
sólstilla
hljótt
Höfundur er rithöfundur og býr nú í Danmörku. Þar býr höfund-
ur myndarinnar einnig.
Þrátt fyrir gott árferði á íslandsmiðum á undanförnum missirum þá hefur víð-
átta þeirra svæða á norðanverðu Norður-Atlantshafi, sem eru kjörsvæði þorsks,
í lieild stórlega minnkað frá því sem var þegar best lét, frá um 1920-1965.
ályktanir sem draga má af því sem segir í
þessum pistli.
1. Mikil hnignun þorskstofna í Norður-Atl-
antshafi síðustu áratugi er augljós.
2. Ætis- eða veiðilendur þorsks á þessu
svæði hafa minnkað frá sjöunda áratugnum
frá því sem var í góðærinu 1920-1965.
3. Þáttur umhverfis er óumdeilanlegur,
spurningin er ekki hvort, heldur hvernig og
hve mikið.
4. Vont árferði á íslandsmiðum skilar lé-
legri nýliðun (nær 100%), stór stofn og gott
árferði gefur góða raun í nýliðun (50%) en
lítill stofn undanfarinna ára aftur lélega
nýliðun bæði í góðu og vondu árferði.
5. Svonefnd grisjun miðuð við ríkjandi
aðstæður í sjónum er ófær leið.
6. Sókn til hins ýtrasta í fullnýtta físki-
stofna við versnandi umhverfisskilyrði leiðir
til hruns. Tímabundið góðæri gefur aðeins
stundarfrið.
7. Að reyna að kenna einhverju öðru um
en samspili umhverfis og sóknar er rangt.
8. Gerum okkur grein fyrir því að fyrst
og fremst er um atburðarás í sjó að ræða
og viðbrögð ástands sjávar og lífríkis við
ytri skilyrðum eru margslungin.
9. Leitum áfram að sambandi eðlis- og
lífástands, minnug þess að um flókin ferli
er að ræða sem láta ekki nauðsynlega að
fullkominni stjórn við tölfræðilegar úttektir
vegna ónógrar þekkingar og þá ófullkominna
líkana.
10. Enn sem komið er virðist ferlið milli
ástands sjávar og fiskistofna sýna samhengi
í mjög stórum dráttum, samhengi sem ber
að taka alvarlega.
11. Tiltölulega fáar hrygnur geta skilað
góðri nýliðun, en þegar margar hrygnur
hrygna vítt og breytt eiga þær vaxandi
möguleika til að ná árangri, þótt e.t.v. sé
það samt aðeins lítill hluti þeirra sem honum
nær.
12. Stofnstærð þorsks á íslandsmiðum
virðist sýna 8-12 ára sveifiu. Hvort gömlu
hrygnurnar eða samsvarandi sveifla í árferði
í sjónum ræður ferðinni, eða hvoru tveggja,
skal ekki fullyrt um enn sem komið er.
13. Lífbeltið í hafínu getur farið eins og
á landinu þannig að landsmenn standi að
lokum ekki aðeins í skuld við kjarrskóginn
heldur og fiskistofna.
14. Stöndum vörð um fiskistofna og haf-
rannsóknir en verum einnig vökul fyrir öðr-
um möguleikum til hagsældar en miklum
afla.
Guðlaun fyrir lífíð í landinu
Heímildir:
Gunnar Böðvarsson og Jón Jónsson 1961. Fluctuations
in Marine Population in Icelandic Waters. Nature 92.
Konráð Þórisson 1991. Lesbók Morgunblaðsins 23. nóv-
ember.
Kristján Þórarinsson 1992. Lowestoft úttektin og ástand
íslenska þorskstofnsins. Útvegurinn 2.1.
Jakob Jakobsson 1980. The North Icelandic herring fish-
ery and environmental conditions. Rapp. P.-V. Réun.
Cons. int. Explor. Mer., 177.
Jakob Jakobsson 1992. Recent variability in Fisheries
of the North Atlantic. ICES mar. Sci. Symp., 195.
Magnús Jónsson 1992. Þorskurinn og veðrið. Víkingur
11-12.
Ólafur S. Andrésson 1992. Hlaupaþorskur. Morgunblaðið
7. júní.
Sigfús A. Schopka 1992. Þorskur, Lífríki sjávar. Náms-
gagnastofnun og Hafrannsóknastofnun.
Steingrímur Jónsson 1992. Wind stress curl over the
Nordic Seas and its relation to hydrographic variability.
ICES mar. Sci. Symp., 195.
Svend-Aage Malmberg og Artúr Svansson 1982. Variati-
ons in the physical marine environment in relation to
climate. ICES C.M. 1982/Gen:4.
Svend-Aage Malmberg og Stefán S. Kristmannsson 1992.
Hydrographic conditions in Icelandic waters, 1980-1989.
ICES mar. Sci. Symp., 195.
Unnsteinn Stefánsson og Guðmundur Guðmundsson
1969. Hydrographic conndition off the northeast coast
of Iceland in relation to metéorological factors. Tellus,
21 (2).
Þórunn Þórðardóttir 1986. Timing and duration of spring
blooming south and southwest x>f Iceland. Role of fresh-
water outflow in coastal marine ecosystem. Ed. S. Skre-
slet. NATO ASI series G7.
Þakkarorð:
Þökk sé öllum þeim sem hafa gefið góð
ráð í sambandi við þessa grein, bæði félögum
innan sem utan Hafrannsóknastofnunarinn-
ar. Sérstaklega ber að nefna Ingvar Hall-
grímsson, fiskifræðing, sem bætti bæði stíl
og efni, Gunnar Stefánsson, tölfræðing og
Kristján Þórarinsson, stofnvistfræðing, sem
báðir komu með þarfar ábendingar og að
lokum Sigrúnu Jóhannsdóttur, ritara á Haf-
rannsóknastofnun, fyrir góða ritvinnslu og
frágang á greininni og Guðmund Sv. Jóns-
son, rannsóknamann á sama vínnustað, fyrir
gerð myndefnis. Greinin hlýtur þó að vera á
ábyrgð höfundar.
Höfundur er haffræðingur.
Hinir útskúfuðu
Utskúfunarkenningar þykja
vafasamar. Kalvínistar voru
vændir um það á sínum tíma
að úrskurða fólk til helvítis.
Kom þár margt til, velgengni
þótti meðal kalvínskra benda til útvalning-
ar, einnig góður námsárangur í skólum
og skikkanlegt líferni. Til þess að útvaln-
ing og útskúfun væri gjörleg, þurftu menn
þó að reyna hvað í þeim byggi, m.a. taka
próf. Reynslan af þeim var lögð til grund-
vallar dómsniðurstöðu, það var ekki hægt
að úrskurða þá á barnsaldri til eilífrar
útskúfunar, því að þá var sú trú manna
að hið óvænta geti alltaf átt sér stað, jafn-
vel á miðjum aldri eða á efri árum. For-
sendur að útskúfuninni eða útvalningunni
höfðu sinn tíma, reynslutíma, próf.
Á þessu varð breyting þegar hin vísinda-
lega samfélagsfræði var fundin upp, en
með henni og reyndar driffjöður hennar
var hinn vísindalegi sósíalismi til. Þá lágu
flest mannleg vandamál ljós fyrir. Vísinda-
leg gjörþekking á samfélagsferli, og hvað
einstaklinginn varðaði þá komu sálfræði-
vísindi til aðstoðar, en samkvæmt þeim
var fátt auðveldara en að kortleggja hvern
einstakling og móta hann til þeirrar gerð-
ar sem var framsæknu vísindalega upp-
byggðu samfélagi nauðsynlegt og honum
sjálfum fyrir bestu.
En því miður reyndist svo þegar nánar
var athugað, að samkvæmt faglegum
rannsóknum sálfræðinga og kennslufræð-
inga sem gjörþekktu vitsmunagerð ein-
staklingsins og þau lögmál sem sama gerð
lýtur, að þroskinn virtist mismunandi í
sama aldursflokki (en samkvæmt kenning-
unum er hann bundinn við aldursþroska).
Við þessu var ekkert að gera. Kennarar
lærðir í sálfræði, félagsþroska og innviðum
félagshyggjunnar hlutu þann starfsvett-
vang að „meta“ vitsmunastig hvers nem-
anda, þroska hans til náms og ekki síst
félagsþroska. „Matið“ kom í staðinn fyrir
kennslu og próf og þá slæmu innrætingu
sem tíðkast hafði í elítu-skólum fortíðar-
innar.
Það hófust viðamiklar kennslufræðileg-
ar þroskamælingar innan skólaþróunar-
deilda og skólarannsóknardeilda og sjá,
út kom viðmiðunar hlutfall, þar sem fjórð-
ungur allra nemenda var talinn á því vits-
munaþroskastigi að þeir yrðu aldrei færir
um að geta stundað nám, sem krefðist
vitsmunalegra forsenda. Hinir glöggu
matsmenn skyldu annast úrskurðinn þegar
í fyrstu bekkjum grunnskólans. Það þýddi
ekkert að reyna að lagfæra þetta, því að
ítroðsla op utanaðbókarlærdómur var
stranglega bannaður ásamt prófum og sá
nemandi sem ekki gat inntekið námsefnið
með leitaraðferð eða gegnum húðina var
ekki og kæmist aldrei á það þroskastig
að honum eða henni yrði æðra nám gerlegt.
Þessar kenningar voru og eru vísinda-
lega sannaðar og falla að þeim metnaðar-
fullu uppeldismarkmiðum sem stefnt er
að til sköpunar enn metnaðarfyllra og vís-
indalega uppbyggðs samfélags.
Á þennan hátt kom nefnilega í ljós að
talsverður þorri unglinga var þegar á
barnsaldri útskúfaður, fordæmdur og í
rauninni einskis nýtur þjóðfélagsþegn. Það
var óþarfi að þessir útskúfunar-kandídatar
gerðu einhveijar tilraunir til þess að forð-
ast dóminn og leituðust við að ganga und-
ir þá „hina sálfræðilega upplýstu tækni
sem gæti gert þeim fært að skynja hin
faglega sálfræðilegu markmið“ mats-
mannanna. Þar skortir viðkomandi vits-
munaþroska. Útskúfunin tekur því gildi
snemma í bekkjum grunnskólans og það
verður ekki aftur snúið. Kalvínistar drógu
þó dóminn oft fram á efri ár.
SIGURLAUGUR BRYNLEIFSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15. MAÍ1993 9