Lesbók Morgunblaðsins - 27.02.1999, Blaðsíða 5

KJARVALSSTAÐIR
Ljósm.RAX.
vinnulífínu? Það er ekki út af nauðsyn þess að
söfnin haldi sig í gagnrýnni fjarlægð til að
geta varðveitt hlutleysi sitt eins og margir
vilja meina. Hlutleysið er goðsögn. Með því að
falast eftir stuðningi atvinnulífsins eru þessi
söfn að seilast inn á einu miðin sem sjálfstætt
starfandi gallerí og einstaklingar hafa á að
róa. Við erum að tala um brot á samkeppnis-
lögum sem leitt gæti til þess að allt menning-
arlífíð yrði meira eða minna stofnanavætt. Sú
grasrótarstarfsemi sem á sér stað meðal lista-
manna og sjálfstætt starfandi einstaklinga, og
unnin er að langmestu leyti í sjálfboðavinnu,
er forsendan fyrir því að söfnin fái þrifíst. Það
sem söfnin hafa að geyma er grasrótarstarf-
semi fyrri tíma. Þótt öflugur stuðningur fyrir-
tækja við menningarstofnanir sé löngu orðið
tímabært er nauðsynlegt að ráðamenn hugsi
dæmið til enda og átti sig á þeim hliðarverk-
unum sem slíkur samnmi stofnana og við-
skiptalífs getur haft í för með sér fyrir áhuga-
mannahópa og aðra sjálfstæða listastarfsemi í
landinu.
Þá er verksvið helstu listasafnanna einnig
orðið dálítið óljóst. Listasafn íslands er byrj-
að að teygja sig inn í strauma og stefnur líð-
andi stundar og Kjarvalsstaðir sýna gjarnan
það sem er á döfinni hjá grasrótinni án þess
að raunverulegt endurmat eigi sér stað. Ég er
ekki að segja að hérlend listasöfn eigi ekki að
blanda sér í samtímalistina, þótt hugtökin
safn og samtími fari vissulega undarlega sam-
an, heldur að þau verða að marka sér skýrari
stefnu. Partur af því er að safnið hafi sterka
og aðlaðandi ímynd, að eitthvað sé að gerast
þar sem skiptir máli. Það er m.ö.o. ekki nóg
að sýningin sé vel hengd upp og að sýningar-
skráin sé flott ef enginn hjartsláttur er í starf-
seminni. Spenna og marghliða framsetning
eru hér lykilatriði og þar skiptir drifkraftm-
og persónuleiki forstöðumannsins meginmáli.
Forstöðumaður Listasafnsins í Edinborg orð-
aði það þannig að góð sýningarstjórn væri
sambland af „showmanship“ og „curatorship“,
nokkuð sem ef til vill fleiri mættu hafa að leið-
arljósi.
Hagræðing og menningarlegl
sjálfstæði
Til að átta sig örlítið á stöðunni í dag verð-
um við að minna okkur á hvernig Safnið með
stóru S er tilkomið. Mannskepnan hefur frá
upphafí verið haldin söfnunaráráttu sem í
innsta eðli sínu snýst ekki um annað en að
búa í haginn fyrir framtíðina með því að
hamstra og þannig viðhalda stofninum. En
eins og glysgjarn hrafninn gengum við skref-
inu lengra en aðrar dýrategundir. Furstar,
einvaldar og harðstjórar fylltust margir
hverjir mikilli söfnunargleði á öldum áður og
létu jafnvel jarða sig með dýrgripum sínum.
Eins og allir vita er „museum" náskylt lat-
neska orðinu „mausoleum" sem þýðir graf-
hýsi. Safnið sem sérstök stofnun óx hins veg-
ar út úr upplýsingastefnu 18. aldar og varð
ekki til fyrr en í kjölfar frönsku byltingarinn-
ar. Fyrir daga Napoleons var Louvre-höllin
hálfgert einkasafn Sólkonungsins enda ekki
ætluð sauðsvörtum almúganum.
Á þessum tíma gerðist tvennt: Alþýðan
fékk aðgang að hálistinni, meðal annars vegna
þess að menntastéttin/valdhafar töldu hana
hafa siðbætandi áhrif á lýðinn, og hitt að
hálistinni var beitt til að réttlæta hið nýja
þjóðríki borgarastéttarinnar jafnt inn á við
sem út á við. Samhliða þessu var hálistin
stundum notuð til að renna stoðum undir
heimsveldisstefnu ríkjandi valdhafa, en þar
reið Napoleon á vaðið er hann lét greipar
sópa um margar af skærustu perlum Afríku.
Þegar búið var að koma öllum herlegheitun-
um fyrir á einum stað varð til hið mikla þjóð-
listasafn, fyi’st Louvre, þá British Museum og
svo koll af kolli uns Bandaríkjamenn reistu
sitt Metropolitan Museum á mettíma upp úr
1866.1 þessum söfnum ægir öllu saman úr öll-
um áttum, enda gefa þau sig út fyrir að vera
hinn sögulegi nafli alheimsins. Saga íslensku
safnanna er ekki alveg eins stórbrotin þótt
hún eigi sér svipaðar rætur; markmiðið var
leynt og ljós að treysta þjóðerniskennd lands-
manna og gera söguþjóðina sýnilegri í augum
ei-lendra ráðamanna. Listasafn Islands var
stofnað árið 1884 en var á hrakhólum fram til
1951 þegar það fékk efri hæð Þjóðminjasafns-
ins undir sig og komst ekki í eigið húsnæði
fyrr en 1988.
Hvað hefur gerst á þessu tímabili? Jú, þær
forsendur sem lágu til grundvallar stofnunar
Þjóðminjasafnsins og annarra sambærilegra
safna hafa að mörgu leyti brostið. Rökin sem
menn beittu máli sínu til stuðnings, og eru
gjarnan ennþá notuð, snerust um mikilvægi
þess að varðveita og vernda íslenska menn-
ingu og tungu. Ymislegt bendir þó til að þessi
sjónarmið eigi ekki að sama skapi upp á pall-
borðið hjá ráðamönnum eftir að frjálshyggjan
hélt innreið sína og umbylti hinum pólitíska
þankagangi. íslensk menning og tunga, ís-
lenskt þetta og hitt, virkar kannski ágætlega
sem slagorð á tyllidögnum en „the rock bott-
om line“ eins og Kaninn segir er hagræðing,
skilvirkni og arður. Opinberum stofnunum er
nú uppálagt að standa meira undir sér á sam-
bærilegan hátt og atvinnulífið þar sem frum-
skógarlögmálið ræður ríkjum.
Við skulum líka horfast í augu við það að
hér býr ekki lengur ein þjóð í einu landi og
hefur sennilega aldrei gert. Þjóðerniskenndin
er farin að losna á límingunni í hugum lands-
manna og þá um leið ímynd þeirra stofnana
sem ætlað er að rækta Islendingseðlið. Unga
fólkið hefur mest lítinn áhuga á hefðbundinni
flokkspólitík og fær grænar bólur þegar
minnst er á söfn og stofnanir; viðmiðanir þess
eru aðallega ættaðar að utan og mótast af al-
þjóðlegu táknmáli dægurmenningarinnar.
Hvernig er við öðru að búast þegar allur hug-
sjónaeldur er horfinn úr pólitíkinni sem geng-
ur orðið út á fátt annað en kjarasamninga og
sérhagsmunapot. Meira að segja verkalýðs-
hreyfíngin hefur orðið einstaklingshyggjunni
að bráð. Vegna lélegrar þátttöku á undan-
förnum árum hefur ein stærsta verkalýðs-
hreyfing Noregs gripið til þess ráðs efna til
mótmæla á alnetinu. Lengi lifi kommúnism-
inn og hinn rauði her - að ógleymdum Bill
Gates!
Ég held að þróun íslensku kvikmynda-
stofnunarinnar frá 1980 til 1998 várpi ágætu
ljósi á þessar breytingar sem Guðmundur Ás-
geirsson bókmenntafræðingur hefur rannsak-
að. Meginrökin fyrir stofnun Kvikmyndasjóðs
fslands fyrir hartnær 20 árum voru þau að
draga mætti úr enskum áhrifum og styrkja
menningarlegt sjálfstæði og íslenska tungu
með framleiðslu innlendra kvikmynda. En
einhvers staðar á leiðinni gufaði sú rökfræði
alveg upp og núna hamra íslenskir kvik-
myndagerðarmenn einungis á því að þetta sé
sérstaklega arðvænleg atvinnugrein sem skili
peningum ríkisins margfalt aftur til þjóðar-
búsins, enda hlaut Kvikmyndasjóður fslands
nýverið aukafjárveitingu upp á 200 milljónir
króna. í viðtali í Víðsjá sagði Ágúst Guð-
mundsson kvikmyndagerðarmaður að vafa-
mál væri hvort Kvikmyndasjóður ætti frekar
að heyra undir mennta- eða iðnaðarráðuneyt-
ið þótt sjálfur hallaðist hann að því fyrr-
nefnda. Og í samræðum við mig hefur Svein-
björn I. Baldvinsson furðað sig á því hvers
vegna íslenskar kvikmyndir séu ekki gerðar
með ensku tali þar sem sóknarfærin liggi öll
erlendis.
Mig grunar að eitthvað svipað sé upp á ten-
ingnum hjá flestum menningarstofnunum,
safnahúsum og minjasöfnum í dag; menn tala
ekki lengur eingöngu um varðveislu menning-
ararfsins sem slíks heldur reyna að slá fram
aðsóknartölum og benda á þýðingu sína íyrir
ferðaþjónustu í landinu. íslensk menning er
eitthvað sem útlendingar geta dundað sér við
meðan þeir bíða eftir því að komast í hvala-
skoðunarferðir. Er ákvörðun Alþingis um
miklar endurbætur á Þjóðminjasafni Islands
þá til marks um glimrandi aðsókn, að sú
stofnun sé beinlínis þjóðhagslega hagkvæm?
Ég skal ekki segja, en víst er að stofnanakerf-
ið fer vanalega sínar eigin leiðir, óháð mönn-
um og málefnum eins og Foucault hefur sýnt
fram á. Við getum t.d. spurt okkur hvort rík-
isstjórninni hafi verið full alvara þegar hún
lýsti því nýlega yfir að reisa ætti menningar-
hús vítt og breitt um landið til að stemma
stigu við fólksflótta af landsbyggðinni, en árs-
skýrsla Byggðastofnunar frá 1997 leiddi í ljós
að ein helsta ástæðan fyrir honum væri skort-
ur á hvers konar menningu og afþreyingu.
Árlega flykkjast á bilinu 1.500-2.000 manns til
höfuðborgarsvæðisins, eða sem nemur íbúa-
fjölda Kópavogskaupstaðar, og þessum miklu
búferlaflutningum á að mæta með stórfelldum
steinsteypuframkvæmdum. Menning snýst
ekki einungis um mannvirki heldur aðstöðu
þar sem lifandi starfsemi getur farið fram og
hún er nú þegar mjög víða fyrir hendi. Nær
lagi væri að auðga og efla þá blómlegu gras-
rótarstarfsemi sem fyrirfinnst um sveitir
landsins áður en fyrsta skóflustungan verður
tekin.
Versli óvinur síbreytileikans
Ég hef hingað til mestmegnis haldið mig
við hina stofnanafræðilegu og pólitísku um-
gjörð safnanna. En hvað um þau umskipti
sem átt hafa sér stað í okkar félagslega um-
hverfi? Á aðeins rúmlega tveimur áratugum
hefur litla ísland tekið algjörum hugmynda-
fræðilegum, viðskiptalegum og tæknilegum
stakkaskiptum og ber nú orðið flest einkenni
hins síðkapítalíska markaðsþjóðfélags. Til að
einfalda hlutina mætti segja að síðmódern-
isminn hafi haslað sér völl á íslandi í gegnum
viðskiptalífið en ekki fræðasamfélagið (sem
enn hangir dálítið í gamla módernismanum)
með tilkomu raunverulegrar auglýsinga-
menningar, sjónvarpsmenningar og marg-
miðlunannenningar - í einu orði sagt, afþrey-
ingarmenningar. Fyrsta faglega íslenska aug-
lýsingastofan, auglýsingastofan Auk, tók að
láta að sér kveða upp úr 1961, Stöð 2 fór í loft-
ið 1986 og árið 1991 var hugbúnaðaríýrirtæk-
ið OZ hf. sett á stofn. Þessar tímasetningar er
ágætt að styðjast við sem eins konar þríeinan
útgangspunkt. Til að gefa öriitla sýn inn í um-
svif táknmyndaiðnaðarins í íslensku efna-
hagslífi má geta þess að brúttó velta stærstu
auglýsingastofanna nam á síðasta ári rúmlega
fimm milljörðum króna.
Mannauðurinn, hugvit og þekking, er dýr-
mætasti fjársjóður hverrar þjóðar. Þessu er
gjarnan haldið fram, en kjör og aðbúnaður
hugvísindafólks talar öðru máli, enda kalla
gárungarnir vestanhafs þennan hóp stundum
„forréttindastétt hinna snauðu“. I bókinni
„Intimations of Postmodemity“ eftir breska
fræðimanninn Zygmunt Bauman er rakið
hvernig hið löggjafarlega forræði rann smám
saman úr greipum menntamannsins sem í
staðinn fékk það hlutskipti að hafa yfirumsjón
með menningunni. Þetta reyndist ágætur
samningur til að byrja með en nú hefur mark-
aðsöflunum heppnast að grafa rækilega und-
an áhrifamætti hans með sjálfstæðum fjöl-
miðlum, bókaútgáfum, galleríum og sjón-
varpsrásum og gert hann að smásmugulegum
fræðatrúði. Ef menntamaðurinn reynir að
malda í móinn, en til þess fær hann mest lítið
svigrúm, er hann strax stimplaður fyrir að
vera of akademískur, sem á nútíma íslensku
merkir óskiljanlegur, langdreginn og leiðin-
legur. Það var sem sagt ekki menntamaður-
inn sem dró sig í hlé inn í fílabeinstuminn,
þar sem hann streitist nú við að afbyggja
valdastrúktúrinn, heldur lokaði kapítalisminn
hann þar inni. Þetta ætti vonandi flestum að
vera morgunljóst.
En það er annar og heimspekilegri flötur á
málinu sem tengist hinu hlutræna eðli safn-
anna. Söfn snúast jú að mestu leyti um
áþreifanlega hluti og það hvernig við nálg-
umst og upplifum þá sýn er með allt öðrum
hætti en áður. Fyrr á öldum var heimurinn í
röð og reglu eins og á safni, kyrrstæður og
þrunginn vissu. Listamanninum var falið að
breiða yfir ásýnd ringulreiðarinnar með því
að leiða áhorfandanum sannleika guðdóms-
ins fyrir sjónir. Listaverkið/hluturinn var
m.ö.o. tengiliður við æðra tilverustig. Þegar
samfélagið hafnaði hornsteinum trúarinnar -
opinberun, guðlegri forsjá og eilífri útskúfun
- stóðu hlutirnir berskjaldaðir eftir gagnvart
óendanlegum túlkunarmöguleikum. Okkar
síðmóderníska líferni byggist ekki lengur
svo mikið á að búa til hluti og því að safna
upplifunum. Persónuleiki okkar er ekki ein-
faldlega áskapaður, heldur veljum við hann.
Hin hnattvædda auglýsinga- og fréttamask-
ína hefur sannfært okkur um að langanir
okkar verða aldrei uppfylltar og það eina
sem stendur eftir til boða er þráin eftir löng-
uninni - að geta gleymt dauðanum. Við lifum
á tímum andartaksins og versti óvinur löng-
unarinnar er kyrrstæður og óbifanlegur
hlutveruleikinn. Hlutirnir/safnmunirnir eru
ekki lengur fullrúar hins eilífa, heldur eitt-
hvað sem við „neytum" á augabragði eins og
um hvern annan skyndibita væri að ræða
meðan áhugi okkar er til staðar. Enginn
hlutur getur lagt fullkomið hald á athygli
okkar eða gert tilkall til þess að við skiljum
hann aðeins á einn veg. Það sem hér er í húfí
er hættan á því að menn missi einfaldlega
lystina þegar visst afþreyingargildi er ekki
með, þegar ekkert er gert til þess að vekja
upp eftirsóknarverðar og notalegar tilfinn-
ingar hjá áhorfandanum.
Hvað gera söfnin til að koma til móts við
þessar kröfur, til að mæta samkeppni fjöl-
miðla- og afþreyingarmarkaðarins? Eða
kannski væri rétt að umorða spurninguna og
spyrja, er eitthvað sem söfnin geta yfirhöfuð
gert? Ekki bætir úr skák að mörg söfn eru á
ýmsan hátt illa í stakk búin til að kljást við
það hlutverk sitt að flokka og miðla upplýs-
ingum. Að sjálfsögðu getur oft verið mikið
álitamál hverju á að halda til haga. Söfnin
eru hins vegar yfirleitt skipulögð út frá hlut-
um sem hengja má á veggi, stilla upp á gólfi
eða setja undir gler. En eru slíkir munir það
eina sem ber að varðveita? Rúma söfnin ekk-
ert annað en efnismikla hluti? Hvemig á
Listasafn Islands eða Kjarvalsstaðir t.d. að
fara að því að varðveita þá tegund myndlist-
ar sem mest hefur einkennt nútimalistina
undanfarna þrjá áratugi; innsetningar, fjöl-
feldi, gjörninga, myndbandsverk og önnur
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 27. FEBRÚAR 1999 5