Morgunblaðið - 25.03.2001, Blaðsíða 20

LISTIR
20 SUNNUDAGUR 25. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
EGAR horft er til baka til
þess tíma er sjónvarpið var
að halda innreið sína inn á
hvert heimili í hinum vest-
ræna heimi, til þess tíma er
almenningur fór að vakna til
vitundar um aðstæður minni-
hlutahópa, blanda sér í hatrammar deilur
um stríðsrekstur stórvelda, dilla sér við
ósæmilega tónlist og búa til listaverk úr
táknmyndum neyslusamfélagsins – skýtur
angurværri mynd af blómabörnunum upp í
hugann. Nú til dags horfir fólk til hinnar
svonefndu ’68 kynslóðar með ákveðinni for-
tíðarþrá og virðist sem öllum finnist að sá
hugmyndafræðilegi innblástur og kraftur
sem fylgdi þessu róttæka tímabili hafi fyrir
löngu runnið sitt skeið á enda.
Ef litið er yfir bók-
menntir síðustu þrjátíu
ára, allt aftur til hippa-
tímans margumrædda,
má rekja sig að rótum
mikilla hugmynda-
fræðilegra hræringa.
Róttækar breytingar áttu sér stað sem skil-
greindar voru sem upphaf nýs tímabils, tíma
poppsins eða alþýðumenningarinnar. Menn-
ingar sem byggðist á sundurleitri heims-
mynd er átti að gefa skýrari mynd af fjöl-
breytileika tilverunnar en stöðluð og bjöguð
heimsmynd gamla tímans, sem mótuð hafði
verið til að viðhalda úreltu valdafyrir-
komulagi. Þær menningarlegu breytingar
sem áttu sér stað á þessum tíma voru ekki
síst áberandi í sköpunarferli listarinnar; í
því hvernig listamenn völdu sér viðfangsefni
og hvaða reynsluheim þeir reyndu að túlka.
Í kjölfarið hafa viðhorf almennings til lista,
hlutverks þeirra og merkingar breyst mikið.
Í upphafi tímabils blómabarnanna hafði
fólk vaxandi áhyggjur af hnignun menning-
arinnar. Mörgum fannst hefðinni ógnað af
sundurleitninni sem ríkti í öllum listgreinum
og þá ekki síður af því virðingarleysi sem
hefðinni, fagurfræðinni og hámenningu var
sýnd, leynt og ljóst. Því þó módernisminn á
fyrstu áratugum 20. aldar hafi vissulega af-
neitað fortíðinni þá tilheyrði hann samt sem
áður einungis þeim innvígðu og viðhélt
þannig sjálfur helstu stofnunum hefðarinnar.
Með hugmyndafræði ’68-hreyfingarinnar var
gerð tilraun til að véfengja forræði hefð-
arinnar, setja spurningarmerki við valdið og
handhafa þess hvort heldur sem það birtist í
almenningsáliti, fagurfræði eða stefnu op-
inberra stofnanna. Helstu hugmynda-
fræðingar seinni tíma hafa mótast af þeirri
tilhneigingu og lagt ríka áherslu á að takast
á við hið menningarlega val, eða það sem
kalla mætti menningarlegt forræði, af alvöru
og greina það út frá nýjum forsendum.
Af þessu leiðir að umræða síðustu áratuga
hefur fremur snúist um menningarsögulegt
ástand, en ákveðna formgerð eða stíl sem
var þó það sem hugmynda- og fagurfræði
hverfðist um fram yfir miðja tuttugustu öld.
Og það er einmitt í því samhengi sem orð-
ræðan hefur verið áhugaverð og frjó. Eitt
helsta einkenni þessarar orðræðu er ákveðin
samkennd og áhugi á þeim þjóðfélagshópum
sem vegna stöðu sinnar í samfélaginu, lit-
arháttar, kyns, þjóðernis eða kynhneigðar
standa utan við hefðbundin viðmið. Þessir
hópar voru áður taldir tilheyra jaðar-
mörkum hefðbundins veruleika eins og hann
var skilgreindur af ríkjandi meirihluta.
Reynsla þeirra hafði ekki sama vægi og
reynsla meirihlutans fyrr en seint um síðir
þegar hugmyndasmiðir ’68-kynslóðarinnar
tóku að hafna stöðluðum ímyndum eft-
irstríðsáranna. Þau ólíku sjónarhorn sem
fylgdu þessari breyttu heimssýn má því
rekja beint til hræringa sjöunda og áttunda
áratugarins.
Ef vikið er að þróun skáldsagna íþessu samhengi er kannskiástæða til að ítreka að skáldsaganer tiltölulega ný grein skáld-
skapar og allt frá upphafi hafa ólík sjón-
armið verið uppi um helstu einkenni hennar.
Menn hafa deilt um hvort skáldsagan væri
fyrst og fremst raunsæislegt form þar sem
verkið er í formi frásagnar sem lítur út fyrir
að byggjast á staðreyndum, eða hvort hún
sé í eðli sínu skáldskapargrein sem er trú
sínum eigin uppgötvunum og sinni eigin þró-
un. Í fyrra tilfellinu mætti líta á skáldsöguna
sem eitt afbrigði sagnfræði, ævisagna eða
jafnvel blaðamennsku, en í því seinna mætti
líta á hana sem einhvers konar sjálfsgrein-
ingarlist sem gæti verið raunhæfur vitn-
isburður um ástand mannsandans hverju
sinni.
Í allri umfjöllun um bókmenntir er mik-
ilvægt að hafa þetta tvíræða hlutverk skáld-
sögunnar í huga, ekki síst vegna þess að það
virðist vera meira áberandi nú en áður. Tví-
ræðnin hefur orðið meðvitaður hluti af frá-
sagnarhættinum sem birtist ekki síst í form-
tilraunum, stílbrigðum og fjölbreyttum
efnistökum. Skáldsagan hefur því þróast
sem listgrein þar sem ekki er einungis gerð
tilraun til að segja sögu, heldur er einnig
reynt að rannsaka mannlega reynslu í sem
víðustum skilningi, þ.e.a.s. vitundina sjálfa,
sálfræði, táknfræði, málvísindi og frásagn-
arháttinn, eða með öðrum orðum sköp-
unarferlið sjálft. Þannig býr samtímaskáld-
sagan yfir ótrúlegri vídd þar sem ólíkustu
þætti getur borið á góma; allt frá róttækum
femínisma til fantasíu, sagnfræði til töfra-
raunsæis eða jafnvel hugleiðinga um afstæði
tíma og rúms.
Skáldsagan felur þar af leiðandi í séreinskonar könnunarferð þar sem sí-fellt er verið að reyna þekkinguokkar á heiminum. Því um leið og
hugtök breytast í rituð orð verða þau hluti
af sjálfsuppgötvun okkar á hverjum tíma
fyrir sig. Og þar sem umhverfi okkar og
þekking á okkur sjálfum er stöðugum breyt-
ingum háð er engin leið að njörva skáld-
sagnaformið niður.
Í samræmi við þá hugmynd er ekki úr
vegi að velta fyrir sér ástæðum þess að hug-
myndir ’68-kynslóðarinnar fengu svo mikinn
hljómgrunn á sínum tíma en hlutverk sjón-
varpsins er athyglisvert í því ferli. Banda-
ríkjamaðurinn Sven Birkerts hefur haldið
því fram að sjónvarpið, sem allt í einu var
komið inn á hvert heimili, hafi orðið þess
valdandi að áhrif ’68-kynslóðarinnar hafi
verið jafnvíðtæk og raun ber vitni. Hann
bendir á að með tilkomu sjónvarpsins hafi
fréttamyndir og frásagnir hvaðanæva úr
heiminum borist því sem næst samtímis inn
á flest heimili í hinum vestræna heimi og
skapað samkennd sem var óþekkt í heims-
sögunni fram að þessum tíma. Mótmæli á
borð við þau sem urðu vegna stríðsreksturs-
ins í Víetnam, stúdentaóeirðanna í París og
innrásarinnar í Tékkóslóvakíu fengu mikinn
hljómgrunn og fóru eins og eldur í sínu um
heimsbyggðina. Afleiðingin var hugmynda-
fræðileg samsömun er smátt og smátt leiddi
til breyttrar sögusýnar.
Háværar raddir tóku að gagnrýna stefnu
stórveldanna og yfirgang þeirra gagnvart
menningu og íbúum annarra heimshluta.
Með vaxandi áhuga og virðingu fyrir arfleifð
annarra varð söguskynjun á Vesturlöndum
ekki eins takmörkuð og verið hafði. Allt í
einu skipti „hin“ hlið málanna svo miklu –
raddir þeirra sem áður höfðu ekki haft færi
á að hefja upp raust sína heyrðust skyndi-
lega skýrt og greinilega. Sjónarhorn þeirra
sem t.d. höfðu mátt þola niðurlægingu og
valdbeitingu nýlenduherra naut skyndilega
viðurkenningar. Áhrifanna gætti ekki síst á
sviði lista, í dægurtónlist og bókmenntum.
Róttækni í stjórnmálum fylgdi í kjölfarið og
margir helstu hugmyndasmiðir Vesturlanda
gerðu marxisma að leiðarljósi sínu.
Í bókmenntunum tóku konur að kveðasér hljóðs í auknum mæli og fem-ínismi varð að hreyfingu sem varmjög áberandi á þessum tíma. Í mál-
flutningi sínum höfnuðu konur hefðbundnum
kvenhlutverkum og kröfðust jafnræðis á öll-
um sviðum mannlegrar reynslu. Kynlífsbylt-
ingin margumrædda var því ekki síst bylting
róttækra kvenna sjöunda áratugarins, konur
vildu kanna tengsl pólitísks frjálsræðis og
kynferðislegs frjálsræðis. Í því fólst frelsi til
athafna og frelsi til tjáningar þar sem konur
máttu spyrja allra þeirra spurninga sem á
þeim brunnu í rannsókn á mannlegum eig-
indum sem kynverur.
Á síðastliðnum þrjátíu árum hafa skáld-
sögur því markast ákaflega mikið af upp-
broti viðtekinna gilda, ekki síður en stíl-
brigða. Það hefur leitt til endurmats á sögu
okkar og menningu. Áhrifa ’68-kynslóð-
arinnar gætir því enn á flestum sviðum
mannlífsins og margar þær hugsjónir sem
einna róttækastar þóttu eru nú orðnar að
viðteknum viðmiðum í stofnunum samfélags-
ins. Það hefur meðal annars verið hlutverk
samtímaskáldsagna að takast á við þetta
ruglingslega og sundurleita ferli sem fylgdi
nýrri sögusýn á heiðarlegan máta. Enda er
mannkynssagan „eins og skáldsagan sjálf
háð minni, duttlungum og breyskleika þess
sem segir hana, og þannig vindur hún sig
fram og til baka í óræðan hring“, svo vitnað
sé til orða Bookerverðlaunahafans Grahams
Swift í skáldsögunni „Waterland“, en Swift
tilheyrir einmitt ’68 kynslóðinni. Arfleifð
þeirrar kynslóðar lifir því í reynsluheimi
okkar allra að því marki sem hann óhjá-
kvæmilega nærist af skáldskapnum. Blóma-
börnin renndu stoðum undir heimsmynd
okkar tíma sem ef til vill sannast best á því
að hlutverk samtímahöfunda er ekki lengur
að líkja eftir raunveruleikanum, heldur að
ögra stöðugt þeim grundvallarforsendum
sem heimsmynd okkar byggist á.
Blómabörn og bókmenntir
AF LISTUM
Eftir Fríðu Björk
Ingvarsdóttur
fbi@mbl.is
„Banania no. 3“ eftir Hervé Télemaque frá
árinu 1964 felur í sér öll helstu málefni hug-
myndafræði sjöunda áratugarins; ádeilu á kyn-
þáttafordóma, kvenhlutverk, ofbeldi, karl-
mennskuímyndina og neysluhyggju – undir
fyrirsögn dagblaðsins „Le Monde“ eða „Heim-
urinn“.
„Loksins útlína sem lagar sig að stærð“ er
verk frá árinu 1966 eftir Bernaed Rancillac. Þar
teflir hann fram þeim andstæðum vestrænnar
heimsmyndar er felast í ímyndarmótun kvenleik-
ans og hrottafengnu ofbeldi karlmennskunnar.
„Foodscape“, verk Errós frá 1962 ber glöggt
vitni um breytta sýn á neysluhyggju Vesturlanda.