Lesbók Morgunblaðsins - 27.06.1998, Blaðsíða 15

og halda. Glæsileg og sönn skýringarmynd af
einstæðu fyrirbæri. Stórkostleg er líka mynd-
in á bls. 203 sem sýnir fjölþætt net bergganga
og -æða djúpt inni í fornri eldstöð, sem tímans
tönn hefur lengi verið að, og enn er, að naga
fram.
Skemmtilegt og ekki venjulegt er að í svona
bók fær hann að vera með „melgrasskúfurinn
harði“ og auk þess nokkuð af hinum lága
frumgróðri, sem jafnan er fótum troðinn í
hugsunarleysi þótt hann í einfaldleik sínum
og nægjusemi leggi grunninn límdur við kalda
steina. Þörungagróður í köldu og heitu vatni
er með og minnir á að einnig hér, á norður-
slóðum, er að finna harla fjölskrúðugt lífríki.
Selir á sjávarströnd og fluga á kvisti minna
skemmtilega á fjölbreytni lífsins. Ekki verður
öllum myndum hrósað. Sumar virðast nánast
vera blaðsíðufyllingar án hærri markmiða.
Því, sem í seinni tíð, hefur skrifað og skraf-
að verið um kvikuhlaup, trúi ég öllu og meiru
til, en nokkur spurning fer það að verða mér
hvort ekki sé nú þar eitt tísku orðið komið á
kreik. Næg dæmi geymir sagan um það að ef
einhver ný sannindi, eða hálfsannindi koma
fram þá er gjarnan til þeirra gripið til að
skýra sem allra flest, sem áður taldist dulið.
Er ekki svoh'tið undarlegt að, ef Skaftáreldar
væru kvikuhlaup frá Grímsvötnum þá færi
ekki Grímsvatnagos af stað fyrr en að stór-
gosinu loknu, eða svo að segja post festum?
Og hvað svo um Kötlu-Eldgjá-Kambagíga
gosreinina, sem á kafla liggur samsíða Eld-
borgaröðum og aðeins um 10 km til hliðar, en
hefur gosið efni, sem er ólíkt þeim, er það
kvikuhlaup frá Kötlu?
Hvers vegna er verið að fjasa um það sem
ótrúlegt þykir en samt gert ráð fyrir að skeð
hafi?
Þegar ég virði fyrir mér myndina stórkost-
legu af Bárðarbungu á bls. 63, sem gnæfir yfir
allan vestanverðan Vatnajökul, þá vorkenni
ég þessu tignarlega fjalli að það skuli vera
sakað um að hafa valdið einu risavöxnu
hlaupi, jafnvel öllum hlaupum meira svo að
Gönuhlaup gæti verið eina orðið við hæfi.
Ekki hef ég ástæðu til að efast um að hlaup,
og það stórhlaup kunni að hafa farið niður eft-
ir farvegum Jökulsár á Fjöllum, en eru ekki
aðrar eldstöðvar líklegri en Bárðarbunga? Er
ekki fullt eins líklegt að verið hafi fleiri hlaup
en minni? Mér skilst að farið sé eftir stærð
farvega við mat á stærð hlaupsins. Þótt eitt-
hvað kunni að vera fræðilega mögulegt og
jafnvel líklegt er hæpið að ganga út frá að
verið hafi. Bárðarbunga hefur nú um skeið
komist meira á blað en nokkru sinni áður, en
er nú ekki farið að gera hana helst til fjöl-
máttuga?
Eldgjárgos og Eldgjárhraun er næst til
umfjöllunar og þar hlýt ég að staldra við.
í æsku þekkti ég karl einn, sem haldinn var
fréttaflutningsgleði. Eftir að hafa þulið langa
fréttaromsu átti hann til að bæta við „sagði
kallinn". Brátt komst sá orðrómur á að „kall“
sá væri ekki með öllu traust heimild, en sögu-
maður hafði baktryggt sig. Hér er allvíða not-
að orðatiltækið talið er og virðist í sama
augnamiði. Um gosið í Eldgjá er byrjað á því
að staðhæfa að það „tengist einu mesta gosi
Islandssögunnar" og neðar í sama dálki. Gos-
ið úr henni, sem talið er hafa orðið 934, hefur
fýllilega jafnast á við Skaftárelda og skilað
sér hraun þaðan suður í Landbrot, Meðalland
og Alftaver. „Fullljóst er nú að ekkert af
þessu er rétt. Artalið virðist vera uppsuða úr
aldar gamalli hugmynd Þorvaldar Thorodd-
sen, en hann segir raunar að Eldgjá kunni að
hafa gosið „i Slutningen af det 9. eller Beg-
yndelsen af det 10. Aarh.“ (Geogr. Tidskr.
1894 bls. 218.) Hvernig svo sem þetta ártal er
fundið hef ég ekki fundið önnur „rök“ en til-
vitnun Þoivaldar i frásögn Landnámu um
flótta landnámsmannanna í Alftaveri, en samt
hefur þetta ártal skartað á jarðfræðikortum
a.m.k. frá 1982. í höfuðritum Thoroddsens
virðist frásögn Landnámu um eldgos og
hraunrennsli á þessu svæði vera tekin alvar-
lega.
Rétt er það að enn hefur ekki komið fram
almennt viðurkennd skýring á gosinu í Eldgjá
eða því hvernig Gjáin varð til. Þó er það svo
að nú liggja fyrir niðurstöður, studdar stað-
reyndum, sem ekki áður hefur verið hugað að,
hvað séð verður, en sem hafa grundvallar
þýðingu. Rannsóknir, sem ekki er lokið gefa
eftirfarandi bráðabirgða niðurstöðu: Við eld-
virkni inni á virku brotabelti hrundi það sam-
an á kafla og Gjáin varð til í gosi sem varð
ofsafengið en skammvinnt. Grunnvatnsstaða
var há í brotabeltinu, sem var til frá ómunatíð
og stórgos hafði áður orðið á, mörgum öldum,
áður. Þessar rannsóknir bíða birtingar. Sá
mikli sprengiki-aftur og mikla magn fastra
efna, sem einkenna þetta gos, er afleiðing
þess að hraunkvika þrengdist upp í grunn-
vatnsfyllt sprungubeltið. Hraunið, em austur
úr Eldgjá rann milli Axla og Skælinga, náði
aldrei niður í dal Skaftár hvað þá niður í
kennandi fyi-ir eldvirkni á gosbeltinu.
Þá er ég kominn að því, sem ég verð að
telja það furðulegasta sem sett er fram í texta
þessarar bókar, staðhæfingunni að Land-
brotshólar hafi orðið til „við upphaf sögualdar
er hraun úr Eklgjá rann yfir vatn eða vot-
lendi“ (bls. 115). í neðanmálsklausu á sömu
síðu er svo bætt við: „Meðal heimamanna er
sú skoðun uppi að Landbrotshólar og hraunið
sé mun eldra en frá upphafi íslandsbyggðar."
Það getur ekki annað en vakið undrun hvem-
ig höfundur þessa texta sneiðir hjá að nefna
þá einföldu staðreynd að nú eru liðin 40 ár frá
því að geislakols (14C) rannsókn sýndi að *
hraunið hafi runnið skömmu eftir upphaf okk-
ar tímatals. Sá sem hér heldur á penna stóð
fyrir þeirri rannsókn og hefur frá því 1958
verið að þreifa sig áfram varðandi aldur þessa
hrauns. Aður nefnd rannsókn var gerð á
birkistofni, sem gripinn var í flýti úr rofi ofan
á hrauninu. Síðar gerðar 3 aldursákvarðanir á
sýnum, sem tekin voru hvert upp af öðra og
þar á meðal tvö sitt úr hvoru súru (líparít)
öskulaginu. Það voru tvö auðþekkt öskulög,
sem rekja má um héraðið allt. Þessi rannsókn
leiddi í ljós að hraunið mundi vera meira en
5000 ára gamalt. Síðasta aldursákvörðunin á
gróðurleifum ofan á þessu hrauni sýndi
6200100 14C ár. Þetta sýni var tekið um 50 em
ofan við veðrað yfirborð hraunsins. Af því
dreg ég þá ályktun að hraunið sé vart yngra
en 7000 ára. Allar þessar niðurstöður hafa
verið birtar í Náttúrufræðingnum.
Ollum má ljóst vera að þessar aldursá-
kvarðanir eru algerlega sjálfstæðar rann-
sóknir og óháðar öllum skoðunum. Loks má
svo minna á Bjarnagarð og álit heimamanna.
Trúað gæti ég að sumir meðal minna fyrri
sveitunga muni brosa við lestur þessarar
klausu. Hvað höfundur þessa texta kann að
hafa haft í huga, hafi nú ekki penninn ætt á
undan hugsuninni, eða hvert markmið hans
var með þessum línum er og verður mér
leyndardómur, en fjarri er hann öllum þeim
ístæru leyndardómum Vatnajökuls.
Sandfok það sem var að eyðileggja túnið á
Klaustri, kom af Stjórnarsandi, sem fram yfir
1920 var gróðurlaus að kalla næstum austur
að Heimsendaskeri, vikursandur og fokgjarn.
Sandurinn var kominn heim undir tún eða
sem næst að þeim stað þar sem verslunarhús
Kaupfélagsins nú er.
Ekki er það rétt, sem sagt er um Laka.
Eldvirkni hefur verið þvert í gegnum fjallið,
en aðeins í síðasta gosinu, Skaftáreldum.
Hraun hefur runnið út úr fjallinu báðum meg-
HÉR ENDAR Eldgjárhraun, en ekki niðri í Landbroti.
Á bak við eru Skælingar.
JARÐVEGSLÖG undir Eldgjárhrauni við neðsta fossinn í Nyrðri Ófæru.
Örvarnar benda á aldursákvörðuðu öskulögin tvö.
Landbrot (Sbr. Náttúrufr. 57. 1997). Næsta
ljóst er nú að gosið varð „1112 eða þar um bil“
(Jón Steingrímsson 1973).
Eg minni á, svo ég tali eins og stjórnmála-
menn, að aldursákvörðuð (14C) auðþekkt
öskulög eru í þykkum jarðvegslögum undir
hrauninu austan við Eldgjá svo sem sjá má
við neðsta fossinn í Nyrðri Ofæru. Þau sömu
öskulög eru ofan á þvi hrauni niðri í Lang-
broti, sem fullyrt var að væri úr Eldgjá. Þetta
ætti að vera næg skýring, svo framarlega sem
nennt er að staldra við og hugsa rökrétt. Þess
ber að geta að engi þeirra, sem um Eldgjá
hafa skrifað fyrir 1987 hafa, að eigin sögn,
komið að þeim stað þar sem Eldgjárhraun var
sagt að hverfi undir Skaftáreldahraun en hafa
látið sér nægja orð Thoroddsens, en ekki
heldur hann kom þar að.
Þeir, sem taka sér fyrir hendur að skrifa
um landsvæði, sem þeir þekkja lítt af eigin
sjón, verða ekki leystir undan þeirri skyldu að
kynna sér það sem áður hefur verið um ritað
og yfirdrifin nægjusemi verður það að teljast
að gera sig ánægðan með aldargamla ágiskun.
Sérhverjum ber að gera sér ljóst hvað veit og
ekki veit. Að tengja hraun í Alftaveri hrauni,
sem runnið hefur úr Eldgjársprungunni og
niður með Hólmsá fær heldur ekki staðist
þótt teiknað sé á kort. Hraun það hefur ekki
náð að renna suður fyrir Atlaey.
Flangháls er austan við veginn inn til Laka
við jafn virkan jökul sem Vatnajökull er. Sum-
um virðist það ljúfast að láta vera að taka tillit
til staðreynda. Eða er það markmiðið að afla
fjár til sýndar rannsókna, sem ekki gefa ann-
að af sér en gagnslausar skýrslur og gegndar-
lausan kostnað? Dæmin eru til. Ætti nú að
stífla Skaftá með þetta fyrir augum þá þyrfti
stíflukorn um minnst 5 km lengd og hæðin
svo? Meðfram jökulröndinni frá Fögrufjöllum
austur að Gæsabringum er land marflatt, að-
eins lítið truflað við Eldborgaraðir og Rauð-
hóla. Á árunum 1920 og fram til um 1930 var
Brunná tært bergvatn, því þá rann jökulþátt-
ur hennar austur í Djúpá.
Við eina fagra mynd á bls. 102 er enn á það
minnst, sem telst til Eldgjárgossins 934. Hef-
ur höfundur textans þá ekki lesið prófritgerð
Björns Jónassonar um Skaftársvæðið frá
1974?
Hann er fyrsti maður að nefna Kambagígi
og slá því fóstu að úr þeim sé hraunið í Land-
broti komið og að gígaröðin sé á sömu
sprungurein og Eldgjá. Af þessu ætti ljóst að
vera að gosin tvö, í Kambagígum og, öldum
síðar, í Eldgjá eru á sömu, þröngu sprungu-
rein, en hún hefur raunar verið virkt brota-
belti frá ómuna tíð og hefur lagt til tvær eld-
stöðvar. „Nær mun annar eldsær rísa?“
Nokkuð er um Skaftárkatla fjallað og velt
upp spumingunni hvort virkni þeirra teljist til
jarðhita eða smá gosa. Ekki sé ég neitt því til
NEÐSTI fossinn í Nyrðri Ófæru. Hægra megin við fossinn eru jarðvegslög með öskulögum
sem hverfa inn undir Eldgjárhraun. Skælingar í baksýn.
og ekki yfir hann farið á þeirri leið. Kvísl sú
sem, fyrir Eld, rann suður það gamla hraun,
hét Melkvísl. Ásakvíslar voru austan við Ása-
vatn þar til þeim var veitt vestur í það og eru
nú ekki til.
Langisjór kemur næst við sögu. Á bls. 103
stendur: „Rann þá stór hluti Skaftár í Langa-
sjó.“ Engar sannanir eru fyrir þessu. Þegar
jökullinn, á sínum tíma, lá fram á öldurnar
norðan við vatnið, rann vatn úr honum suður í
Langasjó svo sem farvegir enn sýna en það
var ekki Skaftái-vatn. Yfirborð Langasjávar
er verulega hærra en Skaftár, ég áætlaði það,
við Útfall, séð ofan af fjallinu, vera allt að 20
m. Þoivaldur Thoroddsen kom að upptökum
Skaftár 1893 austan undir Fögi-uíjöllum og
síðar tók hann eftir því að annað útfall úr jökl-
inum var austur undir Eldborgaröðum eða
um 5 km austar. Það sem svo segir á bls. 108
að hluti af jökuljaðrinum, einmitt á þessu
svæði, hafi ekki gengið fram 1994-1995 sýnist
mér bera vitni um að ekki séu þau tengsl milli
Langasjávar og Skaftár sem fullyrt var.
Myndin á bls. 107 staðfestir þetta. Þar blank-
ar á órólegt, leirmettað, hlaupvatn Skaftár
austan Fögrufjalla, en hinum megin er
Langisjór í blákaldri ró og bregður hvergi.
Vonandi er stíflugerð á þessum stað, dauð-
fædd hugdetta. Það virðist tilheyra íslend-
ingaeðlinu, einhver frjósemi í fráleitni, að
leita uppi eins miklar fjarstæður og framast
getur til að hægt sé að skopast að, eins og
jarðgöng milli lands og Eyja og fyrirhleðslur
JARÐLÖG undir hrauninu, efst. Tommu-
stokkurinn er 2 m. Þarna má fá efni í aldurs-
ákvarðanir frá jökultíma fram til „1112 eða
þar um bil“.
fyrirstöðu að ýmist sé. Benda má á að örugg
merki um a.m.k. 8 smágos, sem vart hafa
staðið nema nokkrar klukkustundir má finna
á Reykjanesskaga, og vitað er um allnokkur
gos í sjó úti á Reykjaneshrygg. Mér sýnist því
að svona smágos tilheyri og jafnvel séu ein-
in og auk þess úr nokkrum gígkoppum norðan
í því. Þar hefur hraun runnið út og þekur
nokkrar dagsláttur. Á skerinu vestan við
Laka hefur gosið aðeins einu sinni. þ.e. 1783.
Óánægður er ég með myndina af austur-
gjánni sem tekin er ofan af Laka (bls. 119).
Snjór getur hjálpað til að draga fram einkenni
í landslagi, en ekki finnst mér það heppnast
þarna. Þó vil ég benda á gígaröðina neðst á
myndinni, en hún er í norðausturhlíð Laka.
Efst eru hreinir „vestisvasa" gígir en þeir
stækka er neðan dregur og eru neðst orðnir
ámur. Falleg eldrás er út úr einum þeirra. Á
sléttunni neðan við má sjá breidd sigdalsins,
sem þar er 260 m breiður. Ekki virðist texta-
höfundur hafa áttað sig á því að gos, sem orð-
ið hefur inni í stórum gíg, kann að vera og
sannanlega oft er þúsundum ára yngri. Á bls.
110 er fullyrt: „Ekki hefur verið úr því skorið
hvort þarna gaus í Skaftáreldum eða fyrr.“
Þorvaldur Thoroddsen gekk á þennan háa
gíg 9. ágúst 1893 og sló því þá föstu að hann
væri eldri en frá Skaftáreldum. Sú niðurstaða 1
er staðfest, en hraungígur eigi alllítill sunnan
undir honum virðist hafa gosið 1783 og þá
kann nokkur virkni hafa verið í aðalgígnum
(aska, gas) því hann er tvöfaldur, gæti fengið
að heita Tvíborg. Að telja gígi í Eldborgaröð-
um er meinlaust og gagnslítið gaman, sér-
staklega ef hlutaðeigandi hefur ekki gert sér
grein fyrir hvað tilheyrir hverju gosi, en
nokkurs virði ætti að vera að taka inn í
kennslugögn nýjungar í íslenskri jarðfræði. ►
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. JÚNÍ 1998 1 5