Morgunblaðið - 25.03.2001, Síða 29

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 25. MARS 2001 29
A
U
K
9
3
6
-1
-4
3
4
s
ia
.i
s
hefur viðgengist hér í mörg ár og
sú starfsemi er eldri en nektar-
dansstaðirnir. Sérfræðingar hjá
lögreglunni segja að á einkalínum
bjóði einstaklingar á aldrinum 18
ára og allt upp í sextugt vændi.
Þetta eru bæði karlar og konur sem
eru að auglýsa eftir báðum kynjum.
Sagt er að þessar auglýsingar hafi
orðið grófari á undanförnum árum.
Þróunin á þessum vettvangi hefur
einnig breyst. Fyrst fór þessi starf-
semi fram í dagblöðum, síðan á
símalínum og nú er fólk farið að
auglýsa á Netinu eða það kemst í
samband við fólk á spjallrásunum.“
Hver er munur á nauðarvændi,
þ.e. þegar einstaklingur selur öðr-
um kynmök sér til lífsviðurværis og
skipulögðu vændi?
„Í viðtölum við unga fólkið sem
við ræddum við kemur í ljós að
sumt þeirra gat ekki hugsað sér að
selja eða dreifa vímuefnum eða
taka þátt í afbrotum og þá var
vændið ein leiðin til að afla sér efn-
anna. – Strangt til tekið er hér ekki
um að ræða val því kostirnir eru
allir mjög slæmir og því tölum við
um nauð. Þó er líklegt að til séu
einstaklingar hér á landi sem kjósi
sér þetta hlutskipti án þess að
neyðast til þess vegna bágra félags-
legra eða fjárhagslegra aðstæðna
þó slíkt hafi ekki komið fram í þess-
ari athugun. Dæmi um það er að
finna í skýrslunni. Ung stúlka sem
var í meðferð var tæld af eldri
manni til að fara í skipulagt vændi
gegn því að hann gæfi henni lyfið
fortral sem jafngildir heróíni.
Fortral er mjög ávanabindandi efni
sem erfitt er að útvega. Eftir að
vera orðin háður fortrali eru frá-
hvörfin mjög slæm. Slíkt efni er því
mjög gott tæki til að stjórna ein-
staklingum. Í þessu tilviki gat eng-
inn útvegað stúlkunni fortral nema
þessi maður. Þannig gerði hann
stúlkuna mjög háða sér. Sambandið
byggðist því ekki á jafnræðisgrund-
velli heldur á kúgun og ofbeldi.“
Erfitt að gera sér grein
fyrir umfanginu
Erlendar rannsóknar hafa sýnt
að sami einstaklingur getur tekið
þátt í mörgum gerðum af vændi.
Hann getur verið í götuvændi en
einnig í vændi sem skipulagt er í
heimahúsi af þriðja aðila. Við vitum
að hér tíðkast nauðarvændi og
skipulagt vændi en í hve miklum
mæli er erfitt að segja um.
Með þeirri rannsóknaraðferð
sem við notuðum er ekki gerlegt að
segja til um umfangið auk þess er
fyrirbærið mjög dulið. Hins vegar
held ég að þegar komið verður á úr-
ræðum fyrir þessa einstaklinga og
umræðan er orðin opnari og for-
dómarnir minni þá komi þetta
meira upp á yfirborðið. Verður þá
auðveldara að gera sér grein fyrir
umfanginu.“
Urðuð þið varar við að vændið
tengdist erlendum glæpahringjum?
„Við vitum um tengsl íslenskra
nektarstaða við umboðsskrifstofur
nektardansmeyja erlendis í ýmsum
löndum, bæði innan og utan EES-
landanna. Hvað nákvæmlega er á
bak við þessar umboðsskrifstofur
vitum við ekki og er það eflaust
mismunandi eftir löndum. Í könn-
uninni komu fram vísbendingar um
að skipulagt vændi færi fram í
tengslum við nokkra af þessum
nektarstöðum. Einnig staðfestu við-
mælendur okkar að óskipulegt
vændi færi fram á mörgum þessara
staða þar sem einstakir dansarar
seldu viðskiptavinum kynmök, ým-
ist í einkadansklefum eða annars
staðar. Svo virðist sem hægt sé að
panta þessar konur undir mismun-
andi formerkjum þ.e. eftir því hvort
þær stundi vændi eða ekki. Má
álykta af þessu að umboðsskrifstof-
urnar geta tengst vafasamri starf-
semi, hvort það er glæpahringur
eða mafía getum við ekki sagt um.“
Breyta þarf löggjöfinni
hér á landi
Það kom fram á blaðamanna-
fundinum þegar skýrslan var kynnt
að vel á annan tug mála vegna áætl-
aðs vændis hafi verið tilkynnt til
lögreglunnar í Reykjavík, en ekkert
leiddi til málshöfðunar. Hver er
skýringin á því?
„Lögin kveða á um að viðkom-
andi þurfi að vera í meira en hluta-
starfi svo vændi sé sakhæft. Þó að
Ísland sé eina landið þar sem vændi
til framfærslu er refsivert þá eru
þessi lög mjög máttlaus vegna
þessa hve erfitt er að meta hve um-
fangsmikil starfsemin er. Lögin
standa því í raun fyrir ákveðin sið-
ferðisgildi fremur en að þeim sé
beitt ef brot er framið.
Ástæðan fyrir því að löggjöf sem
þessi hefur verið afnumin á hinum
Norðurlöndunum er sú að það hef-
ur verið talið að það þurfi að að-
stoða þessa einstaklinga til að kom-
ast út úr vændinu og að takast á við
sín vandamál fremur en að refsa
þeim. En segja má að þeir sem
vændið stunda séu þolendur fremur
en gerendur.“
Það kom einnig fram á blaða-
mannafundinum að brýnt sé að lögð
sé refsing við kaupum á vændis-
þjónustu þegar börn eiga í hlut og
þörf sé á lagabreytingum þar að
lútandi. Í því fælist að bannað yrði
að kaupa kynlífsþjónustu af ung-
mennum innan 18 ára aldurs, en
það er ekki bannað samkvæmt nú-
gildandi hegningarlögum – er þetta
sérstakt fyrir Ísland?
„Það hefur komið í ljós að það
eru göt í lögunum hjá okkur á
þessu sviði. Samkvæmt þeim mega
ungmenni á aldrinum 14–18 ára
selja sig til fullorðinna einstaklinga
ef það er að þeirra eigin frumkvæði.
Það eru ákvæði í íslenskum lög-
um sem banna að fullorðið fólk
ginni eða tæli ungt fólk til lags við
sig. Fyrir rétti verður að sýna fram
á að það hafi verið vísvitandi. Við
vitum um mál sem hafa komið til
kasta lögreglu þar sem fullorðið
fólk hefur verið að ginna ungmenni
til lags við sig en ekki hefur reynst
hægt að færa sönnur á athæfið.
Hugmyndin er að breyta lögunum
þannig að þessi verknaður sé með
öllu bannaður.
Smæðin getur haft áhrif
á birtingarmyndir vændis
Til að stemma stigu við vændi
hafa Svíar gert kaup á vændi refsi-
verð og settu lög þar um árið 1998
sem tóku gildi ári síðar. Rökin fyrir
þeim hafa verið meðal annars að
vændi sé oft á tíðum gróft ofbeldi
gegn einstaklingnum sem hafi í för
með sér alvarlegar afleiðingar bæði
fyrir einstaklinginn og þjóðfélagið í
heild. Þá séu flestir viðskiptavin-
irnir venjulegir menn sem misnoti
sér bágar aðstæður annarra og með
slíkri löggjöf sé verið að draga sið-
ferðilega línu sem færri færu yfir
en annars.“
Eru félagslegar aðstæður ein-
staklinga í vændi á Íslandi frá-
brugðnir því sem fundist hefur í
öðrum löndum Evrópu og Amer-
íku?
„Í viðtölum við sérfræðinga sem
hafa í gegnum starf sitt kynnst ein-
staklingum í vændi á Íslandi kom
fram að smæð landsins geti mögu-
lega haft áhrif á birtingarmynd
vændis hérlendis. Þar geti þessi
mál til að mynda verið viðkvæmari
fyrir einstaklinga í landi þar sem
allir þekkja alla og upplýsingar um
fólk eru fljótar að berast manna á
milli. Á hinn bóginn getur þó hugs-
ast að auðveldara sé að halda slík-
um heimi lokuðum í litlu samfélagi
þar sem kunnugleiki manna á milli
innsigli traust og þagnarskyldu
þeirra. Þrátt fyrir þetta segja sér-
fræðingar á barna- og unglingageð-
deild Landspítalans ekki ástæðu til
að ætla að ólíkir grundvallarþættir
búi að baki vændi hér á landi en í
nágrannalöndum okkar. Erlendar
rannsóknir hafa meðal annars gefið
til kynna að einstaklingar í vændi
séu líklegri en aðrir til að hafa lent í
kynferðislegu ofbeldi í æsku, eru
eða hafa verið í áfengis- og vímu-
efnaneyslu, hafa hlaupist ungir að
heiman og hafa skort eftirlit og um-
sjón foreldra.“
Fyrsta rannsóknin
af mörgum
Skýrslan sem þið kynntuð fyrir
helgina er áfangaskýrsla, hvernig
hugsið þið ykkur framhaldið?
„Við þrjár sem unnum þessa
skýrslu um vændi á vegum Rann-
sókna og greiningar ehf., að beiðni
dómsmálaráðuneytisins, hyggjumst
halda áfram athugunum á þessu
sviði. Við munum einkum einbeita
okkur að því að skoða unga fólkið
og tengja það ennfrekar við okkar
fyrri rannsóknir eins og á vímu-
efnaneyslu ungmenna, ofbeldi og
afbrotum. Við munum leitast við að
ná fram heilsteyptari mynd af þess-
um hópi og þeim heimi sem hann
lifir í.
Við erum komnar í tengsl við fólk
í Bandaríkjunum og Noregi sem
eru að rannsaka vændi í þessum
löndum og erum að hefja samstarf
með þeim. Hugsanlega verður unnt
að ná fram einhverjum samanburði
á vændi hér og erlendis.
Ennþá erum við með upplýsingar
sem við eigum eftir að vinna úr og
einstaklinga sem við höfum ekki
rætt við ennþá en við erum enn að
fá ábendingar um einstaklinga sem
eru reiðubúnir til að tala við okkur
um reynslu sína.
Við höfum einnig í hyggju að
skoða kaupendur vændis. Erlendis
hafa rannsóknir í auknum mæli
beinst að þeim. Farið er að spyrja
spurninga eins hvernig stendur á
því að til eru svona margir ein-
staklingar sem vilja kaupa vændi?
Við vitum að á bak við hvern ein-
stakling sem selur sig liggja margir
kaupendur, þannig að sá hópur er
mun stærri en hópur þeirra sem
selja sig.Við þurfum að velta því
fyrir okkur hverjir þessir kaupend-
ur eru. Er þetta ákveðin hópur
fólks eða þverskurður af þjóðfélag-
inu? Af hverju þarf þetta fólk að
kaupa sér kynmök? Það er mik-
ilvægt upp á framhaldið að taka
þennan hóp inn í myndina en hann
vill gjarnan gleymast. Ef þessir
kaupendur væru ekki til staðar
væri ekki til vændi.“
Vændi ólíkt milli landa
Nú virðist sem hér sé ákveðin
þróun í gangi, getið þið séð fyrir
ykkur miðað við reynslu erlendra
þjóða af vændi hver þróunin muni
verða í þessum efnum hér á landi?
„Vændi hefur verið mikið í
brennidepli á Norðurlöndunum á
undanförnum árum. Svíar hafa
gengið skrefi lengra en aðrar Norð-
urlandaþjóðir og hafa gert kaup-
vændi ólöglegt eins og ég hef þegar
rætt um. Enn er ekki komin mikil
reynsla á þá löggjöf og á eftir að sjá
hvort hún skilar árangri. Við vitum
að það skiptir miklu máli hvernig
stjórnvöld taka á máli sem þessu og
skiptir sköpum um hver þróunin
verður í framtíðinni.
Vændi er mjög ólíkt milli landa
eftir því hvernig stjórnvöld taka á
því. Vændi er leyfilegt í sumum
löndum eins og Þýskalandi þar sem
það er stundað í ákveðnum hverf-
um. Annars staðar er það meira
dulið. Talað er um að Danir standi
illa að vígi í þessum málum. Þeir
hafa ekki litið vændi nógu alvar-
legum augum.“ Hvaða úrræðum er
hægt að beita til að aðstoða það fólk
sem lent hefur í vændi?
„Erlendis hafa ýmsar leiðir verið
farnar í þessum tilgangi. Frá árinu
1977 hafa til dæmis opinberir aðilar
í Svíþjóð og Noregi tekið þátt í og
stutt verkefni sem hafa það að
markmiði að draga úr vændi. Þessu
markmiði hefur verið reynt að ná
með tvennum hætti. Annars vegar
með því að hjálpa einstaklingnum
að komast úr vændi og hefja nýtt
og betra líf og hins vegar með því
að stunda rannsóknir á þessu sviði
sem varpar ljósi á líf þessa fólks. Þá
hefur það sýnt sig að stuðnings-
hópur vændiskvenna eru mjög mik-
ilvægir í þessu ferli.
Í Danmörku er hefðin fyrir slíkri
aðstoð ekki jafnlöng en frá árinu
1983 hafa nokkur verkefni verið
sett á laggirnar. Meðal annars má
nefna Procentret og Hreiðrið (Red-
en) í Kaupmannahöfn, þar sem ein-
staklingar í vændi geta leitað ráð-
gjafar, hjálpar og húsaskjóls. Tengt
þessari starfsemi eru einnig opnar
símalínur fyrir konur og karla í
vændi þar sem veitt er ráðgjöf.
Flestir eru sammála um mikil-
vægi þess að koma til móts við þá
einstaklinga sem leiðst hafa út í
vændi. Ekki síst vegna þeirra
hrikalegu, líkamlegu og andlegu af-
leiðinga sem það hefur. Því sé mik-
ilvægt að byggja upp aðstöðu og
sérfræðiþekkingu sem samankomin
er á einum stað og getur gefið sig
út fyrir að aðstoða fólk sem leiðst
hefur út í vændi. Það er ekki fyrr
en einstaklingarnir fá viðurkenn-
ingu á þeim vanda sem þeir glíma
við að hægt verður að aðstoða þá.
Vændi er samfélagslegt vandamál.“