Morgunblaðið - 10.03.2001, Blaðsíða 40

Af hverju breytast vöðvar í
fitu eftir að þjálfun er hætt?
SVAR: Það er ekki rétt að vöðvarnir
breytist í fitu í bókstaflegri merk-
ingu. Rétt er að líta á þetta sem tvö
aðskilin ferli sem vissulega geta
gerst samtímis að einhverju leyti, til
dæmis þegar þjálfun er hætt. Bæði
ferlin má þó sennilega tengja
orkubúskap líkamans.
Í fyrsta lagi hafa vöðvar tilhneig-
ingu til að rýrna við notkunarleysi.
Þetta þekkja allir sem hafa ein-
hverntíma verið settir í gifs vegna
beinbrots. Þessi vöðvarýrnun getur
gerst nokkuð hratt eins og sjá má á
þeim sem lenda í gifsi. Engin viðhlít-
andi skýring er til á því af hverju
þetta gerist en það er eins og lík-
aminn vilji losna við þá vöðva sem
hann hefur ekki not fyrir. Vöðvar
eru þungir og það hefur neikvæð
áhrif á orkubúskap líkamans að
burðast með þá ef þeir eru ekki not-
aðir.
Þess má geta að fiskar sýna ekki
þessa tilhneigingu í sama mæli. Hjá
þeim kostar miklu minni orku að
burðast með vöðva sem ekki eru not
fyrir, heldur en hjá landdýrum.
Uppdrifskrafturinn sér til þess að
fiskurinn er yfirleitt í flotjafnvægi
við vatnið og verður ekki þyngri í
vatninu þó að vöðvar bætist við
hann. Eini orkukostnaðurinn stafar
því af aukinni fyrirferð og meiri nún-
ingi frá vatninu þegar fiskurinn
hreyfir sig.
En í öðru lagi hefur líkami manna
tilhneigingu til að safna orku í formi
fitu. Margir þættir hafa áhrif á það
og einna mikilvægastur er hreyfing-
arleysi eða minnkuð hreyfing (eins
og þegar þjálfun er hætt). Aðrir
þættir eru helstir samsetning og
orkuinnihald fæðu, aldur og erfðir.
Umframorka myndast í líkamanum
þegar inntaka á orku (kolvetnum,
prótínum og fitu) er meiri en orku-
þörf sem er aðallega háð hreyfingu
Vísindavefur Háskóla Íslands
Af hverju breytast
vöðvar í fitu eftir
að þjálfun er hætt?
Vísindavefurinn vill enn og aftur hvetja
fólk til að nota gagnasafn hans sem
uppflettirit. Mörgum spurningum sem hafa verið að berast í seinni
tíð hefur þegar verið svarað á vefsetrinu að einhverju eða öllu leyti.
Gestir geta því oft og tíðum fengið mikilsverðar upplýsingar strax
með því að nota leitarvél vefjarins. Slíkt er miklu fljótlegra og skil-
virkara en að bíða eftir því að mannshöndin bregðist við og sendi
einhvers konar svar eða tilvísun.
Í síðustu viku hafa meðal annars borist svör um stærðarröð heims-
álfanna, um hæð Everestfjalls í millimetrum, um tígrisháf, stjörnu-
kíkja á Íslandi, byggð Eiríks rauða á Grænlandi, kælingu á flösku í
hita með blautu handklæði, um þorskinn og um það hvernig ána-
maðkar fjölga sér. Í því svari kemur til dæmis fram að hver ána-
maðkur er tvíkynja og myndar bæði egg og sæði.
VÍSINDI
Associated Press
Kannanir í Bandaríkjunum munu gefa til kynna að neytendur hafi
minni áhyggjur af fituinnihaldi en áður. Því er og haldið fram að þetta
nýti framleiðendur tilbúinna rétta sér.
40 LAUGARDAGUR 10. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
TILRAUNIR með bóluefni gegn al-
næmi, sem sérstaklega er hannað
fyrir íbúa Afríku, hófust í vikunni.
Það var 31 árs gömul kona, Pamela
Mandela, sem fékk fyrstu sprautuna.
Pamela Mandela er læknir að
mennt og kvaðst vilja leggja sitt af
mörkum í baráttunni gegn þessum
vágesti með því að gerast fyrsti sjálf-
boðaliðinn í tilrauninni. „Ég ákvað að
leggja fyrir mig læknisfræði til að
lina þjáningar. En hvað alnæmið
varðar hef ég oft lent í þeirri stöðu að
geta ekkert að gert,“ sagði hún eftir
að hafa fengið fyrstu bólusetningar-
sprautuna á Kenyatta-sjúkrahúsinu
í Nairobi í Kenýa.
Bóluefnið þróuðu vísindamenn frá
Kenýa og Bretlandi og hefur það
starf staðið yfir í fjögur ár. Bóluefnið
byggist að miklum hluta á rannsókn-
um, sem gerðar voru á vændiskonum
í Kenýa en þær virðast vera ónæmar
fyrir HIV-veirunni, sem veldur al-
næmi.
Gert hafði verið ráð fyrir að hefja
bólusetningar í tilraunaskyni í des-
embermánuði en töf varð á vegna
deilna um einkaleyfi. Búist er við að
tilraun þessi standi yfir í mörg ár og
verður þáttakendum fjölgað reynist
bóluefnið koma að gagni.
Í Afríku er talið að um 24 milljónir
manna gangi með HIV-veiruna.
Fæstir þeirra hafa ráð á því að kaupa
þau dýru lyf sem þróuð hafa verið til
að halda veirunni í skefjum.
Að sögn Sams Ongeris, heil-
brigðisráðherra Kenýa, hafa 2,6
milljónir manna í Kenýa sýkst af
HIV og alnæmi. Um 600 manns sýkj-
ast á degi hverjum.
Vísindamenn þróa bóluefni gegn alnæmi
Tilraunir hafnar í Afríku
Naíróbí. Associated Press.
GÓÐUR árangur hefur náðst, í til-
raunum á dýrum, með sprautu sem
kann að gera fólki kleift að borða
fituríkan mat en léttast engu að
síður.
Komið hefur í ljós, að daglegir
skammtar af prótíni er kallast
gAcrp30 stjórna fitusöfnun í of
feitum músum án þess að hafa
áhrif á matarvenjur þeirra, sam-
kvæmt niðurstöðum bandarískra
vísindamanna, er birtar voru ný-
lega. Fitufrumur framleiða prót-
ínið og berst um líkamann. Þegar
því var sprautað í breiðvaxnar mýs
er neyttu „kaffiteríufæðis“ – fitu-
ríks matar með miklum sykri sem
var ætíð á boðstólum – kom í ljós
að mýsnar léttust mikið og bættu
ekki á sig aftur.
Ef músunum var áfram gefinn
lítill skammtur á hverjum degi
þyngdust þær ekki aftur í langan
tíma. Rannsóknin var gerð á veg-
um Whitehead-stofnunarinnar
skammt frá Boston, og Genset-fyr-
irtækisins í Kaliforníu í Bandaríkj-
unum, og birtust niðurstöðurnar í
vísindaritinu Proceedings of the
National Academies of Science.
„Mikil þörf er á meðferð sem
þessari fyrir þau mörg þúsund of-
fitusjúklinga sem þjást af fjölda
kvilla er tengjast [offitu], eins og
til dæmis sykursýki,“ skrifar aðal-
höfundur rannsóknarinnar, Harv-
ey Lodish, prófessor við White-
head-stofnunina. Hann leggur þó
áherslu á, að besta leiðin til að létt-
ast sé sem fyrr líkamsrækt og að
borða minna.
Þótt gAcrp30 prótín úr mönnum
hafi verið notað við tilraunirnar á
músunum, og þær hafi litið eðli-
lega út eftir að hafa verið spraut-
aðar, er frekari rannsókna þörf til
að ganga úr skugga um hvort
hægt sé að nota efnið til að hjálpa
fólki við að léttast, að sögn Lodish.
Gera þurfi frekari tilraunir á dýr-
um til að kanna hver séu áhrif
meira magns af efninu, en eðlilegt
sé.
Lyfið hefur áhrif á það hvernig
aukaorka er geymd. Fæða brotnar
niður í þörmunum og myndar fitu-
sýrur sem hægt er að safna saman
sem fitu þegar maður þarf ekki að
nota mikla orku. Flest megrunar-
lyf virka annaðhvort með því að
koma í veg fyrir að líkaminn taki
upp fitusýrur í þörmunum eða með
því að hindra niðurbrot fitusýra
þannig að þær berist út úr lík-
amanum fremur en að safnast upp
sem fita.
Prótínið gAcrp30, aftur á móti,
berst með blóðinu og veldur því að
vöðvar brenna fitusýrum hraðar
svo að þær safnast ekki upp sem
fita. Afleiðingin er megrun án
þeirra kvilla sem fylgja því að fitu-
sýrur berist í gegnum líkamann.
Prótínsprautur
gætu hjálpað við
megrun þrátt
fyrir feitan mat
TENGLAR
..............................................
Proceedings of the National
Academies of Science: www.pnas.org
The Daily Telegraph.
VÍSINDAMENN hafa uppgötvað
hormón sem kann að útskýra tengslin
milli sykursýki og offitu og vekur
þetta vonir um að finna megi nýjar
leiðir til að meðhöndla sjúkdóminn.
Hormónið hefur verið nefnt resist-
ín og er framleitt af fitufrumum og
veldur því að vefir verjast insúlíni,
efninu sem líkaminn þarf á að halda til
að geta unnið úr blóðsykri. Greina vís-
indamenn frá þessu í tímaritinu Nat-
ure. Sykursýkisjúklingar framleiða of
lítið af insúlíni eða nýta það ekki nógu
vel.
„Ég held að það sé ekki ofsögum
sagt að þessi [rannsókn] sé stórvið-
burður sem geti haft gífurleg áhrif í
læknisfræði,“ sagði dr. Allen Spiegel,
framkvæmdastjóri bandarískrar
rannsóknardeildar í sykursýki og
meltingar- og nýrnasjúkdómum, sem
tilheyrir bandarísku heilbrigðismála-
stofnuninni, er kostaði rannsóknina.
Offita er einn helsti áhættuþáttur-
inn í sykursýki meðal fullorðinna, eða
gerð II, en yfir 90% allra sykursýkit-
ilfella eru af þeirri gerð. Vísindamenn
við Háskólann í Pennsylvaníu fundu
resistín í músum og fundu erfðafræði-
legar vísbendingar um að samskonar
hormón sé að finna í mönnum þótt
það hafi ekki enn verið einangrað.
Mýs sem gefið var resistín gátu
ekki unnið eins vel úr blóðsykri og
mýs sem ekki var gefið hormónið. Og
mýs, sem gefið var lyf sem dregur úr
magni resistíns, gátu betur unnið úr
blóðsykri og notað insúlín.
Tilbúið insúlín er oft notað við með-
ferð á sykursýki, en vísindamaðurinn
Mitchell A. Lazar sagði slíkt sam-
bærilegt við að brugðist væri við
slæmu símasambandi með því að tala
hærra fremur en að gera við símann.
Nýr flokkur lyfja, svonefnd TZD, sem
fá líkamann til þess að vinna betur úr
insúlíni, varð til þess að vísindamenn
fóru að leita að hormóninu. Var til-
gáta þeirra sú, að lyfið kynni að virka
á hormón.
Þeir könnuðu hvaða hormón fóru af
stað fyrir verkan lyfsins og virkni
hverra stöðvaðist. Síðan beindu þeir
athyglinni að resistíni. „Þetta var eins
og að leita að gulli,“ sagði Lazar, sem
er yfirmaður sykursýkirannsókna-
miðstöðvar háskólans. Ekki er vitað
hvers vegna líkaminn framleiðir res-
istín, en Lazar telur að það kunni að
hafa með að gera viðbrögð við hungri.
Ef resistín reynist gegna því lyk-
ilhlutverki sem útlit er fyrir væri
hægt að framleiða lyf sem hefðu ná-
kvæmari virkni, að sögn sykursýki-
sérfræðings sem ekki tók þátt í rann-
sókninni. Annar sérfræðingur varaði
við því að vísbendingarnar um virkni
hormónsins væru óbeinar og tengslin
hefðu ekki verið staðfest. „Það liggur
ekki fyrir nein sönnun þess að það
virki í rauninni í lifrinni, fitufrumum
eða vöðvafrumum og breyti glúkósan-
um. Það er í rauninni ekki ljóst hvern-
ig það virkar.“
Hormón
lykillinn
að sykur-
sýki?
AP.
DRAUMURINN er fyrirbæri
sem verður æ marktækara eftir
því sem tækni fleygir fram og hin
rafrænu boð nálgast hugsun og
vitund. Merking hins líffræðilega
verður einfaldari, skýrari og skil-
merkilegri um leið og hið flókna
ferli sem nefnt er „sálrænir eig-
inleikar“ verður hnífskarpt og
skiljanlegt. Til þess að ná þessu
„Nirvana“ eigin hugsunar þarf
hugurinn að ganga í gegnum stig
þróunar og festu. Þróunar sem
felst í því að skoða eigið sjálf
óhlutbundnum augum, geta geng-
ið „í gegnum“ erfiðleika, afsalað
sjálfsbyrgingsvitund eða „Ego“
og „þefað“ uppi vilja Guðs. Horft
inn og hvelfst yfir í sagnfræðilegt
forrit þar sem fortíðin er skönnuð
„eins og hún er“ til fróðleiks um
sig og upprunann, en þá er hægt
að líta til framtíðar og miklast af
litlu. Maðurinn er mold en getur
vaxið úr grasi og orðið jurt sem er
unaðsleg að líta, dásamleg að ilma
og yfirgengileg að snerta. Vit-
undin krefur þig um þátt í þessari
tilveru sem verður á tuttugustu
og fyrstu öldinni þegar hvít klæði
fortíðar sveipast um manninn og
nýtt skeið visku og vitundar rís í
anda Atlantis hins forna sem
blundar í mér og þér, draumum
okkar og svefni.
„Mér fannst ég staddur í stóru
og ókunnugu húsi, þó var húsið
mitt. Á efri hæðinni var stór salur
í rókókó-stíl en neðri hæðina vissi
ég ekki um svo ég fór niður. Þar
var allt einhvern veginn eldra að
sjá og virtist þessi hluti hússins
frá miðöldum, húsgögnin voru í
sama stíl og gólfið var lagt rauð-
um tígulsteini, ég gekk úr her-
bergi í herbergi og hugsaði að ég
yrði að kanna allt húsið. Þá kom
ég að voldugri tréhurð sem ég
opnaði, fyrir innan var steinstigi
sem lá niður í kjallara, þegar ég
kom niður var ég staddur í fal-
legri hvelfingu sem virtist æva-
forn, veggir og súlur virtust frá
tímum Rómverja og gólfið var
lagt steinhellum, á einni hellunni
var járnhringur. Ég tók í hring-
inn og lyfti hellunni, undir var
steinstigi niður í myrkrið, ég fór
niður stigann og kom í helli eða
skúta, um gólfið voru dreifð leir-
brot og bein sem mér virtust til-
heyra fornri og frumstæðri menn-
ingu, innan um beinin voru tvær
beinagrindur af mönnum.“
Drauminn dreymdi Carl G.
Jung og segir svo um hann: „Ég
Að dreyma sig
um mig
DRAUMSTAFIR Kristjáns Frímanns