Morgunblaðið - 28.03.2004, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 28. MARS 2004 MORGUNBLAÐIÐ
S
ilja Aðalsteinsdóttir rit-
stýrði Tímariti Máls og
menningar við góðan
orðstír um sjö ára skeið
árin 1981–1988. Nokkr-
um bókum og einum ís-
lenskum bókmenntaverð-
launum síðar – fyrir Skáldið sem
sólin kyssti, ævisögu Guðmundar
Böðvarssonar – að viðbættum sjö er-
ilsömum árum sem menningarrit-
stjóri DV er hún nú að eigin sögn
komin með skrifstofuna heim í eld-
hús og ritstýrir TMM þaðan, sjálf-
stæð og engum háð.
Tímarit Máls og menningar hefur
á undanförnum árum gengið í gegn-
um ýmsar breytingar eftir að Mál og
menning varð hluti af Eddu útgáfu.
„Fyrir þremur árum var gerð til-
raun til að breyta algerlega um
stefnu varðandi útlit og efnistök
TMM. Það hafði reyndar verið gerð
breyting á broti tímaritsins árið
1990 sem mörgum þótti glæfraleg og
áskrifendum fækkaði eitthvað þá en
árið 2001 varð alger stefnubreyting
og tímaritið fært nær glanstímarit-
unum bæði að útliti og að nokkru
leyti efnislega líka. Þetta var djörf
tilraun en því miður tókst hún ekki
sem skyldi,“ segir Silja.
Breytingin virkaði ekki
„Gömlu áskrifendunum mislíkaði
breytingin og þeir hurfu í hrönnum.
Útgefendur vonuðu að nýir kæmu í
staðinn en það gerðist ekki. Ég hef
enga haldbæra skýringu á því hvers
vegna þetta gerðist. Ég ímynda mér
að það unga menntafólk sem vonast
var eftir að gerði nýtt TMM að sínu
hafi ekki fundið þar nægilega mikið
við sitt hæfi. Bókmenntaumfjöllunin
stórminnkaði og í staðinn kom um-
fjöllun um aðrar listir, allt í nafni
fjölbreytni, en það virkaði greinilega
ekki. Kannski tapaði tímaritið sér-
stöðu sinni, ég veit það ekki, en hitt
veit ég að það er engu logið á bók-
menntaáhuga þessarar þjóðar svo
kannski varð það einfaldlega minni
bókmenntaumfjöllun sem skipti
mestu máli.“
Stjórn Eddu ákvað í framhaldinu
að leggja niður útgáfu TMM og bauð
síðan Bókmenntafélaginu Máli og
menningu tímaritsheitið, áskrif-
endalistann og gömul upplög að gjöf
til eigin ráðstöfunar. Til skýringar
má geta þess að forlagsheitið Mál og
menning sem heyrir undir Eddu út-
gáfu er aðskilið frá Bókmenntafélag-
inu Máli og menningu sem hóf á sín-
um tíma rekstur bæði bókabúðar og
útgáfu en hvorutveggja var svo selt
undan félaginu sem stendur þó eftir.
Segja má að í vissum skilningi sé
bókmenntafélagið því komið á eins
konar byrjunarreit að nýju, með
ekkert umleikis nema rekstur hús-
eignar sinnar að Laugavegi 18 og til-
raunakennda útgáfu menningar-
tímarits sem ekki er vitað hvort
fellur jafnt í kramið og áður.
„Þannig stóðu málin í ársbyrjun
2004 þegar stjórn Bókmenntafélags-
ins kom að máli við mig og bauð mér
að ritstýra a.m.k. tveimur tölublöð-
um af nýrri útgáfu tímaritsins til að
reyna að endurvekja það til fyrri
vegs,“ segir Silja. Þetta tilboð kom
til Silju í kjölfar þess að DV hafði
skipt um eigendur eftir langvarandi
greiðslustöðvun og Silja var í hópi
þeirra starfsmanna DV sem ekki var
boðið áframhaldandi starf undir
stjórn nýrra eigenda. „Það hefði líka
komið mér mjög á óvart ef svo hefði
verið,“ segir hún.
„Auðvitað hefði maður átt að sjá
fyrir hvernig færi, en ég er óttalegt
barn í öllum viðskiptum og það kom
mér gersamlega í opna skjöldu þeg-
ar einn daginn voru bara mættir
tveir jakkaklæddir menn inn á rit-
stjórn blaðsins og tilkynntu okkur
að blaðið kæmi ekki út á morgun og
við skyldum hirða pjönkur okkar og
fara. Þetta gerðist svo snöggt að
manni gafst varla ráðrúm til að taka
saman persónulegar eigur sínar.
Þetta var mjög harkalegt allt saman.
Ég hef reyndar alltaf verið hreyf-
anleg í starfi og ekki viljað festast of
lengi á sama stað. En ég hafði eig-
inlega tekið þá ákvörðun að ég væri
komin á þann aldur að réttast væri
að vera kyrr úr því að ég væri þarna
á annað borð, enda leið mér af-
skaplega vel á blaðinu. Þetta var
mér talsvert áfall en um leið nokkur
léttir því starfið var mjög erilsamt
og krefjandi og skyndilega var því
aflétt. Ég var líka varla komin innúr
dyrunum heima hjá mér áður en til-
boð um ýmiss konar verkefni byrj-
uðu að berast og eitt af því var að
endurreisa Tímarit Máls og menn-
ingar,“ segir Silja sem einnig er orð-
in reglulegur pistlahöfundur á Við-
skiptablaðinu þar sem hún skrifar
um menningu og listir, „algerlega
eftir eigin höfði og án þess að um
eiginlega krítik sé að ræða. En ég
skipti mér af öllu,“ segir hún glað-
beitt. „Ég hefði nú kannski ekki trú-
að því fyrir nokkrum árum að ég
ætti eftir að skrifa reglulega í Við-
skiptablaðið.“
Flokkaskiptingin löngu horfin
Fyrsta hefti hins nýja Tímarits
Máls og menningar bendir bæði til
framtíðar og fortíðar. „Útlit og brot
er í þeim anda sem það var á 9. ára-
tugnum. Ég tel að það hafi verið
mistök að breyta broti tímaritsins
því margir notuðu það sem átyllu til
að hætta að kaupa það. Söfnunar-
áráttu fólks ber ekki að vanmeta.
Þegar ég hætti sem ritstjóri í árslok
1987 þá voru áskrifendur 3.600. Þeg-
ar ég tók við því núna í janúar voru
þeir 511. Nú í marslok eru þeir orðn-
ir 900 og vonandi tekst að fjölga
þeim enn frekar því til þess að þetta
gangi upp verða þeir helst að vera
1.500. Ég þorði ekki að láta prenta
nema 1.000 eintök þannig að nú
stefnir í að fyrsta eintakið verði sér-
stakur safngripur!“
Tímarit Máls og menningar var
lengst af álitið málgagn róttæks
bókmenntafólks og það breyttist
ekki fyrr en langt var liðið á 8. ára-
tuginn. Menn skipuðu sér í fylkingar
eftir pólitískum skoðunum og þar
var tímaritið helsti vettvangur hinna
vinstri sinnuðu. Það þóttu talsverð
tíðindi þegar ritstjórinn Silja Að-
alsteinsdóttir birti í fyrsta sinn ljóð
eftir Matthías Johannessen í Tíma-
riti Máls og menningar.
„Það var árið 1986 og var senni-
lega staðfesting á því að þessi
flokkaskipting væri að hverfa. Það
þótti líka mörgum skrýtið þegar ég
tók að mér starf menningarritstjóra
DV árið 1996. Ég hafði nokkru áður
verið ritstjóri Þjóðviljans um hálfs
árs skeið og þótt það hljómi kannski
undarlega þá þóttu mér umskiptin
góð. Á Þjóðviljanum var ég sífellt að
lenda í því að troða einhverjum um
tær. Það voru margir í kringum
Þjóðviljann sem töldu sig eiga þar
sjálfsagðan rétt vegna vensla eða
tengsla ýmiss konar. Fólk gerði ekki
sömu kröfur til DV og mér fannst ég
miklu frjálsari að því að stýra menn-
ingarumfjöllun blaðsins eins og mér
þótti best fara. Reyndar voru ekki
allir sammála því að þörf væri fyrir
daglega menningarumfjöllun á síð-
um DV. Ég sá eitthvað af les-
endabréfum sem bentu til þess. En
það var mat eigenda blaðsins að
þetta efni ætti heima í blaðinu og
það væri ástæða til að halda því fram
daglega. Það voru lagðir talsvert
miklir peningar í þessa umfjöllun,
keypt gagnrýni um bókmenntir,
leiklist og aðrar listgreinar. Þetta
hafði verið í blaðinu en dreift á síður
þess og týndist jafnvel innan um
annað efni. Ég var ráðin til að safna
efninu á einn stað og gera það sýni-
legt. Ég hafði 1–2 síður daglega til
umráða og harðskeytt lið gagnrýn-
enda. Ég var í rauninni ekki undir
neinn sett og þetta var geysilega
skemmtilegur tími. Erfiður en
skemmtilegur. Hins vegar þótti mér
strax deginum ljósara að mér yrði
ekki boðið um borð í þann bát sem
nýir eigendur DV hafa sett á flot og
ekkert við það að athuga. En ég
vona að nýir menn leyfi Menning-
arverðlaunum DV að lifa, það væri
veruleg eftirsjá að þeim.“
Veikari bakhjarl en áður
Fyrsta tölublað TMM undir rit-
stjórn Silju boðar eins konar aft-
urhvarf með nútímasniði. „Aðal-
áherslan verður á bókmenntir og
bókmenntaumfjöllun og nýjan
skáldskap, þó verða viðtöl og greinar
um önnur efni. Til dæmis er í fyrsta
heftinu stórt viðtal við Stefán Jóns-
son leikstjóra, Jónas Sen skrifar yf-
irlitsgrein um tónlistarlífið á liðnu
ári og Aðalsteinn Ingólfsson skrifar
um myndlist. Helsta tálbeitan er
frumbirting kvikmyndahandrits
Halldórs Laxness frá 1928 að Sölku
Völku. Þá skrifar Þorsteinn Þor-
steinsson afar fróðlega grein um ljóð
Sigfúsar Daðasonar og samstarf
þeirra Kristins E. Andréssonar en
þeir voru forystumenn Máls og
menningar um áratugaskeið, bóka-
útgefendur og ritstjórar Tímaritsins
auk annarra ábyrgðarstarfa. Þor-
steinn sýnir fram á að þeir Sigfús og
Kristinn voru mjög ólíkir og höfðu í
raun gerólíkar hugmyndir um bók-
menntir og útgáfustefnu forlagsins.“
Finnst Silju að umhverfið og skil-
yrðin fyrir útgáfu TMM séu ger-
breytt frá því sem var á níunda ára-
tugnum?
„Meginmunurinn er auðvitað sá
að bakhjarlinn er miklu veikari en
þá var. Hið núverandi Bókmennta-
félag Mál og menning hefur engan
veginn þann styrk sem Mál og
menning hafði á þeim tíma. Ég þori
ekki að fullyrða neitt á þessu stigi en
viðbrögð við söfnun áskrifenda lofa
nokkuð góðu. Svo verðum við bara
að sjá til hvort þetta á líf fyrir sér.
Það er kannski ekki heldur alveg
sanngjarnt að bera saman áskrift að
TMM þá og nú. Í þá daga skipti til
dæmis miklu máli að áskrifendum
bauðst afsláttur af bókum Máls og
menningar, nú eru allar bækur nán-
ast komnar á útsölu strax að ekki sé
minnst á verðstríð stórmarkaðanna
fyrir jólin.“
Er ekki samkeppnin frekar við
netmiðlana sem halda úti umræðu
um menningu og listir og fólk getur
skoðað endurgjaldslaust?
„Jú, það er alveg rétt en ég held
að markhópur TMM sé frekar þetta
íhaldsama fólk sem vill lesa prentað
mál en ekki horfa á tölvuskjá. Ég hef
á undanförnum vikum fengið ótal
upphringingar frá fólki sem lýsir
ánægju sinni með að TMM sé aftur
komið í gamla horfið. Þetta er sú
tegund af íhaldsemi sem á ekkert
skylt við pólitík. Það sem gleður mig
sérstaklega er nýir áskrifendur sem
bæst hafa við á undanförnum vikum
Reynslan er sjóður sem stækkar
„Það hefur hvarflað að mér að ég sé búin að fara í
einhvers konar hring,“ segir Silja Aðalsteinsdóttir,
bókmenntafræðingur, ritstjóri og rithöfundur, í
samtali við Hávar Sigurjónsson en hún er aftur
komin að ritstjórn Tímarits Máls og menningar
eftir 16 ár á öðrum vettvangi.
Morgunblaðið/Sverrir
„Afturhvarf með nútímasniði,“ segir Silja Aðalsteinsdóttir, ritstjóri Tímarits Máls og menningar.