Morgunblaðið - 28.03.2004, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 28. MARS 2004 MORGUNBLAÐIÐ
S
póinn er ómissandi hluti af íslenska
sumrinu, birtist hér í maí og dvelur
fram í ágúst. Hann stikar leggjalang-
ur og langnefjaður um móa og mýrar
á milli þess sem hann tekur flugið.
Hann ver varpstöðvar sínar af mikilli
ákefð, hvort sem er gegn ágangi
varga eða manna á vappi. Spóinn mun
vera algengari hér á landi en annars
staðar á útbreiðslusvæði sínu. Á
kjörnum stöðum hérlendis verpa allt
að 60 pör á hvern ferkílómeter. Samkvæmt upplýsingum
frá Einari Ólafi Þorleifssyni, náttúrufræðingi, er talið að
hér á landi verpi um 200 þúsund spóapör og að hausti sé
stofninn um 610 þúsund fuglar. Í heiminum öllum er tal-
ið að spóarnir séu 740.000 til 900.000 og því ljóst að Ís-
land er lang mikilvægasta uppeldisstöð ungra spóa.
Þegar spóarnir kveðja landið að hausti er næsta víst
að leið þeirra liggi suður með vesturströnd Bretlands,
niður Frakkland, framhjá Pýreneafjöllum, um Spán og
svo suður með vesturströnd Afríku alla leið til Senegal
og Gambíu. Sumir fara þó lengra og mun einn spói
merktur hér á landi hafa fundist í Togo, um 5° norðan við
miðbaug. Karlfuglarnir eru fyrstir af stað í farflugið, síð-
an fylgja fullorðnir kvenfuglar og síðastir ungarnir sem
elta á sér nefið samkvæmt eðlisávísun og rata á réttan
stað. Á spóaslóðum í Afríku halda sig einnig farfuglar á
borð við sandlóur, tildrur, maríuerlur og steindepla.
Heimildamynd um spóann
Í febrúar síðastliðnum héldu þrír Íslendingar í slóð
spóanna til Gambíu og Senegals. Gambía gengur eins og
mjó tota inn í Senegal. Gambar tala flestir ensku en í
Senegal er franska ríkjandi. Þeir Einar Ólafur Þorleifs-
son, náttúrufræðingur, Páll Steingrímsson, kvikmynda-
gerðarmaður, og Friðþjófur Helgason, kvikmyndatöku-
maður, vinna að gerð heimildamyndar um spóann og
ferðir hans. Einar stjórnaði ferðinni því hann var hag-
vanur á þessum slóðum og talar bæði ensku og frönsku.
Verkið á sér nokkurn aðdraganda og fór Einar til Vest-
ur-Afríku í apríl 2000 ásamt þeim Jóhanni Óla Hilm-
arssyni, formanni Fuglaverndar, Oddnýju Össu Jó-
hannsdóttur og Guðrúnu Bjarnadóttur. Erindið var m.a.
að undirbúa gerð myndarinnar um spóann. Kvikmynda-
gerðarmennirnir komu svo til Gambíu 27. febrúar síð-
astliðinn úr nepjunni hér heima í rúmlega 30 stiga hita.
Páll skrifaði ferðaannál og lýsti því helsta sem fyrir
augu bar.
„Landið virkaði ekki mjög tilbreytingasamt, varla
mishæð að sjá nema kannski termítahraukar. Allur
gróður var hálfsölnaður enda langt í næsta regntíma.“
Hótel þeirra félaga var nálægt ströndinni. Hlý hita-
beltisnóttin lagðist yfir um kl. sjö að kvöldi. Þegar þeir
félagar komu heim í náttstað fyrsta kvöldið voru hljóð-
færaleikarar og dansarar að skemmta hótelgestum.
„Þetta voru hreint frábærir listamenn. Hljóðfæraleik-
ararnir allir karlkyns en fjórar konur og tveir karlar
stigu dans. Dansinn var líflegur og mikil tilþrif í hreyf-
ingunum. Þetta var greinilega þrautþjálfað fólk og ekki
margir sem lékju kúnstirnar eftir því. Samhæfingin eins
og hjá sviðsdönsurum og mikil fjölbreytni í dansinum.“
Félagarnir heimsóttu mörg búsvæði fugla til að leita
fiðraðra Íslendinga. Einn fyrsti staðurinn var akurlendi
þar sem vatni var veitt með handafli. „Það sem dró
fuglana á svæðið undir rökkur var veituvatn sem fólkið
ýmist bar eða veitti á ræktarreitina. Vatnið var greini-
lega það sem fuglarnir sóttu í.“
Vertíðarstemmning í Vestur-Afríku
Gambar stunda fiskveiðar í hafinu og Gambíufljóti
sem rennur eftir landinu endilöngu. Á þriðja degi fóru
félagarnir í tvö fiskimannaþorp og mynduðu fugla í ná-
grenni þeirra. Það bar vel í veiði og náðust bæði spóar,
maríuerlur og tildrur á mynd. Lífið í fiskiþorpunum
mótast af aflabrögðum eins og víðar við sjávarsíðuna.
„Bátar voru að koma að landi. Ekki hefði Binna í Gröf
þótt aflinn mikill. Okkur sýndist að þrjár eða fjórar
vatnsfötur rúmuðu meðalaflann. En stemmningin við
ströndina var eins og á síldarplani, eða í Vestmannaeyja-
höfn í páskahrotu á árum áður.“
Í dagrenningu daginn eftir voru fiskimennirnir voru
að ýta bátum sínum úr vör og lífið fagnaði nýjum degi.
Róið var frá hafnlausri strönd, opnir bátar knúnir utan-
borðsvélum settir á hlunnum og sætt lagi við sjósetn-
ingu, líkt og sandasjómenn gerðu hér af Landeyjasandi
á öldum áður. Síðdegis fóru bátarnir að koma aftur að
landi. Það var slegið upp fiskmarkaði og kraðak af fólki
við löndun og burð á aflanum. Sannkallaður landburður
af fiski. Konurnar báru smáfiskinn í plastfötum á höfð-
inu en karlarnir lönduðu stórfiskinum. Í landi var gert
að aflanum. Sumt fór á flutningabíla og með þeim á fjar-
læga staði. Annað var hengt til þerris á grindur, saltað
eða reykt.
Óðalsspóar verja lendur sínar
Á þessum slóðum er mikið landbrot af völdum sjávar
og margra kílómetra löng strandlengja þakin föllnum
trjám sem sjórinn hefur skolað undan. Þarna urðu þeir
félagar vitni að sérkennilegri hegðun spóans. „Spóinn
helgar sér óðul á ströndinni til fæðuöflunar. Mér sýndist
að hver spói ætti 50 til 150 m langa spildu. Hver varði
sitt svæði af fullri hörku. Þetta sönnuðum við með því að
stilla upp tveimur „ginnungum“ (tálfuglum), hvorum á
sínu óðalinu. Annar var plastfugl, keyptur í veiðibúð,
hinn uppstoppaður. Óðalseigandi óð í þann uppstoppaða
af fullri grimmd. Felldi hann með eldsnöggu áhlaupi og
skildi hann eftir liggjandi í sandinum. Honum hefur ef-
laust þótt þetta heldur auvirðilegur andstæðingur.
Plastfuglinn fékk svipaða útreið hjá hinum óðalseigand-
anum, en stóð af sér atlöguna enda plastfuglinn njörv-
aður í þéttan sandinn með tveimur tréhælum.“ Aðalfæða
Ljósmynd/Friðþjófur Helgason
Spóinn hefur vetursetu á vesturströnd Afríku, m.a. í Senegal og Gambíu. Fyrst fara þangað fullorðnir karlfuglar, síðan kvenfuglar og síðast elta ungarnir eðlisávísunina suður.
Lengra en nefið nær
Spóinn er einn þeirra farfugla sem hafa vetursetu
í Afríku. Guðni Einarsson gluggaði í dagbók Páls
Steingrímssonar kvikmyndagerðarmanns sem fór
ásamt fleirum á spóaslóðir í Gambíu og Senegal.
Maríuerla spókaði sig í heitum sandinum.
Páll Stein-
grímsson kvik-
myndagerð-
armaður og
Friðþjófur Helga-
son kvikmynda-
tökumaður að
störfum á
ströndinni.
Heimamenn
fylgjast áhuga-
samir með.