Lesbók Morgunblaðsins - 27.06.1998, Blaðsíða 5

1830 kom hann í Bessastaðaskóla og braut-
skráðist þaðan vorið 1834. Næsta vetur var
hann á Bessastöðum hjá Hallgi-ími Scheving
og kenndi sonum hans undir skóla. Haustið
1835 sigldi hann til Hafnar og var innritaður í
háskólann 21. desember s.á. Arið eftir tók
hann annað lærdómspróf og hlaut fyrstu ein-
kunn í báðum hlutum. Síðan hóf hann að lesa
lögfræði og lauk embættisprófi 5. nóvember
1841 með fyrstu einkunn bæði í fræðilegri og
hagnýtri lögfræði. Pað þótti tíðindum sæta að
hann fékk ágætiseinkunn í danski'i réttar-
sögu. Slíkt var fágætt meðal íslendinga. Á
Hafnarárum Jóns er hans einkum getið vegna
kunnáttu sinnar og áhuga á stærðfræði. Það
var þrautaráð landa hans að leggja einhverja
reikningsþraut fyrir hann til að fá hann til að
líta upp úr lögfræðibókum sínum. Líkt og aðr-
ir íslenskir Hafnarstúdentar gekk hann í
Hafnardeild Bókmenntafélagsins og skrifaði
fréttirnar í Skírni 1842 að embættisprófi
loknu. Jafnframt vann hann sem sjálfboðaliði
í rentukammerinu þar til hann sigldi heim til
íslands vorið 1842 með Stykkishólmsskipi og
var nýkominn heim á Víðivelli þegar faðir
hans andaðist 29. júlí s. á.
Allir braedornir
i Fjölnisfélaginu.
Víðivallabræður voru allir í hinu svonefnda
Fjölnisfélagi sem stofnað var 1839 til að halda
útgáfu Fjölnis áfram. Bæði Pétur og
Brynjólfur birtu þar greinar og gegndu for-
mennsku í Fjölnisfélaginu. Þeir voru allir
samtímis í Höfn frá haustdögum 1839 til vor-
daga 1841 og skrifuðu undir bréf Fjölnis-
manna 20. febrúar 1841 til Félagsritamanna
um að sameina félögin. Jón skrifaði aldrei
neitt í Fjölni og svo fór að hann sagði skilið
við Fjölnismenn og fór yfir til þeirra sem
stóðu að Nýjum félagsritum 1843. Jón Péturs-
son hafði mikið álit á nafna sínum Sigurðssyni
og þeir skrifuðust á frá 1842 t.a.m.um þjóð-
mál. í bréfum sem fóru milli þeirra bræðra
Brynjólfs og Jóns kemur fram að Félagsrita-
mönnum þótti góður fengur í Jóni Péturssyni,
en honum féll ekki allskostar málflutningur
Fjölnismanna. Eftir að Jón lét í haf frá Höfn
vorið 1842 sáust hann og Brynjólfur aldrei.
Freeðistörf
Péturs Péturssonar
Pétur Pétursson sótti bæði um Hrafnagil
og Breiðabólstað á Skógarströnd og var vígð-
ur í Reykjavík til þess síðarnefnda 17. júlí
1836, en kom þangað aldrei.Tæpu ári seinna,
22. apríl 1837 var honum veitt Helgafell og
síðar, 26. ágúst s. á. Staðarstaður. Hann þjón-
aði Helgafelli í tæpt ár, en fluttist að Staðar-
stað vorið 1838. Sama ár varð hann prófastur
í Snæfellsnesprófastsdæmi. Hann hafði ekki
dvalist árið á Staðarstað þegar syrti að. Eftir
að prestshjónin fluttu þangað fór fljótlega að
bera á vanheilsu hjá Onnu Sigríði sem ágerð-
ist svo að hún andaðist á uppstigningardag
1839. Hinn 18. maí s.á. skrifaði sr. Pétur
Bjarna amtmanni Porsteinssyni og óskaði eft-
ir nærveru hans og „vera aðalprýði þess litla
hóps sem væntanlegur er“ þegar Anna Sigi'íð-
ur yrði til grafar borin, „Það áliti eg einhvörn
hinn mesta velvildarvott við mig og heiðrun
við þá burtsofnuðu" segir í bréfinu. Prests-
hjónin voru bamlaus og því autt og hljótt í
ranni á Staðarstað eftir lát húsfreyjunnar. Til
að svæfa harm sinn brá sr. Pétur á það ráð að
sigla um haustið til Hafnar til skipta um um-
hverfi og fást við áhugamál sín á sviði fræða-
anna.
Um sama leyti og sr. Pétur sigldi sótti Jón
Jónsson lektor á Bessastöðum um lausn frá
skólanum á fullum launum. Sr. Pétur hafði
mikinn áhuga á skólamálum og vel kann að
vera að utanför hans hafi í og með þjónað því
markmiði að taka við stjórn skólans. Jón lekt-
or tók umsóknina aftur af því að hann fékk
ekki full eftirlaun. Einnig hafði sú hugmynd
komið fram að stofna sérstaka kennslustofn-
un í guðfræði. Sr. Pétur var fáorður um rann-
sóknir sínar í Höfn, en sagði þó í bréfi til
Bjama amtmanns Þorsteinssonar 26. mars
1840 að hann hefði varið tímanum til að
„skrifa og lesa einkum lagaboð geistlegum
viðvíkjandi" og fengið aðgang að skjalasafni
kansellísins. Hann taldi sig verja tímanum
vel, „og þó eg hafi orðið að steypa mér í skuld-
ir, þá hefi eg ekki fyrir mörgum að syrgja“
sagði hann í bréfinu.
Friðrik VI. Danakonungur lést 3. desember
1839 og Kristján VIII. tók við völdum.
Danska þjóðin vonaðist eftir auknu frelsi við
valdatöku hans og bænarskrár þess efnis
streymdu til konungs, en undirtektir hans
ollu vonbrigðum. íslendingar í Höfn sendu
sex manna sveit á fund konungs með ávarp
þess efnis að innlendri ráðgjafarsamkomu
yrði komið á fót, menntun presta aukin með
innlendri kennslustofnun og kjör þeirra bætt,
læknisþjónusta aukin og verslunarfrelsi
rýmkað. Sr. Pétur var einn þeirra sem gengu
á fund konungs og líklegt að þau atriði sem
Myndin er í eigu Alþingis.
PÉTUR Pétursson, biskup.
lutu að aukinni menntun og bættum kjörum
presta séu frá honum komin. Um viðtökur
konungs komst hann svo að orði í bréfinu til
Bjarna: „Hann var sériega náðugur við okkur
og hét íslendingum öllum vernd sinni“. Hins
vegar gast sr. Pétri ekki að þeirri gagnrýni
sem konungur sætti af hendi danskra þjóð-
frelsisliða, enda sagðist hann ekki vera „einn
af de ultra-liberale“ sem báðu konung um
áþekka stjórnarskrá og hann hafði áður fært
Norðmönnum.
í bréfi 2. apríl 1840 til Bjarna Þorsteinsson-
ar kemur fram að sr. Pétur ætlaði upphaflega
að vera aðeins vetrarlangt í Höfn, en sú fyrir-
ætlun breyttist þar sem hann hafði sent guð-
fræðideildinni ritgerð í því augnamiði að fá
einhverja háskólagráðu. Hinn 11. maí hlaut
hann „Licentiatgráðu" fyrir ritgerð um
Tyrannius Rufinus kirkjufóður. Einnig vann
hann að framhaldi á Kirkjusögu Finns bisk-
ups Jónssonar og frestaði því heimferð sinni
um ár. Kirkjusaga Péturs náði yfir eina öld,
1740-1840, og er á sjötta hundrað síður í fjög-
urra blaða broti. Henni var lokið á vordögum
1841 því að formálinn er dagsettur 4. maí.
Einnig fékkst hann við rannsókn á hagsögu
íslensku kirkjunnar fyrir áeggjan L. Engel-
stoft prófessors i því augnamiði að hljóta
doktorsnafnbót.
Sr. Pétur og Bjarni amtmaður Þorsteins-
son unnu að því að stofna bókasafn fyrir Vest-
urland. Meðan sr. Pétur dvaldist í Höfn not-
aði hann tímann til að afla því styrktarmanna
og bókakosts.
Pétur sigldi heim til íslands eftir að kirkju-
sagan var komin út. Hinn 14. júní 1841 var
hann kominn heim að Staðarstað því að þann
dag sendi hann Bjarna amtmanni Þorsteins-
syni eintak „af Historíunni minni ef svo mætti
kalla bæklinginn". Þetta sumar gerðist það
einnig að hann kvæntist Sigríði Bogadóttur
frá Staðarfelli 28. ágúst. Hún tók þegar við
búsforráðum á Staðarstað og þótti mjög
bregða til hins betra. Sr. Pétur dvaldist heima
fram á haust 1843, en þá sigldi hann aftur til
Hafnar og var þar vetrarlangt. Hann fór ekki
erindisleýsu fremur en áður því að 21. mars
varði hann aoktorsritgerð sína De jure eccles-
JÓN Pétursson, háyfirdómari.
iarum in Islandia ante et- post
Reformationem.
Félagsslörf sr. Péturs
Þegai' hann kom til Hafnar þetta haust
sótti hann um að verða lektor við Bessastaða-
skóla, en auk hans sóttu Sveinbjörn Egilsson
og Helgi G. Thordersen dómkirkjuprestur og
sr. Pétur vildi að sr. Helgi fengi stöðuna og
Bardenfleth fyrrverandi stiftamtmaður mælti
með honum, Finnur Magnússon og C.C. Rafn
mæltu með Sveinbirni, en guðfræðideildin og
kansellíið með sr. Pétri.
Þá beitti sr. Pétur sér fyrir því þetta sama
haust að stofna hófsemdarfélag meðal ís-
lendinga í Höfn ásamt Konráði Gíslasyni.
Hann var einnig virkur í Fjölnisfélaginu og
skrifaði grein í 7. árgang Fjölnis Um tekjur
presta á Islandi. Einnig talaði hann um
„betrun prestakjara“ á fundi í félagsskap
sem gekk undir heitinu Almennir fundir Is-
lendinga. Um sumarmál kvaddi sr. Pétur
Höfn og þar skildu leiðir þeirra bræðra
Brynjólfs og hans.
Sr. Pétur stóð fyrir ýmsum nýjungum eftir
að hann kom aftur heim á Staðarstað. Hann
stofnaði lestrarfélag í Staðarsveit og studdi
starfsemi Bókmenntafélagsins og Fornfræða-
félagsins. Árið 1845 stofnaði hann prestafélag
í Þórsnesþingi og gaf út Ársrit presta í Þórs-
nesþingi um tveggja ára skeið, en þegar hann
fluttist burt úr héraði lognaðist það út af. Þá
beitti hann sér fyrir póstferðum milli prest-
anna í prófastsdæminu. Engu að síður stefndi
hann að því að fá annað starf eins og nú skal
rakið.
Daði Níelsson lýsti sr. Pétri svo að hann
væri „gildur meðalmaður á vöxt, jarpur á
háralit, fölleitur í andliti og ekki fríður sýnum,
þó eygður vel; predikari góður, enginn radd-
maður, viðfelldinn, lítillátur í umgengni og
skapvær án öls. Stendur nú næst til að verða
biskup íslendinga, ef hann yfírlifir Steingrím
biskup, sem líklegt er fyrir aldurs sakir".
Steingrlmur biskup Jónsson lést sumarið
1845. Sr. Pétur sótti um biskupsembættið á
móti sr. Helga G. Thordersen dómkirkju-
presti, en mátti lúta í lægra haldi enda þótt
hann væri talinn standa næst því. Veiting
biskupsembættisins hafði í fór með sér að
embætti dómkirkjuprests losnaði og sr. Pétur
sótti um það móti sr. Ásmundi Jónssyni i
Odda. Flestir reiknuðu með að sr. Pétur hlyti
hnossið, en það fór á annan veg og Brynjólfur
bróðir hans kenndi biskupsvitnisburðum sr.
Árna Helgasonar um og að stiftamtmennirnir
Bardenfleth og Hoppe hafi ekki borið sr.
Pétri vel söguna. Einnig mun Helgi biskup
Thordersen hafa mælt með Ásmundi. Þriðja
embættið sem sr. Pétur sótti um var staða
rektors við Reykjavíkurskóla, en hún var
veitt Sveinbirni Egilssyni vorið 1846 svo að
sr. Pétur sat eftir með sárt ennið. Hann mun
þá hafa hugleitt að sækja um brauð í Dan-
mörku, en af því varð ekki. Hann var heilsu-
veill um þetta leyti, en vann samt að ýmsum
framkvæmdum eftir því sem heilsan leyfði
þar sem hann bjó sig undir að sitja áfram á
Staðarstað.
Fyrsli vísir að
háskóla á íslandi
En á skammri stund skipast veður í lofti.
Hinn 21. maí 1847 féll úrskurður konungs um
að stofna Prestaskóla á íslandi og daginn eftir
skrifaði háskólastjómin stiftsyfirvöldunum
um væntanlegan Prestaskóla og skipulag
hans og að sr. Pétur yrði forstöðumaður, lekt-
or theologiæ. Prestaskólinn skyldi vera
tveggja ára skóli.
Segja má að þetta ár verði straumhvörf í lífi
Péturs. Honum var á hendur falið að grund-
valla fyrsta vísi að innlendri háskólakennslu.
Hann fluttist einn síns liðs suður til Reykja-
víkur og hófst handa um að undirbúa skólann.
Húsnæði var til bráðabirgða í húsakynnum
Lærða skólans. Sigurður Melsteð var ráðinn
kennari að Prestaskólanum. Að mörgu þurfti
að hyggja í upphafi, svo sem að semja reglu-
gerð fyrir skólann, undirbúa fyiárlestra og
setja saman kennsluskrá. Fyrsta skólaárið
var einungis kennt í einu lagi sex tíma á dag.
Nemendur voru átta talsins. Þeir höfðu eitt
herbergi í Lærða skólanum að búa í og
kennslan fór öll fram í einni stofu. Næsta ár
þurfti að kenna í tveimur deildum og gefur
auga leið að fyrstu árin hafa verið erfið þar
sem allt þurfti að reisa af grunni. Fyrstu árin
sem Prestaskólinn starfaði var allmikil ólga í
Lærða skólanum sem endaði með „pereatinu"
1850 og afsögn Sveinbjai'nar Egilssonar árið
eftir. Ekki er þess getið að skólasveinar
Prestaskólans hafi verið þátttakendur í þeim
átökum sem áttu sér stað innan veggja skól-
ans og segir það nokkuð til um stjórnlagni dr.
Péturs. Prestaskólinn fluttist úr húsakynnum
Lærða skólans haustið 1851 og í leiguhúsnæði
hjá Sigurði kaupmanni Sívertsen, nú Hafnar-
stræti 22, en skólapiltar urðu að búa úti í bæ i
leiguhúsnæði. I þessu húsnæði starfaði
Prestaskólinn meðan dr. Pétur veitti honum
forstöðu. Sjálfur keypti dr. Pétur hús Möllers
kaupmanns í Austurstræti 16 haustið 1847 og
átti þar heima alla tíð síðan. Hann endurbætti
það og stækkaði og þar var bókasafn Presta-
skólans geymt meðan hann var í húsnæðisr
hraki.
Síðari hluti birtist í næstu Lesbók.
Höfundurinn er fyrrverandi þjóðskjalavörður.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. JÚNÍ1998 5