Vísir - 11.04.1981, Blaðsíða 26

26
Laugardagur 11. april 1981
vísm
MENN OG MYNDLIST
Löngu áður en maðurinn skil-
greindi listir sem slikar og sig
sem listamann, var hann
skapandi. Það kemur glöggt
fram i hellamyndverkum, i
handritum, i mótuðum og
skreyttum leirilátum frá
eyjunni Krit, i ofnum teppum
frá Egyptalandi eða Mexikó og i
útskorinni kirkjuhurð, svo
nokkuð sé nefnt.
Þeir sem máluðu myndir,
mótuðu i leir, hjuggu i stein eða
ófu, voru i langan tima ekki
meðvitað að skapa listaverk.
heldur var verkið einnig
nytjahlutur eða þjónaði, i
orðsins fyllstu merkingu,
ákveðnum tilgangi.
Fram að 16. öld var ekki
sérstakur greinarmunur gerður
á list og handverki. Að kunna
eða kunna ekki sitt handverk,er
sagt um listamenn enn i dag.
Á 5. öld skilgreindi
Karþagomaðurinn Martianus
Capella „Hinar sjö frjálsu
listir”. Þær voru eingöngu
hugfræðilegs eðlis með
heimspeki sem miðpunkt og
Ræðulist — málfræöi — rök-
fræöilist — rúmfræði — flatar-
málsfræði — stjörnufræði og
músik. Hin siðastnefnda var
einnig fremur fræðigrein en
tónlist seinni ára. Á hinn bóginn
voru „Hinar ófrjálsu listir” sem
þurftu handverkslega þekkingú
til þess að þvinga efnið i æski-
legt form. Undir þær flokkaðist
myndlist öll svo og trésmiðaiðn,
múraraiðn, járnsmiðaiðn ásamt
matargeröarlist svo nokkuð
sé nefnt. Eftir þessu kerfi var
farið i u.þ.b. 10 aldir. Þróun i
SNEKKJAN
Hinfrábæra hljómsveit
METAL
skemmtir
Halldór Árni í diskóinu
OPIÐ TIL KL. 3
SUZUKI
fyrir handhafa öryrkjaleyfa
Sá sparneytnasti og ódýrasti
frá Japan
5 iitrar á 100 km.
Áætlað verð til öryrkja
2ja dyra fólksbílI kr. 38.500.-
4ra dyra fólksbíll kr. 39.900.-
Komið og skoðið SUZUKI
$ Sveinn Egi/sson hf.
Skeifan17. Sími 85100
myndlist fór sér fremur hægt
fram að 19, öld, tengsl við
handverk voru einnig sterk.
Sennilega ýtti þróun i iðnaði og
þar með fjöldaframleiðsla á 19.
öldundirþað.að sú rótgróna ein-
ing, myndlist-handverk leystist
smátt og smátt upp og til varð
hugtakið „list vegna listarinn-
ar”. Myndverk t.d. á Barokk-
timabilinu var i fyllsta
samræmi við umhverfi sitt svo
sem byggingar, húsgögn,
klæðaburð og lifnaðarhæ'tti. Það
sem menn voru að fást við
aðskildist i verk listræns eðlis
og verk til notkunar. Fyrir
þennan aðskilnað var að visu
borgað hátt verð, en annars
hefði okkar frjálsa og öra
listþróun á siðustu öld ekki orðið
til.
Impressionistar máluðu
myndir sem áttu litið sem
ekkert sameiginlegt með
drungalegum stofum og húsum
ofhlöðnum skrauti, sem þá
tiðkuðust og fólk tók slikum
verkum lengi vel með
fjandskap. Tvisvar voru gerðar
sjálfstæðar tilraunir til þess að
sameina myndlist og handverk.
Fyrst fyrir u.þ.b. einni öld á
timabili Jugendstilsins. Bygg-
ingar, nytjahlutir af öllu tagi,
svo og klæðnaður og garðar
voru hannaðir i fyllsta samræmi
við myndlist. Þetta timabil varð
stutt. Myndlistin gekk sinar
eigin leiðir, frjáls og leitandi.
Þessari þróun varö ekki snúið
við. önnur tilraun var gerð i
Þýzkalandi, við Bauhaus, sem
var nokkurskonar myndlistar-
skóli og hönnunarmiðstöð, þar
sem kenndar voru allar mynd-
listargreinar ásamt handverki.
Einkennilegt að heimstyrjld
batt enda á báðar þessar til-
raunir. Þó urðu hugmyndir
Bauhaus langlifari, og gerðu
vart við sig sérstaklega i hönn-
un nytjahluta og tækja.
Frá siðustu aldamótum
þro'aðist myndlistin mjög ört,
byggði upp og reif niður. I allri
þessari fjölbreytni byggði eitt á
öðru og sennilega rökrétt. Fyrst
núna var hægt að brjóta niður
svo til allar hefðbundnar og oft
ihaldssamar reglur og lög
sem rikt höfðu lengi vel.
Myndlistarmenn gerðu hverja
uppgötvunina á fætur annarri,
nýjar stefnur ogstraumar komu
til að leysa hverja aðra af
hólmi. Raunsæisstili var i and-
stööu við rómantiskan stil, en
impressionismi i andstöðu við
þá báða og seinna
expressionismi sem aðskildi sig
á enn róttækari hátt frá fyrri
stefnum. En þrátt fyrir það
byggðist hver stefna á annarri.
Orsakir þessara sifelldu
breytinga eru margar og eru i
samræmi eða andstöðu við
náttúruna, tækniþróun, pólitik,
við breytingar á lifnaðarháttum
og siðvenjum, svo nokkuð sé
nefnt, sem hefur áhrif á list-
sköpun, beint eða óbeint.
Listaverkiðendurspeglar sina
samtið og skiftir það litlu máli
hvort þaö er með eða á móti
henni. Núna vaknar kannski
spurningin: „Hvað er þá
listaverk?” Vil ég svara þvi á
eítirfarandi hátt:
Listaverkið tekur undir
rikjandi stefnu
— en er lika á móti henni
Listaverkið þjónar valdhöfum
— en berst lika gegn þeim
Listaverkið dregur i ljós það
sem við sjáum ekki
— en dulbýr það sem við
sjáum
Listaverkið gerir drauma
sýnilega
— en jafnframt veruleikann
Listaverkið sýnir það sem i
okkur býr
— en einnig það sem er i
kringum okkur
Listaverkið áminnir, ber vitni
og er igrafalvarlegt
— en jafnframt leikandi og til
gamans gert.
Listaverkið setur sjálfu sér
reglur
— og afnemur þær.
Þetta eru nokkur dæmi þess
hvað listaverk getur verið eða
er.
Það er hægt að segja að sá
xnyndlist
sem fæst við list sé listamaður
og listamaður skapi listaverk,
en þetta er bara aö hluta til rétt,
þvi það sem listamaðurinn
skapar, verður ekki að lista-
verki fyrr en það fær
viðtakanda. Hversu stór,
áhrifamikill eða áhrifalitill
slikur viðtakendahópur er,
skiptir i þessi samhengi engu
máli. Spurningin um hvað sé
listaverk er ákvæði hvers tima.
Verðgildi þess og áhrif getur
verið mjög breytilegt eftir þvi.
Þannig að listaverk sem þótti
frábært og var fagnað á ísinum
tima, gæti verið i litlu áliti á
öðrum timum, alveg eins og
litilsvirkt verk, jafnvel
nytjahlutur gæti orðið að áhrifa-
miklu listaverki. Alit samtima-
manna listamanns er mjög
ónákvæmur mælikvarði hvað
varðar verðgildi verka hans
eins og allir vita.
Fyrsta myndlistarsýningin var
sennilega haldin 1667 i Paris að
tilhlutan Lúðviks fjórtánda
Frakkakonungs. Aður voru
myndverk gjarnan sýnd á
mörkuðum. Við þessar fyrstu
sýningar hófust almennar
umræður og ágreiningur meðal
myndlistamanna og almennings
um spurninguna, hvað er „góð”
og hvað er „vond” list? Hverj-
umá að leyfa að sýna og hverj-
um ekki? Enn er þetta ekki
útrætt og mikið umdeilt. Þó eru
i dag mörg gjörólik verk talin
„góð” samtimis. I stað einnar
stefnu, rikja nú margar stefnur
og straumar i myndlist.
„Hvert form má skynja á
margan hátt” sagði
Kandinsky. Það má líka
segja um myndlistina. Hún er
margþætt og f jölbreytt. En hvað
veldur þeirri fjölbreytni?
Tökum t.d. pappirsörk og blýant
oglátum nokkra teikna það sem
þeim sýnist, kannski það sem
fyrir augu ber, eða tjá sinar
tilfinningar eða hugsanir,
algjörlega frjálst. Þegar hér er
komið verður málið flókið, ekki
einungis vegna þess að
öll hugsanleg „blöndun” af
þessu þrennu er hugsanleg,
heldur einnig vegna þess að
hver og einn leggur
mismunandi áherslu á
ákveðnar tilfinningar, hugsar
óliktog horfir á umhverfi sitt og
skynjar það á mismunandi hátt.
Jafnvel i mjög einfaldri tilraun
mun þessi mismunur hvers og
eins koma skýrt i ljós. Ef 100
manns væru beðnir að teikna á
jafnstórar pappirsarkir eina
linu og einn punkt þá yrði að öll-
um likindum engin teikning
eins.
Þessvegna verðursá sem fæst
við myndlist að vega og meta,
leitast við að þekkja sjálfan sig,
sinar rætur, bakgrunn og
möguleika. Myndlistarmaður er
fremur leitandi en vitandi,
vinnur heldur meira útfrá
sinum tilfinningum i stað þess
að reikna. Vinnur fyrir fjöldann
eða til þess að finna sjálfan sig.
Vinnur með eða á móti rikjandi
stefnum i þjóðfélaginu. En hann
er aldrei afskiptalaus! Afstöðu
verður hver myndlistarmaður að
taka, til hvaða mála er hans
persónulega ákvörðun.
Hvert form má skynja á
margan hátt.
Góð sýning
Litla svið Þjóðleikhússins
Haustiö i Prag
Tveir einþáttungar eftir Vaclav
Havel og Pavel Kohout.
Þýðandi: Jón Gunnarsson.
Lýsing: Sveinn Benediktsson.
Leikmynd: Baltasar.
Leikstjóri: Helgi Skúlason.
Enn ein skemmtileg sýning á
Litla sviði Þjóðleikhússins.
Hvernig sem á þvi stendur,
tekstsýningunum i kjallaranum
aðkalla fram náið samband við
áhorfendur: leikararnir stilla
sér hóf og verða trúrri rullunni,
verkefngvalið er áræðnara og
forvitnilegra. Tengslin við leik-
ritið rofna ekki i hléi.
Tekknesku einþáttungarnir
sem voru frumsýndir á fimmtu-
dagskvöldið komu mér á óvart
að þvi leyti að ég hafði búist við
meiri pólitik og minni
mannlegri skirskotun. Minni
húmor og meiri áróðri. Ég hafði
rangtfyrir mér. An þess að unrit
væri að gleyma þvi, úr hvaða
kringumstæðum þessir leik-
þættir eru sprottnir, var efni
þeirra ekki fast-bundið
tékkneskum innanrikismálum
eða alþjóðlegum jafnvægisleikj-
um stórveldanna. Þvert á móti
eru viðfangsefni höfundanna,
einkum þó Havels, mannleg
vandamál, sem eiga sér hlið-
stæður hvar sem meðvitaðar
manneskjur lifa og hugsa.
Þáttur Vaclav Havels, Mót-
mæli, þótti mér litil perla og
ekki spillti leikur þeirra Erlings
Gislasonar og Rúriks Haralds-
sonar fyrir. Erlingur leikur rit-
höfund i náðinni hjá stjórnvöld-
um, rithöfund sem þjáist af
samviskubiti gagnvart andófs-
sinnuðum kollegum sinum og
þykist hafa fundið leið til að
komast i þeirra hóp án þess þó
að tefla á hættu stöðu sinni
gagnvart yfirvöldunum. Rúrik
er andófsmaður, hefur setið i
fangelsi fyrir skoðanir sinar og
starfar að svo miklu leyti sem
honum er unnt við að koma um
kring mótmælum gegn valdhöf-
um landsins.
Leið Staneks (Erlings) að
hjörtum andófsmannanna er sú,
að leggja þeim lið við að ná
fangelsuðum visnasöngvara út
— visnasöngvarinn er raunar
ástmaður dóttur Staneks. Til
þess þarf undirritað mótmæla-
skjal, sem sendist vestrænum
fjölmiðlum. En vill Stanek
sjálfur skrifa undir? Þær sam-
viskuspurningar sem Stanek
spyrileit aðsvarinu, varða ekki
aðeins þá, sem búa við alræðis-
stjórn erlends rikis, þæi- varða
alla þótt i smærri mæli kunni að
vera. Hvernig honum tekst að
réttlæta gjörðir sinar, fria sam-
visku sina, halda andlitinu.
Hvernig honum tekst að snúa
málunum sér i vil. Erlingur
Gislason lýsti innri baráttu
þessa manns af mikilli leikni.