Morgunblaðið - 16.04.2002, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 16. APRÍL 2002 35
íðar voru
g gefandi
nstakling-
tækifær-
tnað sem
æli beint
st á sér til
afjölmiðl-
efa hafa
sjá afleið-
dur áfram
fræðinga
estu leyti
g upplýsa
u að lík-
aríkt fólk
og á þjóð-
r lýðræð-
r – fyrir-
stofnanir
m þá sem
a fram úr
hefur nú
aði sínum
ar tekjur.
– þessar
í vaxandi
um fólk.
rið feimn-
erði hins
ns í þess-
uni veikj-
í hendur
u aðhaldi.
mráðs rík-
ulífs sem
á undan-
jóðavæð-
og burð-
t sterkari
skemmti-
setti fram
erkalýðs-
og þann-
taðri hátt
sandkök-
tarins og
skattalöggjafarinnar. En svo fékk viðskiptalífið allt í
einu gefins risaskurðgröfu og mokar nú öllu klabbinu úr
sandkassanum. Ríki og verkalýðsfélög sitja eftir og æpa
á mömmu.“
(Ulrich Beck.)
Þótt hér sé fært í stílinn má ljóst vera að dregið hefur
úr þeim áhrifum sem almannavaldið og samtök launa-
fólks höfðu í krafti samráðsins, og þar með hefur valdið
sem fólst í hinum lýðræðislegu boðleiðum rýrnað.
Í sjötta lagi er athyglisvert að á sama tíma hafa komið
til sögunnar margvísleg ný samtök sem helguð eru ein-
stökum viðfangsefnum, og líklegt er að hlutur þeirra í
hinni lýðræðislegu umræðu og ákvarðanatöku eigi eftir
vaxa. Umhverfissamtök, mannréttindasamtök, félög
tengd alþjóðlegum málefnum og samtök minnihluta-
hópa eru dæmi af þessum toga og mörg þeirra byggjast
á verulegri virkni félaganna. Þau hafa orðið til að auka
þátttöku almennings á lýðræðislegum vettvangi og þar
með vegið upp á móti þeirri hnignun sem einkennt hefur
starfsemi stjórnmálaflokka og verkalýðssamtaka. Eigi
að nýta sér þá virkni sem þessum nýju samtökum fylgir
til að styrkja stoðir lýðræðisins verður að bæta aðgang
þeirra að helstu valdastofnunum samfélagsins – ráðu-
neytum, ríkisstjórn, þjóðþingum, sveitarstjórnum – því
oft hafa valdhafarnir tilhneigingu til að einskorða sam-
ráð sitt við hin eldri og hefðbundnari hagsmunasamtök.
Það verður að sýna í verki að þeir sem stýra stofnunum
lýðræðisins taki fagnandi því hreyfiafli sem birtist í
þessum nýju samtökum.
Grasrótin og andófið eru kannski helsta lífsmark lýð-
ræðisins og því má ekki vanrækja samskipti við þær
hreyfingar sem þar spretta. Norræn samfélög búa að
stöðugleika og lýðræðishefðin á djúpar rætur á Norð-
urlöndum og því ættum við að vera óhrædd við að veita
ferskum vindum inn í stofnanir valds og ákvarðana.
Í sjöunda lagi er líklegt að áhrif fjölmiðla á umræður,
viðfangsefni, stefnumótun og val á fólki til forystu haldi
áfram að eflast og gera stjórnmálin persónubundnari.
Norðurlönd búa öll við opinn markað fyrir fjölmiðlun en
spurningin um lýðræðislega ábyrgð fjölmiðla gerist sí-
fellt áleitnari. Hvernig verður aðgangi einstakra stjórn-
málaflokka, hagsmunasamtaka og skoðanahópa að fjöl-
miðlunum háttað? Verður gætt jafnvægis milli ólíkra
sjónarmiða og verða fjölmiðlarnir nægilega skapandi og
ábyrgir í því að veita valdhöfunum nauðsynlegt aðhald?
Eignarhaldi á fjölmiðlum er þannig háttað að almenn
lýðræðisleg lögmál hafa lítil áhrif á val stjórnenda og
starfshætti og því verður í framtíðinni að treysta á lýð-
ræðislega ábyrgðartilfinningu, siðferðiskennd og fagleg
vinnubrögð þeirra sem á fjölmiðlunum starfa. Vaxandi
alþjóðavæðing og upplýsingastreymi víða að úr heimin-
um mun í þessum efnum gera norræna fjölmiðla æ með-
vitaðri um áhrifamikið hlutverk sitt.
Þessi þróun fjölmiðlanna tengist áttunda þættinum í
þróun lýðræðisins: áhrifum Netsins og upplýsingatækni-
nnar á möguleika einstaklinga og hópa til að koma skoð-
unum sínum á framfæri. Nú þegar getur hver og einn bú-
ið til sinn eigin fjölmiðil og komið skoðunum sínum
jafnóðum á framfæri, sett fram gagnrýni, flutt fréttir og
leitast við að afla fylgis við tiltekinn málstað. Þessi tækni-
bylting hefur eins og við vitum gjörbreytt aðstöðu ein-
staklinga, hópa og samtaka til að gera sig gildandi á vett-
vangi hinnar lýðræðislegu umræðu. Hún hefur opnað
nýjar leiðir fyrir skoðanastrauma sem ógna ríkjandi við-
horfum og veikt stöðu stjórnmálaflokka, fjölmiðla og mik-
ilvægustu hagsmunasamtakanna til að stýra hinni op-
inberu umræðu. Jafnframt hefur þessi þróun knúið á um
að stjórnsýslan verði opnari og gegnsærri, að aðgangur
að upplýsingum verði greiðari en áður. Nýir möguleikar
hafa skapast til að virkja almenning til lýðræðislegrar
þátttöku og er mikilvægt að slík tækifæri verði skoðuð
með opnum huga ef við viljum leitast við að efla lýðræðið
og endurnýja á komandi árum.
Við þurfum að tryggja öllum óheftan og opinn aðgang
að hinum nýju upplýsingaveitum, að íbúar allra lands-
hluta, ólíkir aldurshópar og stéttir sitji við sama borð.
Upplýsingatæknin má ekki verða séreign, hvorki kyn-
slóða, menntunarstigs né tekjuhópa. Það verður að skipu-
leggja aðganginn að Netinu á þann hátt að varðveita lýð-
ræðislegan jöfnuð líkt og vatnsveitur og hitaveitur voru á
fyrri öld lagðar öllum til hagsbóta. Takist okkur að koma
upplýsingatækninni þannig til skila færir hún okkur fjöl-
mörg tækifæri til að endurnýja lýðræðiskerfið og styrkja.
Netið mun, þegar útbreiðslan verður orðin almenn,
tæknin enn öruggari, gera æ auðveldara að koma á bein-
um atkvæðagreiðslum um einstök mál. Það skapar mögu-
leika á að styrkja á ný samskipti þingmanna og kjósenda,
getur eflt staðbundin samtök með því að auðvelda tengsl
við samherja í öðrum löndum og þannig leitt til öflugra al-
þjóðlegra hreyfinga. Netið mun gegna vaxandi hlutverki í
kosningabaráttu og getur á ýmsan hátt endurnýjað starf-
semi stjórnmálaflokkanna. Áhrif þess munu verða lýð-
ræðinu til framdráttar, einkum ef jákvæð viðhorf ríkja til
þeirra tækifæra sem það skapar. Í ljósi þess hve fram-
arlega Norðurlönd eru í almennri hagnýtingu þessarar
tækni höfum við að þessu leyti einstakt tækifæri til að
gera þau að skapandi og spennandi nýsköpunarverkstöð
lýðræðisins.
Hagnýting Netsins og upplýsingatækninnar getur
einnig dregið úr hættu á því að valdastéttin einangrist frá
fjöldanum; en þjóðaratkvæðagreiðslurnar um Evrópu-
sambandið og einstaka Evrópusamninga í Danmörku og
Noregi og reyndar einnig í Svíþjóð sýndu að gjá getur
skapast á milli verulegs hluta þjóðarinnar og ráðandi afla
á þingi og í ríkisstjórn. Hinar lýðræðislegu boðleiðir hafa
ekki reynst nægilega skilvirkar og við þurfum að finna að-
ferðir sem gera samræður fólksins og fulltrúa þess þann-
ig úr garði að þær komi hinum lýðræðislega vilja almenn-
ings betur til skila. Lýðræðið er nú einu sinni það
stjórnarform þar sem fólkið á að hafa úrslitavald og ráð-
astéttin að beygja sig undir þann vilja. Þess er að vænta
að í framtíðinni verði meiri þörf á því að þjóðaratkvæða-
greiðslur og almennar atkvæðagreiðslur um mikilvæg
mál í borgum og héruðum skeri úr um vilja meirihlutans
og fulltrúastofnanir, þing og sveitarstjórnir, þurfi að vera
reiðubúnar að leyfa fólkinu að beita með beinum hætti því
valdi sem lýðræðið byggist á í raun og veru.
Í níunda lagi er margt sem bendir til að í æ fleiri mik-
ilvægum málum muni skoðanir ekki fylgja flokkslínum;
ólíkir skoðanastraumar komi fram í fylgissveit einstakra
flokka. Við sjáum þess dæmi hér á Íslandi í afstöðu til
Evrópusambandsins, til virkjana á hálendinu og til skipu-
lagsmála í höfuðborginni svo fáein dæmi séu nefnd. Þessi
þróun vekur upp spurningar um hvernig hið hefðbundna
lýðræðiskerfi á Norðurlöndum muni taka á þessum vanda
þar sem grundvöllur kerfisins er byggður á að skipulagð-
ir og tiltölulega einhuga stjórnmálaflokkar velji forystu-
sveit sem á þingi og í ríkisstjórn hrindir í framkvæmd fyr-
irfram skilgreindri stefnu. Við getum í vaxandi mæli þurft
að taka tillit til ágreinings innan flokkanna í meginmálum
og tryggja að sú skoðanabreidd endurspeglist á þingi og
jafnvel innan ríkisstjórnar þar sem starfshættir hafa
hingað til framar öðru tekið mið af flokksaga. Það getur
orðið norrænum lýðræðiskerfum erfið prófraun á kom-
andi árum að laga sig að þverpólitískri skoðanabreidd í
meginmálum og finna leiðir sem tryggja að einnig þá geti
lýðræðiskerfi okkar tryggt að vilji meirihlutans ráði för.
Sögulegar forsendur hins norræna lýðræðiskerfis gera
ráð fyrir því að samhent þjóð tengist stofnunum ríkis-
valdsins á skipulagðan hátt. Á síðustu árum höfum við
hins vegar þurft að glíma við þann vanda að veita minni-
hlutahópum sem eiga rætur í annarri menningu og að-
hyllast aðra trú og siði tækifæri til að hafa áhrif á lýðræð-
islegan hátt á stjórn ríkis og sveitarfélaga.
Tíunda og síðasta ögrunin sem ég nefni hér í dag er því
hvernig hin norrænu lýðræðiskerfi muni á næstu áratug-
um skapa minnihlutahópum, innflytjendum og öðrum
sem setja í vaxandi mæli svip á hið fjölmenningarlega
samfélag í löndum okkar tækifæri til að verða með greið-
um og öruggum hætti fullgildir þátttakendur á öllum stig-
um og í öllum stofnunum þess ríkisvalds sem við höfum
byggt á lýðræðislegum grunni. Við eigum misdrjúgan
reynslusjóð, Norðurlöndin, í þessum efnum en vonandi
getum við forðast þau mistök sem leitt hafa til alvarlegra
vandamála með öðrum lýðræðisþjóðum. Það mun reyna
meira á lýðræðislegan siðferðisstyrk okkar en oftast áður
og útkoman varpa ljósi á hve sterkur manngildisgrund-
völlur hins norræna lýðræðis er í raun og veru,“ sagði
Ólafur Ragnar í ræðu sinni. Fyrirlesturinn var fluttur á
norsku og styttur lítillega í flutningi, en þessi útgáfa var
lögð formlega fram á þinginu.
mandi
atugir
a reynst
garíkir
sins eiga nú í vök að verjast og geta kom-
aríkir. Þetta sagði forseti Íslands, Ólafur
æðu sinni á þemaráðstefnu Norðurlanda-
á Norðurlöndum, í Reykjavík í gær. Hér á
u forsetans, sem hann flutti í gær.
u Norðurlandaráðs um framtíð lýðræðis
Morgunblaðið/Ásdís
Á FUNDI utanríkisráð-herra Atlantshafsbanda-lagsins, sem haldinnverður hér á landi 14.–
15. maí næstkomandi, verður aðild
nýrra ríkja rædd, ástandið á Balk-
anskaga og hið nýja NATO, þ.e.
breyttar áherslur vegna þeirrar
ógnar sem stafar af alþjóðlegum
hryðjuverkum. Von er á um þúsund
erlendum gestum hingað til lands
vegna fundarins.
Á blaðamannafundi í gær kynnti
Halldór Ásgrímsson utanríkisráð-
herra dagskrá fundarins en þetta
er í þriðja sinn sem fundur utanrík-
isráðherra NATO er haldinn hér á
landi. Fjárveiting vegna hans er
260 milljónir króna, en áætlað er að
þjónustuaðilar hér á landi, s.s. hótel
og veitingahús, hafi tekjur af fund-
inum upp á um 200 milljónir króna.
„Fundurinn nú er öðruvísi en sá
sem haldinn var hér árið 1987, þá
voru aðildarríkin 16 en eru í dag 19.
Að auki eru 27 samstarfsríki, svo á
fundinum nú verða utanríkisráð-
herrar 46 ríkja.“
Um 1.000 erlendir
gestir væntanlegir
Búist er við því að í tengslum við
fundinn komi hingað til lands 750
þátttakendur. Þá er búist við um
100 blaða- og fréttamönnum auk
aðstoðarmanna. Því er gert ráð fyr-
ir að um 1.000 erlendir gestir komi
hingað til lands í tengslum við fund-
inn. „Reykjavíkurfundurinn verður
einn stærsti eða sá stærsti alþjóð-
legi fundur sem hér hefur verið
haldinn,“ sagði Halldór.
Fundirnir fara að mestu leyti
fram í Háskólabíói, en íþróttahús
Hagaskóla verður einnig nýtt. Þá
verður vinnuaðstaða fyrir blaða-
menn í Tæknigarði og einnig verð-
ur Hótel Saga notuð til fundar-
halda.
Dagskrá Reykjavíkurfundarins
hefst með vorfundi utanríkisráð-
herra Atlantshafsbandalagsins þar
sem einkum verður rætt um sam-
starf NATO og Rússlands. „Und-
anfarna mánuði hefur verið unnið
að breyttu fyrirkomulagi þessa
samstarfs, en vonast er til þess að
samkomulag um nýjan samstarfs-
vettvang Atlantshafsbandalagsins
og Rússlands liggi fyrir á þessum
fundi,“ sagði Halldór.
Á vorfundinum verður einnig
rætt um framfarir þeirra níu ríkja
sem sótt hafa um aðild að NATO.
Skýrsla um stöðu landanna verður
lögð fyrir, en að sögn Halldórs er
formlega gert ráð fyrir því að þessi
ríki gangi til liðs við NATO á fundi
þjóðarleiðtoga bandalagsins í Prag
í haust.
Á vorfundinum verður rætt um
ástandið á Balkanskaga, t.d. fækk-
un í herliði á svæðinu, en að sögn
Halldórs hefur dregið þar saman í
herliði NATO. „Síðast en ekki síst
verður á þessum fundi rætt um við-
brögð og getu NATO til að takast á
við nýjar ógnir á borð við alþjóðleg
hryðjuverk,“ sagði Halldór. „Það
mál hefur verið mikið til umræðu
innan bandalagsins og ætlunin er
að skýrsla um hið nýja NATO verði
lögð fyrir leiðtogana í Prag, en það
er alveg ljóst að þessir atburðir
hafa og koma til með að hafa veru-
leg áhrif á starfsemi Atlantshafs-
bandalagsins.“
Í kjölfar vorfundarins er á dag-
skrá fundur NATO og Rússlands.
Samstarf NATO og ESB
Þriðji fundurinn sem Halldór
ræddi um er fundur NATO og Evr-
ópusambandsins (ESB). „Í tvö ár
hefur verið rætt um stærra hlut-
verk Evrópusambandsins á sviði
öryggis- og varnarmála og ESB
hefur verið að móta sína stefnu í
þessum efnum. Þetta hefur verið
gert í samvinnu og tengslum við
NATO. Á þessum fundi verða því
rædd ýmis mál sem varða hags-
muni og störf beggja þessara stofn-
ana, þar á meðal ástandið á Balk-
anskaga, en ESB og NATO hafa
unnið sameiginlega að því máli, sér-
staklega hvað varðar málefni
Makedóníu. Hefur það samstarf
tekist mjög vel og er gott dæmi um
samstarf stofnananna á Balkan-
skaga. Það eru enn mörg útistand-
andi mál í samstarfinu sem þarf að
leysa, ekki síst aðgangur ESB að
liðsafla, skipulagi og búnaði Atl-
antshafsbandalagsins sem ekki er
búið að ganga frá.“
Að síðustu fundar Evró-Atlants-
hafssamstarfsráðið (EAPC). Á
þann fund mæta fulltrúar allra 46
ríkjanna sem hingað koma. „Þar
verður tekið upp mál sem brennur
á okkur, t.d. öryggissamstarf á
svæðinu við nýjar aðstæður.“
Fundurinn hafi kynning-
argildi fyrir Ísland
Halldór segist sjá fyrir sér að
fundurinn geti orðið lyftistöng og
kynning fyrir Ísland, en búist er við
að hluti blaða- og fréttamanna
dvelji lengur en sem fundinum
nemur til að kynna sér land og þjóð.
Utanríkisráðuneytið hefur í þessu
skyni átt samstarf við Reykjavík-
urborg og Ferðamálaráð Íslands.
Ríkislögreglustjóri mun að sögn
Halldórs hafa veg og vanda af ör-
yggismálum í kringum fundinn.
„Það hefur verið unnið mikið starf
við undirbúning og við eigum ekki
von á vandkvæðum vegna fundar-
ins. Öryggið verður í föstum skorð-
um. Hingað koma margir háttsettir
menn og að einhverju leyti verða
þeir með eigin öryggisverði. En að
sjálfsögðu er það okkar hlutverk að
tryggja þeirra öryggi.“
Halldór segist ekki búast við því
að hópar fólks muni koma hingað til
lands til að mótmæla fundinum.
„Slík mótmæli hafa aðallega verið í
kringum leiðtogafundi og fundi sem
varða alþjóðavæðingu- og viðskipti.
Það er hins vegar ekkert við það að
athuga að fólk reyni að koma sínum
skoðunum á framfæri á friðsaman
hátt, en við eigum ekki von á mót-
mælum vegna fundarins.“
Morgunblaðið/Þorkell
Benedikt Ásgeirsson, skrifstofustjóri utanríkisráðuneytisins, og Hall-
dór Ásgrímsson utanríkisráðherra sögðu frá undirbúningi og dag-
skrá fundar utanríkisráðherra NATO í Reykjavík í maí nk.
Rætt um við-
brögð NATO við
nýjum ógnum