Alþýðublaðið - 06.11.1982, Síða 3

Laugardagur 6. nóvember 1982
3
V OG FRJÁLSLYNDI
asíatískri harðstjórn nýrrar yfir-
stéttar, sem réttlætir alræðisvald
sitt með spámannlegri hand-
leiðslu hjáguðanna, Marx, Eng-
els, Leníns, Stalíans eða Maós,
eins og einvaldskonungar fyrri
tíðar þóttust þiggja vald sitt frá
guði. Flest sem Marx gamli hafði
að segja um örbirgð, arðrán,
undirokun og firringu mann-
skepnunnar í frumkapitalisman-
um brezka á fyrri helming 19du
aldar, er eins og lifandi lýsing á
þjóðfélagsveruleikanum í hinum
sveltandi sósíalisma lenínismans.
Ef sósíalismi er bara formúla um
allsherjar hervæðingu og
miðstýringu efnahagsstarfsem-
innar, verður að flokka þúsund
ára ríki þýzka nazismans sem
fyrirmynd arríki sósíalisma. Rétt-
ara væri að segja að Sovétríkin
hafi, skv. rökréttri niðurstöðu
lenínismans, endað í fasisma.
IV: Lífvænleg
lífsskoðun
Hver er niðurstaðan af hundrað
ára stríði kommúnista og sósíal-
demókrata um eðli þjóðfélags-
breytinga? Um það þarf ekki að
deila. Hún liggur ljós fyrir.
Nokkrum tugum milljóna
mannslífa síðar vitum við, að hin-
ir hundgrimmu og hálfmenntuðu
mannkynsfrelsarar Stórasann-
leiks, sem ná allsherjarvaldi, eru
stórhættulegir umhverfi sínu. í
samanburði við þau ósköp eru
atvinnurekendur eða kapítalist-
ar, sem hugsa bara um pyngju
sína, sauðmeinlaust lið. Til þess
eru ótal ráð að takmarka eignar-
rétt þeirra og vald, ef lýðræðið er
virkt. Það er í þessum punkti sem
skilur í milli feigs og ófeigs, milli
kommúnista og sósíaldemókrata.
Það er hinn gerólíki mannskiin-
ingur, sem liggur að baki hug-
myndum þeirra um mann og
þjóðfélag. Kommúnistar eru
„besserwisser“; þeir fyrirlíta
lýðinn. Lýðræði er ekki til á
þeirra orðabók. Sósíaldemokratí
hefur hins vegar náð sáttum við
það bezta í evrópskri menningar-
arfleifð: Húmanismann - mann-
úðarstefnuna.
. Bernstein gamli var ekki nærri
því eins gáfaður og guðspjalla-
maðurinn Marx En hann sá það
nú samt út af hyggjuviti sínu fyrir
seinustu aldamót, að veruleikinn
hegðaði sér ekki eins og Marx
mælti fyrir um. Hann mælti þau
fleygu orð, að aðferðin sjálf,
hreyfingin, lýðræðið, skipti
meira máli en formúlan, eða hin
fyrirfram gefna niðurstaða.
Þegar sósíaldemókratar áttu að
velja á milli allsherjar þjóðnýt-
ingar og alræðis skv. formúlu,
eða lýðræðis, þá völdu þeir
lýðræðið. Því að án lýðræðis er
cnginn sósíalismi. Og án lýðræðis
eru friðsamlegar, hægfara um-
bætur, útilokaðar. En „óhjá-
kvæmileiki" hægfara umbóta er
kjarni hinnar sósíaldemókratísku
hugmyndafræði. Þess vegna hef-
ur hún aldrei staðnað í kreddu.
Sósíaldemókratar hafa alla tíð
leyft sér þann munað að endur-
skoða baráttuaðferðir sínar og
kennisetningar í ljósi síbreyti-
legrar þróunar, sem enginn fær
séð fyrir. Þess vegna er sósíal-
demókratí lífvænleg lífsskoðun,
sem í þankagangi og vinnubrögð-
um samrýmist aðferðum vísinda.
Við prófum okkur áfram.
V: Frelsi
með ábyrgð
Eftir stríð hafa margir sósíal-
demókratar verið helzúr talsmenn
hins blandaða hagkerfis. Skv. því
fer efnahagslífið fram á grund-
velli markaðsviðskipta milli fyrir-
tækja og heimila, innan ramma
heildarstjórnar lýðræðislegs rík-
isvalds. Þetta er eina hagskipun-
in, sem tryggir einstaklingunum
sem launþegum, neytendum,
framleiðendum, iistamönnum,
o.s.frv. verulegt frjálsræði til þess
að fara sínu fram, án þess að vera
upp á náð og miskunn ríkisvalds-
ins komnir.
Þessi hagskipun gerir hvort
tveggja að skila vörunum, tryggja
hagvöxt, sem er forsenda bættra
lífskjara, og tryggja einstaklingn-
um frelsi til athafna, með ábyrgð.
Þessi þjóðfélagsskipan hefur á ár-
atugunum eftir stríð skilað efn-
hagslegum og pólitískum árangri,
sem á sér enga hliðstæðu í sögu
Evrópu. Hún er með öllu óþekkj-
anleg bðrið saman við þann frum-
kapitalisma óheftsmarkaðsbú-
skapar, sem bæði kommúnistar
og sósíaldemókratar gerðu að út-
,gangspunkti, á öldinni sem leið.
Þessi þjóðfélagsskipan er fyrst
og fremst árangur af virku pólit-
ísku lýðræði. Það er einmitt van-
mat Marx og epígóna hans á fé-
lagslegum og efnahagslegum af-
leiðingum hins pólitíska
lýðræðis, sem veldur því, að
grimmilegar forspár hans um
gang mála rættust hvergi, þar sem
lýðræði hefur verið virkt.
Sovétkommúnisminn stenzt
engan samjöfnuð við þessa
þjóðfélagsskipan. í samanburði
við hana er Ráðstjórnarkerfið
eins og heljarstökk aftur í
miðaldavillimennsku. Sovétkerf-
ið er hvort tveggja hugmyndalega
og efnahagslega gjaldþrota. Það
er lokað kerfi, staðnað. Því verð-
ur ekki breytt nema með bylt-
ingu. Alls staðar, þar sem lenin-
isroinn hefur verð reyndur í fram-
kvæmd, greiða menn atkvæði
gegn honum meðfótunum. Pólit-
ískir flóttamenn úr nýlenduveldi
sovétkommúnismans skipta nú
orðið mörgum milljónum. Gjald-
þrot Póllands er táknrænt um
gjaldþrot stefnunnar. Áhangend-
ur þessa kerfis, hér á landi sem
annars staðar, eru sjálfir orðnir
pólitískir flóttamenn frá eigin
fortíð.
VI. Dekurbörn
velferðarríkisins
En sósíaldemókratar hafa enga
ástæðu til að ofmetnast. Þeir hafa
vissulega náð miklum árangri.
Kreppukratarnir hafa skilað sínu
velferðarríki. En stríðinu er ekki
lokið. Nú er spurt: Hvaða erindi
eiga sósíaldemókratar við eigin
afsprengi, hin lífsleiðu dekurbörn
velferðarríkisins?
Um allan hinn vestræna heim
hafa menn af því áhyggjur, að
ríkisforsjá og skrifræði velferð-
arríkisins sé komið út í öfgar.
Að sívaxandi ríkisforsjá á öllum
sviðum sé á góðum vegi með að
drepa niður sjálfsbjargarhvöt,
frumkvæði, sköpunarkraft,
sparnaðarviija, starfsiöngun,
dugnað og ábyrgðartilfinningu
einstaklinganna. En þessar
mannlegu hvatir eru aflvaki allra
framfara og nýjunga. Þegar
mannskepnan er laus úr viðjum
skortsins er það freistandi „að
varpa öllum sínum syndum bak
við sig“. Að skjóta sér undan
ábyrgð. Að sætta sig við ráðs-
mennsku Stóra bróður, hins alls-
ráðanda ríkisvalds. Þá er sjálft
lýðræðið, sem er hvort tveggja í
senn markmið og aðferð sósíal-
demókrata í pólitísku starfi, í
hættu.
Sósíaldemókratar geta ekki,
fremur en aðrir, komizt hjá því
að viðurkenna, að innan velferð-
arríkisins gætir vaxandi togstreitu
milli ólíkra markmiða. Stofnanir
velferðarríkisins, hins félagslega
öryggiskerfis, - efnahagslegar
áætlunargerðar og fjarstýringar,
kosta sívaxandi skrifræði, íhlutun
og forsjá ríkisvaldsins um málefni
þegnanna. Hversu hátt verð eru
menn tilbúnir að greiða fyrir „ör-
yggið“? Hvað vilja menn ganga
langt í skattheimtu í tekjujöfnun-
arskyni, á kostnað hagnaðar
fyrirtækja, hagvaxtar og fram-
leiðni? M.ö.o. lífskjara alþýðu
manna?
Þessarar togstreitu milli ólíkra
markmiða hefur lengi gætt innan
hugmyndafræði lýðræðisjafn-
aðarmanna: Milli kröfunnar um
ríkisforsjá og miðstýringu annars
vegar, og kröfunnar um aukið
lýðræði, efnahags- og atvinnulýð-
ræði og valddreifingu, hins vegar.
Vandinn er sá að finna jafnvægi
milli forsjár og frelsis.
Það hefur aldrei verið hugsjón
sósíaldemókrata að koma atvinn-
urekendum, kapitalistum, á fé-
lagslegt framfæri. Þeir eiga að
vera eins konar dráttardýr kerfis-
ins, menn sem taka áhættu, og
um leið afleiðingum gerða sinna,
pg eru gagnlegir til síns brúks. Á
íslandi eru atvinnurekendur í
heilu atvinnuvegunum orðnir að
eins konar lífeyrisþegum
launþega. Þetta er ekki sósíal-
demókratísk pólitík. Við skulum
fyrir alla muni forðast að falla í
sömu gröf og lenínistarnir: Við
skulum forðast að vera „besser-
wisser"; forðast að halda að við
einir vitum, að við höfum einka-
rétt á að hafa vit fyrir öðrum. Hin
hliðin á því máli er sú, að við
hættum að treysta fólki til að taka
sínar eigin ákvarðanir og bera
sjálft ábyrgð gerða sinna. Hver
væri þá munurinn orðin á okkur
og kommúnistum?
Við eigum ekki að drepa drátt-
ardýrið, sem er sjálfstæður og
blómlegur atvinnurekstur undir
lýðræðislegri heildarstjórn. Það
eru engin búmannshyggindi að
blóðmjólka kúna. Það hefur
aldrei verið sósíaldemókratísk
stefna að færa allt vald frá fólk-
inu, frá hinum smærri einingum
fyrirtækja, sveitarstjórna og ein-
staklinga til pólitískra kommiss-
ara. Til þess eru vítin að varast
þau.
VII. Jafnvægi
frelsis og forsjár
Ég legg áherzlu á lýðræðið um-
fram jöfnuðinn, á frelsið umfram
forsjána. Frelsið er æðsta gildið,
því að án þess glata önnur gildi
merkingu sinni. Við getum hugs-
að okkur að fullkominn jöfnuður
ríki innan fangelsismúranna. Það
er heldur ekkert atvinnuleysi í
þrælabúðum Gúlagsins. Þannig
er út í hött að tala um jöfnuð og
velferð, án frelsis. Frjáls að-
gangur að upplýsingum og frelsi
til áhrifa á meðferð valdsins í
þjóðfélaginu, hin lýðræðislega
aðferð, er eina leiðin til að
tryggja jafnrétti og velferð til
frambúðar. Þar að auki er al-
ræðisstjórnarfar ópraktfskt.
Frelsi einstaklinganna er for-
senda efnahagslegra framíara.Ó-
frjálsir menn finna hjá sér enga
hvöt til-að vinna yfirboðurum sín-
unt og sitja því uppi með tóman
disk í þokkabót, eins og Pólverjar
mega nú reyna. Það er hinn
„sveltandi" sósíalismi samtím-
ans. Við erum hins vegar sósíal-
demókratar - ekki bara sósíalist-
ar, sem ekkert kunna fyrir sér
annað en að þjóðnýta eymdina.
Framtíð hinnar sósíaldemó-
kratísku hreyfingar mun ráðast af
því, hvort sósíaldemókratar
freistast til að lúta fremur forsjá
ríkisvaldsins, eða standa á rétti
einstaklingsins og með frelsisbar-
áttu hans.
- JBH.
„En sósíaldemó-
kratar hafa enga á -
stæðutilað ofmetn-
ast. Þeir hafa vissu-
lega náð miklum ár-
angri. Kreppukrat-
arnir hafa skilað
sínu velferðarríki.
En stríðinu er ekki
lokið. Nú er spurt:
Hvaða erindi eiga
sósíaldemókratar
við eigin afsprengi,
hin lífsleiðu dekur-
börn velferðarríkis-
ins?“
„Um allan hinn
vestræna heim hafa
menn af því áhyggj-
ur, að ríkisforsjá og
skrifræði velferðar-
ríkisins sé komið út í
öfgar. Að sívaxandi
ríkisforsjá á öllum
sviðum sé á góðum
vegi með að drepa
niður sjálfsbjargar-
hvöt, sköpunarkraft,
frumkvæði, sparn-
aðarvilja, starfs-
löngun, dugnað og
ábyrgðartilfinningu
einstaklinganna. En
þessar mannlegu
hvatir eru aflvaki
allra framfara og nýj-
unga“.
„Það hefur aldrei
verið hugsjón sósí-
aldemókrata að
koma atvinnurek-
endum, kapítalist-
um, á félagslegt
framfæri. Þeir eiga
að vera eins konar
dráttárdýr kerfisins,
menn sem taka
áhættu og um leið
afleiðingum gerða
sinna og eru gagn-
legir til síns brúks“.
„Ég legg áherslu á
lýðræðið umfram
jöfnuðinn, á frelsið
umfram forsjána.
Frelsið er æðsta
gildið, því að án
þess glata öll önnur
gildi merkingu sinni.
Framtíð hinnar sós-
íaldemókratísku
hreyfingar mun
ráðast af því, hvort
sósíaldemókratar
freistast til að lúta
fremur forsjá ríkis-
valdsins, eða standa
á rétti einstaklings-
ins og með frelsis-
baráttu hans“.