Lesbók Morgunblaðsins - 13.07.1996, Blaðsíða 11

BLOÐBERGIÐ
ILMAÐI MEST
SMÁSAGA EFTIR
SIGRÚNU ODDSDÓTTUR
H ÚN hljóp yfir kastalahól-
inn, það var þar troðning-
ur í votu grasinu og í
suðurbæinn. Kastalinn
var klettabelti utan í
hólnum og kastalabrekk-
an græn og brött í kring.
í kastalanum átti dóttir
hjónanna í norðurbænum bú, þar var gömul
eldavél, ketill og fleira. Kastalinn opnaðist
eins og göng inn í grænan hólinn, svört göng
inn í iður jarðar, dyr að álfheimum. Það var
alveg bannað að hlaupa yfir hólinn, þar skyldi
farið hljóðlega. Af hólnum var undurfagurt
útsýni út á nesið og yfir fjöruna, og þver-
hnípt klettabelti niður að sjó fyrir neðan
norðurbæinn. Til suðurs voru suður- og vest-
urbærinn og hlaðið á milli, og kirkjan. Eina
kirkjan á landinu sem kirkjudyrnar sneru til
austurs. Handan við hlaðið var líka kamar-
inn, sem áður hafði verið gamli kirkjutum-
inn, en þjónaði nú þessu mikilvæga hlutverki
í lífi fólksins. Hann lauk síðar ferðinni sem
eldiviður í gömlu kolavélinni í suðurbænum
þegar tímar liðu.
Það hafði rignt um morguninn og það leið
að hádegi, þau höfðu verið að sjóða slátur í
norðurbænum og nú hljóp hún yfir hólinn
og hundarnir, með heitt slátrið í plastpoka.
Hún hugsaði um það eitt að komast heim
með slátrið. Mikið hlakkaði hún til að bragða
á því. Efst á hólnum gerðist það, pokinn
undan slátrinu gaf sig og heitir keppirnir
ultu niður á jörðina. Burt! Burt! Kallaði hún
á hundana sem hámuðu í sig það sem þeir
náðu til. Hún tíndi upp það sem hún gat,
grösugt og sprungið slátrið. Hún var gráti
næst. Skömmin, skömmin að hlaupa yfir
hólinn, skammastu þín, skammaði hún sjálfa
sig upphátt og í hljóði. Seinna sótti hún
hjartasalt í brauð og lokið úr plasti faukaf
á hólnum, nákvæmlega á samastað og slátr-
ið hafði oltið úr pokanum. Álagablettur, sagði
gamla fólkið, og „þú veist þú átt ekki að
hlaupa yfir álfhólinn, fólkið þar vill fá að
vera í friði". Allt er þegar þrennt er og hún
datt eina ferðina enn yfir hólinn og kastalinn
utan i brekkunni. Hefði átt að fara brekkuna
hugsaði hún, búin að höggva sundur hnéð á
buxunum svo lagaði blóð úr sári á hnénu,
en það var verra með buxurnar. Hún fór
ekki aftur yfir hólinn, heldur ýmist kastala-
brekkuna, bratta, svo hún gekk skökk, annar
fóturinn ofar en hinn, eða nær sjónum fyrir
neðan hólinn. Utan í brekkunni ilmandi og
sæt blómin af bláum umfeðmingnum svo góð
á bragðið. Þegar rigndi stórir svartir brekku-
sniglarnir, — lófastórir. Stundum örlitlar
rauðar og svartar maríuhænur, svo þú gast
óskað þér.
Húsið var gamalt, hvítmálað bárujárn með
rauðu þaki, tveir kvistir vísuðu niður traðirn-
ar, virðulegt gamalt hús, áfastur skúr, steypt-
ur með torfþaki, þar utar kolageymsla og
innangengt í fjósið, gegnum það í hlöðuna.
Moldargólf, en veggirnir steyptir úr hand-
hrærðri steypunni, — mölin úr veggjunum
farin að molna. Úr skúrnum gekkstu lika
upp þrep og inn í íbúðarhúsið. Á gólfinu strig-
amottur, úr ganginum í búr og utar salerni,
inn í eldhúsið um lágar dyr, þar við hliðina
upp á loftið, en innst gömul og massív skips-
hurð, reki og á henni kringlótt lúga með
sveif sem opnaði eða lokaði loftlúgunni. Þar
fyrir innan svefnstofa bræðranna á bænum.
I skúrnum og ganginum sterk lykt manna
og dýra. Eldhúsið var aðalvistarvera hússins,
kolaeldavélin, beint á móti dyrunum, eldhús-
bekkur og skápur dyramegin og vaskur með
eina krananum innan húss. Vatnið mórautt
úr mýrarkeldunum í kring. Legubekkur,
matarborð og skápur í innri hluta eldhúss-
ins. í skápnum neftóbak í stórri dollu og al-
manak þjóðvinafélagsins,' sem sagði ná-
kvæmlega til um flóð og fjöru. Á eldhúsgólf-
inu hleri sem opnaðist niður í kjallara með
moldarveggjum og gólfi, þar niðri skilvindan,
skyrsían og eldgamall bijálaður bröndóttur
köttur.
Og í húsinu stelpa úr Reykjavík, löng og
mjó með þunnt ljóst hár og gráblá augu.
Hún sótti kýmar og rak. Fór i sendiferðir
og rakaði saman heyi, en las aðallega Æsk-
una, innbundna frá upphafi, fann hlutina í
felumyndunum og las rómantískar þýddar
sögur sunnan úr álfum um litla lávarða og
fátækar stelpur sem urðu ríkar af því að
mamma þeirra hafði dáið þegar þær fæddust
og skilið eftir nisti með mynd af sér, sem
ríki og harðlyndi baróninn, afi þeirra, þekkti
aftur. Grét og faðmaði að sér eina barnabarn-
ið sitt, eftir mikinn misskilning og vitleysu.
Hann sat í sterkbyggðum stólnum, í stóra
salnum með þungu plussgluggatjöldunum og
landareignin gífurleg, og arfleiddi eina barna-
barnið sitt að öllum þessum auði.
í suðurherberginu tágastóll sem hafði rek-
ið að landi, rúmið frænku hennar voldugt
úr dökkum viði með stórum kodda og undir
koddanum leyndarmálin. Margt mikilvægt
geymt undir koddanum. Koddinn læst hirsla,
enginn vogaði sér að lyfta og gægjast. Begon-
íurnar í glugganum, rauðar, hvítar og bleik-
ar. Stuttur og mjór beddi hinum megin í
herberginu, undir myndunum af svönunum
og kettlingum í mjólkurkönnunni, myndum
af dagatölum. Einn morguninn vaknar hún
á beddanum og Hrútsi hafði fótbrotnað í
stíunni um nóttina. Fest fótinn milli trériml-
anna, og þau settu spelkur, bambusspelkur
og hnýttu fastar, en það greri ekki fótbrotið.
Heimalningurinn hennar, sem elti hana hvert
sem hún fór og drakk úr fiösku með túttu
á. Hrúturinn hennar, aflífaður og svið í mat-
inn. Það gerði ekki til með selinn, þótt hann
hefði elt hana eftir fjörunni. Selkjötið var
gott, saltað úrtunnunni, engin fita, ogkart-
öflur. En höfuð vinarins, alla ævi og dóttir
hennar sagði löngu seinna. „Ég borða ekki
svona ljóta apahausa." Og henni varð heitt
innra með sér og fegin.
Tryppið hafði verið dregið upp úr skurðin-
um og þau vöktu í ljósri sumarnóttinni, það
lá á blettinum vestan við hlaðið, en það hafði
það ekki. Sumt dó en annað lifði. Hann gekk
snemma til náða, — um áttaleytið, en hann
var líka snemma á fótum, fremur lágur vexti
með mikla skeggrót, grannur á níræðisaldri
og hljóp á eftir rollunum, hjólbeinóttur, rak
þær úr túninu. Á kvöldin stóð hann á kraga-
lausri mislitri milliskyrtunni, nýþveginn og
angandi af sterkri sápulyktinni. Hann tekur
myndina af henni ofan af klæðaskápnum og
kyssir hana, myndina af dökkhærðu konunni
með fallega andlitið og þykku fléttumar,
konunni hans, sem dó úr spönsku veikinni
frá honum.ogþremur bömumþeirra. Hann
klökknar og setur myndina hægt aftur á sinn
stað. Innan á skáphurðinni band með háls-
bindum, ótrúlega mörgum og litríkum með
margs konar munstri. Hálsbindin höfðu líka
verið hans sem var á myndinni af útskriftar-
árgangi Bændaskólans á Hvanneyri, yngsta
bróður þeirra. Hans sem hafði dáið svo ung-
ur, ekki úr spönsku veikinni, heldur öðm,
einhveiju sem ekki var talað um. Svo small
í þegar hann renndi klinkunni til hliðar á
hurðinni fram í eldhúsið snemma á morgnana
og hann gekk út á hlaðið og fyrir homið að
gá til veðurs og kasta þvagi, en buna streymdi
í kopp innan dyra þegar fleiri vöknuðu, þótt
kamarinn væri ekki lengur á hlaðinu og
Gustavsbergsklósettið frammi á ganginum.
Skömmu síðar byrjaði skarkið í kolavélinni,
þegar skörungnum var stungið inn í eldhólf-
ið og viðarbútum og kolum. Eldurinn borinn
að með logandi pappír.
Kýrnar niður tröðina, sandurinn blautur,
ljós og nýbyggð hlaðan til hægri handar,
hálfkláruð, en neðan við girðinguna til vinstri
Seftjörnin, sem var ekki lengur nein tjörn,
ekki að ráði, en sefstrá ennþá og hesthúsin
við túnið og skemman, þar inni litla hrífan
hennar sem afi hafði gert handa henni, sem
var ekki afi hennar, heldur bróðir hans, en
hún kallaði afa. Hann var blindur en þekkti
allt, gat næstum allt, nema að lesa og stund-
um lá hann þungur á bekknum í eldhúsinu
þegar sólin skein inn um suðurgluggann og
fiskiflugan suðaði. Búinn að saga rekaviðinn
í brenni, setja í rauðan Carlsberg kassann
við vélina og sagið á gólfínu, en stundum
hlátur, innilegur, ef sagan var góð í útvarp-
inu. Ein framtönn eftir í efri góm, gul tönn
og kannski einhverjar fleiri, og hendin strauk
um stuttklipptan hársvörðinn, hávaxinn,
grannvaxinn gamall maður, augun brostin
sem eitt sinn sáu. Hann hafði verið á vertíð
á nesinu, róið á áttæringi í vonskusjó til að
bera björg í bú. Góðlegt andlitið og þáði með
þökkum að stelpan læsi fyrir hann úr bóka-
skápnum af loftinu. Litla lávarðinn í bláu,
Verksmiðjustúlkuna eftir Charles Garvis, eða
úr Grant skipstjóra.
Lendingin dg fjaran, ljós sandurinn og all-
ar skeljarnar. Hörpuskelin og silfurbobbamir
það dýrmætasta og fágætasta, og ígulkerin.
Þarna lærði hún svo margt um hafið og líf-
fræði hafsins, stelpan úr Reykjavikinni í
skærbláum stígvélunum og gulu regnkáp-
unni. Pétursskip, egg skötunnar. Kolkrabbi
og þangið, og römm lyktin af þanginu. Að-
eins ofar í íjörunni melgresið og fagurblá
blóm sumsstaðar með ljósgrænum safaríkum
blöðum. Svo þegar hún gekk heim ilmaði
blóðbergið eins og þúsundir rósa, já, blóð-
bergið ilmaði mest eftir rigningu. Hún var
blaut á læmnum, því bleytan lak af gulri
regnkápunni niður á buxnaskálmarnar.
Tágamuran skreið eftir sandinum með gulum
blómum og grænum og silfurlitum blöðunum.
Þær höfðu leikið sér í tómri hlöðunni, sem
var bannsvæði, með gömlu mygluðu heyi.
Hún og stelpan úr norðurbænum. Það var
kaffitími, vínarbrauð á disknum með blóma-
munstrinu og götuðum hliðum og aðeins brot-
ið upp úr barminum á einum stað. Þetta var
gamalt vínarbrauð, kex og smurt brauð á
fati. Fyrst ein brauðsneið og svo sætmeti
voru reglur borðsins. Afí situr við borð-
sendann með kremgulan bollann og hellir úr
honum á undirskálina og sötrar. Sólin skín
inn um suðurgluggann og kirkjan hinum
megin við hlaðið. Vaxdúkurinn á borðinu
grár með bláu og rauðu köflóttu munstri.
Þegar stelpan sér marga græna gesti á dúkn-
um, litla og reynir að sópa þeim til sín og
kremja þá svo lítið beri á. Augu frænku sjá
en munnurinn mælir ekki. Nú vita þau þetta
með hlöðuna, þaðan eru lýsnar, úr heyinu.
Hún skammast sín, bannsettar lýsnar.
Köngulærnar eru betri. Hún vaknar með
þeim á morgnana. Bústnum búkunum, stór-
um, — sandköngulónum. Henni er alveg
sama. Sandurinn smýgur líka inn um allt og
gegnum allt í þessu gamla húsi. Gólfið í svefn-
stofu bræðranna lyftist og hnígur eftir sand-
öldunum.
Frænka hellir köldu kaffi úr krúsinni á
begoníurnar sínar, í mikið bættum gömlum
kjól og bæturnar í engu samræmi við efni
kjólsins. Þunnar gráar flétturnar niður á
bakið og fíngert og fölt andlitið, með vökulum
augum sem sjá allt, það er vert er að sjá.
Gömul kona, ung í anda, hláturmild og kát
eins og stelpa. Hún hefur unun af þjóðlegum
fróðleik og krossgátum, en engan sérstakan
áhuga á matseld og húshaldi, frekar leiðist
það. Hún hefði getað hugsað sér að læra
frönsku eins og pabbi hennar kotbóndinn,
sem lærði sjálfurtungumál af bókum, meðan
krakkarnir borðuðu stropuð svartbaksegg og
náðu hrognkelsum úr pollum í fjörunni.
Frænka sá líka skafarann, sem er kominn á
nýja veginn, sem búið er að leggja yfir mýr-
arnar þeirra, og hún stendur við gluggann,
gamla konan og lýsir þessu furðulega tæki
fyrir bróður sínum, sem liggur á bekknum.
Stelpunni sem farin er að nálgast fermingar-
aldur fínnst þetta asnalegt, eins og svo margt
fleira, eftir að hún fór að eldast og segir
svolítið pirruð. „Þetta er bara skafari." Það
slær þögn á frændfólk hennar.
Kýrnar í fjarska í kíkinum þegar líður að
mjaltatíma og stelpan lallar af stað með
smalaprikið, stundum langt og einu sinni í
þoku villtist hún, rammvilltist hún og fór
langt, en kýrnar voru handan við næsta leiti,
stutt frá bænum. Hún var stundum svöng,
en stundum með mjólkurkex frá kexverk-
smiðjunni Esju í vasanum og á því svanur á
vatni. Hún tók einn bita og saug hann lengi,
lét hann bráðna upp í sér áður en hún tók
þann næsta. Hún varð að gæta sín á keldun-
um, en hún festist í keldunni og nú varð
blátt stígvélið eftir og hún reyndi að hoppa
á öðrum fæti en varð aðeins að tilla með
rauðum ullarsokknum. Hún reyndi lengi að
ná stígvélinu með prikinu, en gafst upp, óð
út í og náði því, drullugu innan. Stundum
stalst hún til að sitja kú yfir, en það mátti
ekki fréttast, þær gátu misst nytina.
í kvöldmatnum eru fréttir og veðurfréttir
og þunnur mjólkurgrauturinn og súrt slátrið.
Stundum stelast eitt eða tvö ár niður kinnar
stelpunnar, sérstaklega'snemmsumars, til að
salta betur grautinn. Akurhóllinn er fyrir
ofan lendinguna og ísleifsstaðir, fjárhúsin.
Brunnur með tæru fersku vatni í túninu. Þau
eru öll í heyskap og raka og rifja, þegar
búið er að slá með orfi og ljá. Skilja mjólkina
í dimmum eldhúskjallaranum og strokka
smjörið, hnoða það og selja í Borgamesi.
Sumir kjósa helst heimagert smjör. Blakkur
er í girðingu sunnan við hesthúsið, henni til
afnota hvenær sem hún vill og hún nær hon-
um, beislar, setur á hann hnakkinn og ríður
eftir fjörunni út nesið.
Þessi ár eru liðin, en ljós sandurinn í minn-
ingunni og ilmur náttúrunnar í vitunum.
Gamalt fólk og gott, engar skammir og enda-
laus þolinmæði við lítinn stelpukjána úr höf-
uðborginni, sem geymir sögumar um Litla
lávarðinn, Verksmiðjustúlkuna og Grant
skipstjóra í bókahillunum sínum. En best þó
í kollinum söguna úr sveitinni á Mýrunum.
Höfundur er fréttaritari Morgunblaðsins
á Vopnafirói.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 13. JÚLÍ 11